Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 123/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 grudnia 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Marta Romańska
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Michała T.
przeciwko Agencji Nieruchomości Rolnych w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 3 grudnia
2010 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 16 lipca 2009 r.,
oddala skargę kasacyjną i nie obciąża powoda kosztami
procesu w postępowaniu kasacyjnym.
2
Uzasadnienie
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu Okręgowego w
ten sposób, że oddalił powództwo Michała T. przeciwko Agencji Nieruchomości
Rolnych w W. o zapłatę 30090000 zł i obciążył go obowiązkiem ponoszenia
kosztów procesu za obie instancje.
Rozstrzygnięcie to oparte zostało na następujących ustaleniach i wnioskach:
W okresie od 25 sierpnia do 31 grudnia 1993 r. strony zawarły dziewięć umów
dzierżawy, które pozwana wypowiedziała ze skutkiem natychmiastowym w dniu
13 marca 1995 r., powołując się na to, że powód dopuścił się zwłoki z zapłatą
czynszu za dwa okresy płatności, za pierwsze i drugie półrocze 1994 r. Następnie
w dniu 14 marca 1995 r. przejęła przedmioty dzierżawy. Oddalone zostało żądanie
powoda przywrócenia posiadania tych przedmiotów wyrokiem Sądu Rejonowego z
dnia 14 marca 2002 r., a Sąd drugiej instancji oddalił jego apelację, uznając że
uwzględnienie powództwa mogłoby prowadzić do negatywnych skutków dla tych
nieruchomości i składników majątkowych. Sąd Okręgowy oddalił roszczenie
powoda o ustalenie bezskuteczności wypowiedzenia umów dzierżawy, z uwagi na
brak interesu prawnego i niewykazanie bezskuteczności wypowiedzenia. Nie
odniosła również skutku apelacja powoda.
W każdej umowie określony został roczny czynsz dzierżawny, płatny w dwóch
ratach. W umowach nie zamieszczono postanowienia o obowiązku uprzedzenia
dzierżawcy o zamiarze wypowiedzenia ich bez zachowania terminu
wypowiedzenia. Stosownie do art. 703 k.c. warunkiem skutecznego wypowiedzenia
było uprzedzenie dzierżawcy o takim zamiarze i wyznaczenie mu dodatkowego,
trzymiesięcznego terminu do zapłaty. Warunku tego pozwana nie dopełniła,
doprowadzając do naruszenia wymienionego uregulowania. Powód wywodził
zgłoszone roszczenie w postaci utraconych dochodów za lata 1995 do
2003 z nienależytego wykonania przez pozwaną umów dzierżawy, polegającego
na bezskutecznym ich rozwiązaniu oraz z czynu niedozwolonego polegającego na
odebraniu przedmiotów dzierżaw i pozbawieniu go posiadania. Sąd Apelacyjny
uznał, że powód nie wykazał, że nie było zaległości w opłatach czynszowych za
dwa pełne okresy płatności. Przedstawiona przez niego kserokopia ekspertyzy
3
księgowej, wykonanej przez biegłego Stefana K. w sprawie o ustalenie
bezskuteczności wypowiedzenia umów zawiera zestawienie dokonanych i
brakujących wpłat tytułem czynszu i określenie zadłużenia. Wynika z niej, że
powód za 1994 r. nie uiścił na poczet czynszu żadnej kwoty i w dacie
wypowiedzenia zalegał z zapłatą za dwa okresy płatności. Nie doszło również do
wniesienia tych opłat w okresie trzech miesięcy od wypowiedzenia. Wobec tego,
mimo nieudzielenia powodowi dodatkowego terminu, wypowiedzenie stało się
skuteczne z upływem trzymiesięcznego terminu od dokonania go, czyli z dniem
13 czerwca 1995 r. Z tym dniem powód utracił tytuł do władania przedmiotami
dzierżawy. Samowolne odebranie ich przez pozwaną potraktować należało jako
zawiniony czyn niedozwolony. Naruszenie przez właściciela posiadania, które nie
jest oparte na tytule prawnym nie uzasadnia roszczenia odszkodowawczego.
Nie przysługiwało powodowi roszczenie o odszkodowanie za okres od chwili
skutecznego wypowiedzenia umów. Za okres od 14 marca do 13 czerwca 1995 r.
służyło mu roszczenie odszkodowawcze na podstawie art. 471 k.c. Nie wykazał
jednak, że z prowadzonego gospodarstwa rolnego uzyskałby dochód w wysokości
odpowiadającej przeciętnemu dochodowi z prowadzenia działalności rolniczej. Nie
było podstaw do rozważań związanych z uznaniem zarzutu przedawnienia za
nadużycie tego prawa przez pozwaną.
W skardze kasacyjnej powód powołał obie objęte art. 3983
§ 1 k.p.c.
podstawy. Podniósł, że naruszenie prawa materialnego polega na niewłaściwym
zastosowaniu art. 6 k.c. w związku z art. 703 k.c. i art. 498 § 1 i 2 k.c. przez
przyjęcie, że na nim spoczywa obowiązek wykazania, że nie zalegał z zapłatą
czynszu oraz nie wykazał, że nie zalega, skoro za zgodą pozwanej dokonał
potrącenia swojej wierzytelności z czynszem za pierwsze półrocze 1994 r. Zarzut
naruszenia przepisów postępowania wiąże z art. 382 k.p.c. i art. 328 § 2 w związku
z art. 391 § 1 k.p.c. przez pominięcie dowodów w postaci instrukcji Dyrektora
Oddziału Agencji w S. i istotnej części dowodu z opinii, z których jednoznacznie
wynika wola dokonania potrącenia. Ocena dowodów przeprowadzona została z
naruszeniem art. 233 § 1 k.p.c. w związku z art. 382, art. 227 oraz art. 328 § 2 w
związku z art. 391 § 1 k.p.c. Nieuchylenie wyroku Sądu Okręgowego, który nie
rozpoznał istoty sprawy polegającej na niewyjaśnieniu, czy powód zalegał z zapłatą
4
czynszu i rozpoznanie jej we własnym zakresie wskazuje na pogwałcenie art. 386 §
4 w związku z art. 378 § 1 k.p.c. Skarżący domagał się uchylenia zaskarżonego
wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Powołanie podstawy skargi kasacyjnej wymaga wskazania konkretnych przepisów
prawa z równoczesnym stwierdzeniem, że wydanie wyroku nastąpiło z ich obrazą,
zaś oparcie skargi kasacyjnej na podstawie art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. łączy się nadto
z koniecznością wykazania, że konsekwencje obrazy określonych przepisów były
tego rodzaju, że decydowały lub współdecydowały o wyniku sprawy. Wymogów
tych nie spełniają podniesione przez skarżącego zarzuty.
Przepis art. 3983
§ 3 k.p.c. wyłącza możliwość oparcia skargi kasacyjnej na
zarzutach dotyczących ustalenia faktów lub oceny dowodów. Wykładnia tego
uregulowania powinna być ścisła, ponieważ zmierza do eliminacji tylko tych
zarzutów, które dotyczą bezpośrednio podstawy faktycznej wyrokowania. Możliwe
jest zatem powoływanie naruszenia tych przepisów, które nie należą do kategorii
błędnej oceny dowodów, ale których ostateczną konsekwencją jest wadliwe
ustalenie stanu faktycznego. Mimo niewskazania konkretnych przepisów, których
naruszenie wiąże się z ustaleniem faktów i dokonywaniem oceny dowodów, to nie
ulega wątpliwości, że wymienione uregulowanie obejmuje art. 233 § 1 k.p.c., skoro
ten przepis określa kryteria oceny wiarygodności i mocy dowodów (por. wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 22 kwietnia 2010 r., III UK 84/09, niepubl., z dnia
7 kwietnia 2010 r. II UK 177/09, niepubl., z dnia 13 stycznia 2010 r., II CSK 372/09,
niepubl., postanowienie z dnia 15 maja 2009 r., III CSK 338/08, niepubl. i wyrok
z dnia 8 maja 2008 r., V CSK 579/07, niepubl.). Nie ma podstaw do przyjęcia, że
wyłączenie dotyczy tylko sytuacji dowolnej oceny dowodów i wniosku takiego nie
można wysnuć z wypowiedzi Sądu Najwyższego zawartej w wyroku z dnia 8 maja
2008 r. Również powołanie się skarżącego na stanowisko Sądu Najwyższego
w wyroku z dnia 5 lipca 2007 r., II CSK 160/07, niepubl., bez jego bliżej analizy nie
usprawiedliwia konkluzji o dopuszczalności podniesienia zarzutu naruszenia art.
233 § 1 k.p.c., ponieważ nie wskazuje naruszenia właściwych norm prawnych,
rzeczywistego pominięcia dowodu ani reguł logicznego wnioskowania
zezwalających na taką konstatację. Przepis art. 227 k.p.c. nie przewiduje ani nie
5
określa uprawnień sądu związanych z rozpoznawaniem sporu, lecz wyznacza wolę
ustawodawcy ograniczenia faktów, które mogą być przedmiotem dowodu
w postępowaniu cywilnym. Przewiduje uprawnienie sądu do selekcji zgłaszanych
dowodów jako skutku dokonanej oceny istotności okoliczności faktycznych, których
wykazaniu dowody te mają służyć, (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
3 października 2008 r., I CSK 70/08, niepubl., z dnia 12 lutego 2009 r., III CSK
272/08, niepubl., z dnia 13 stycznia 2010 r., II CSK 357/09, niepubl.). Przepis ten
stanowi podstawę decyzji sądu podejmowanej przed podjęciem określonych
rozstrzygnięć dowodowych. Nie wypełnia zatem wskazanej podstawy skargi
kasacyjnej. Za niedopuszczalne uznać trzeba również zarzuty naruszenia tych
przepisów, które regulują bezdowodowe ustalanie faktów. Domniemanie faktyczne,
przewidziane art. 231 k.p.c., jest środkiem pozwalającym ustalić określony element
stanu faktycznego, konstruowanym z uwzględnieniem reguł z art. 233 § 1 k.p.c.,
a tym samym należy do kręgu czynności związanych z dokonywaniem ustaleń
faktycznych i oceny dowodów.
Zgłoszenie zarzutu naruszenia art. 382 k.p.c. nakładało na skarżącego
powinność wykazania, że Sąd Apelacyjny uchybił konkretnym przepisom
regulującym postępowanie rozpoznawcze. Sąd drugiej instancji orzeka na
podstawie materiału zgromadzonego w postępowaniu pierwszoinstancyjnym oraz
w postępowaniu apelacyjnym, który obejmuje twierdzenia, wnioski zarzuty stron
oraz przeprowadzone dowody. Uregulowanie to stanowi ogólne wskazanie
kompetencyjne, wyrażające istotę postępowania odwoławczego (por.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 1999 r., I CKN 504/99, OSNC
2000/1/17, postanowienie z dnia 5 lutego 2010 r., III CSK 124/09, niepubl.).
Wyjątkowo można powołać się na jego naruszenie, gdy sąd drugiej instancji
pominie część zebranego materiału dowodowego i wyda orzeczenie wyłącznie na
podstawie materiału dowodowego zebranego przez sąd pierwszej instancji lub
własnego materiału z pominięciem wyników postępowania przed sądem pierwszej
instancji (por. wyrok Sądu najwyższego z dnia 27 stycznia 2010 r., II CSK 326/09,
niepubl.).
Nieuprawnione jest stanowisko skarżącego, że doszło do naruszenia powołanego
przepisu w rozpoznawanej sprawie, ponieważ Sąd Apelacyjny nie prowadził
6
postępowania dowodowego, a w postępowaniu przed Sądem pierwszej instancji nie
był przeprowadzony dowód z opinii biegłego. Powołanie się przez skarżącego na
pominięcie opinii biegłego, która nie była przeprowadzona w sprawie było
nietrafne, sprzeczne z przepisami regulującymi przeprowadzanie tego rodzaju
dowodu. Nie ma racji skarżący, że przedstawiona kserokopia ekspertyzy biegłego
Stefana K., dowodu przeprowadzonego przez Sąd Okręgowy w sprawie I C 663/95,
spełniała wymagania przewidziane art. 278 k.p.c. Nie oznacza to jednak, że
stanowisko wyrażone w tej opinii nie było brane pod uwagę w ramach podstawy
faktycznej rozstrzygnięcia. Sądy obu instancji były związane, stosownie do art. 365
§ 1 k.p.c., wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 14 sierpnia 2002 r., którym
oddalona została apelacja skarżącego od wyroku Sądu Okręgowego oddalającego
powództwo o ustalenie bezskuteczności wypowiedzenia umów dzierżawy. Sąd ten
stwierdził, że powód był w zwłoce z zapłatą czynszu za dwa okresy jego płatności
w 1994 r., zaś opinia biegłego Stefana K. potwierdza częściowe jedynie wykonanie
zobowiązania za pierwsze półrocze tego roku, związane z zaliczeniem na poczet
należności czynszowej wydatków poniesionych przez skarżącego na remont
budynku i urządzeń, na co pozwana wyraziła zgodę. Nie stoi to w sprzeczności z
przyjęciem przez Sąd Apelacyjny w rozpoznawanej sprawie, że powód nie dokonał
wpłaty żadnej kwoty na poczet czynszu, czemu z resztą on nie przeczył i co
również wynika z tej opinii.
Naruszenie art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. jedynie wyjątkowo
może usprawiedliwiać podstawę kasacyjną z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c., jeśli
uzasadnienie orzeczenia sądu drugiej instancji nie zawiera wszystkich elementów
nim wymaganych, bądź dotknięte jest ich brakami w stopniu uniemożliwiającym
dokonanie kontroli kasacyjnej Tylko w takim wypadku uchybienie art. 328 § 2 k.p.c.
może być uznane za mające wpływ na wynik sprawy (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 8 czerwca 2010 r., I PK 29/10, niepubl., z dnia 4 marca 2010 r.,
I CSK 439/08). Zarzut skarżącego nie zawiera argumentów zezwalających na taką
ocenę uzasadnienia zaskarżonego wyroku, pomija wpływ na zgromadzony materiał
sprawy o ustalenie bezskuteczności wypowiedzenia umów. Przepis art. 378 § 1
k.p.c. nakazuje sądowi drugiej instancji rozpoznanie sprawy w granicach apelacji,
które wyznacza zakres zaskarżenia oraz wnioski i zarzuty apelującego. Nakłada
7
również na ten sąd obowiązek ustosunkowania się w uzasadnieniu do zarzutów
mających wpływ na rozstrzygnięcie sprawy (por. postanowienie Sądu Najwyższego
z dnia 24 lutego 2010 r., III CSK 129/09, niepubl. i wyrok z dnia 24 marca 2010 r.,
V CSK 296/09, niepubl.). Utrwalone jest w orzecznictwie, podzielane
w rozpoznawanej sprawie, zapatrywanie dotyczące rozumienia zawartego w art.
378 § 1 k.p.c. zwrotu „rozpoznania sprawy w granicach apelacji", które zostało
wyrażone w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia
2008 r. III CZP 49/07, OSNC 2008/6/55. Sąd drugiej instancji merytorycznie
rozpoznaje sprawę w granicach zaskarżenia, dokonuje własnych ustaleń
faktycznych, prowadząc lub ponawiając dowody albo poprzestając na materiale
zebranym w pierwszej instancji, ustala podstawę prawną orzeczenia niezależnie od
zarzutów podniesionych w apelacji, kontroluje prawidłowość postępowania przed
sądem pierwszej instancji, będąc związanym zarzutami zawartymi w apelacji, poza
nieważnością postępowania oraz orzeka co do istoty sprawy, stosownie do
wyników postępowania. Bezzasadnie utrzymuje skarżący, że Sąd Apelacyjny
przekroczył tak rozumiane granice apelacji. Pomija bowiem, że ocena skuteczności
wypowiedzenia, wobec niekwestionowania przez strony, przyjętego przez Sąd
Apelacyjny wniosku biegłego Stefana K. dotyczącego zaległości czynszowej oraz
wiążącego wpływu wyroku tego Sądu z dnia 14 sierpnia 2002 r., należy do sfery
prawa materialnego.
Zarzut naruszenia art. 386 § 4 k.p.c. może być uznany za uzasadniony
wówczas, gdy sąd drugiej instancji mimo stwierdzenia nierozpoznania przez sąd
pierwszej instancji istoty sprawy bądź konieczności przeprowadzenia postępowania
dowodowego w całości i powinności uchylenia wyroku, wydał inne niż przewidziane
nim rozstrzygnięcie. Nierozpoznanie istoty sprawy przez sąd pierwszej instancji
stwarza możliwość, a nie obowiązek uchylenia wyroku i przekazania sprawy do
ponownego rozpoznania. Nie ma przeszkód, aby sąd drugiej instancji wydał
orzeczenie kończące postępowanie, jeśli uzna, że materiał dowodowy zezwala na
prawidłowe zastosowanie prawa materialnego. Nierozpoznanie istoty sprawy ma
miejsce wówczas, gdy sąd pierwszej instancji nie wniknął w ogóle w całokształt
okoliczności sprawy, nie zbadał merytorycznej podstawy powództwa, jak też, gdy
rozstrzygnięcie nie odnosi się do tego, co było przedmiotem sprawy. Taka sytuacja
8
nie miała miejsca w odniesieniu do orzeczenia Sądu Okręgowego, który wziął pod
uwagę ustalenia Sądu Apelacyjnego uznał je jednak za nieistotne dla przyjęcia, że
zgłoszone powództwo jest uzasadnione, co w ocenie Sądu Apelacyjnego oparte
było na błędnej, omówionej wykładni prawa materialnego. Nie ma zatem podstaw
do uznania, że Sąd Okręgowy nie rozpoznał istoty sprawy i uniemożliwiało to
Sądowi Apelacyjnemu merytoryczne zakończenie postępowania.
Pozbawione uzasadnionych podstaw były również zarzuty naruszenia prawa
materialnego. Przepis art. 6 k.c. traktuje o ciężarze dowodu w sensie
materialnoprawnym i wskazuje kogo obciążają skutki niepowodzenia procesu
udowadniania, zawiera ogólną zasadę rozkładu ciężaru dowodu i określa reguły
dowodzenia. Nie wynikają z niego ani prawa ani obowiązki stron o charakterze
materialnoprawnym. Skuteczne postawienie zarzutu naruszenia go wymaga
wskazania także przepisu prawa materialnego regulującego stosunek prawny stron
i konkretyzującego rozkład ciężaru dowodu w ramach tego stosunku (por. wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 29 stycznia 2008 r., IV CSK 452/07, niepubl. i z dnia
17 lipca 2009 r., IV CSK 83/09, niepubl.). Strony łączyły umowy dzierżawy, którymi
powód był zobowiązany do płacenia uzgodnionego czynszu w określonych
terminach (art. 693 k.c.), a jego wysokość i okresy płatności wyszczególnione były
w każdej umowie. Przewidziana była również możliwość zaliczenia na poczet
czynszu wydatków poniesionych przez dzierżawcę na remont obiektów i urządzeń,
po uzyskaniu zgody wydzierżawiającego. Kwestionując istnienie uprawnienia
wydzierżawiającego do wypowiedzenia umowy bez zachowania terminu
wypowiedzenia, wynikającego z art. 703 k.c. powinien, zgodnie ze spoczywającym
na nim ciężarze dowodu wykazać, że obowiązek ten wypełnił. Zasadność
twierdzenia powoda o zaliczeniu na poczet czynszu wydatków poniesionych przez
niego na remont była przedmiotem rozpoznania w powołanej już sprawie
o ustalenie bezskuteczności wypowiedzenia umów dzierżawy. W wyroku z dnia
14 sierpnia 2008 r. Sąd Apelacyjny wypowiedział się, wiążąco dla rozpoznawanej
sprawy, że zaliczeniu podlegała na poczet czynszu za pierwsze półrocze 1994 r.
jedynie kwota 169208,32 zł, wskazana w opinii biegłego Stefana K. Pozostałe
zadłużenie obejmuje resztę czynszu za pierwsze półrocze 1994 r. i całą należność
z tego tytułu za drugie półrocze tego roku. Powód nie podważył skutecznie tego
9
stwierdzenia w opisywanej sprawie, które było podstawą oddalenia powództwa. W
rozpoznawanej sprawie, powołując się na potrącenie z wierzytelnością pozwanej
swojej wierzytelności związanej z nakładami na przedmiot dzierżawy nie powołał
innych dowodów, niż te przeprowadzone w sprawie IC 633/95. Nie ma zatem
podstaw do przyjęcia, że doszło do naruszenia art. 6 w związku z art. 703 k.c.,
skoro powód nie sprostał obowiązkowi wykazania, że poza wymienioną kwotą
doszło do dalszych zaliczeń, czy też wpłat na poczet należności czynszowych.
Wobec tego niezasadnie kwestionuje stanowisko Sądu Apelacyjnego oraz
stwierdzenie, że zaległość dotyczyła obu okresów płatności czynszu, co dawało
pozwanej uprawnienie do wypowiedzenia umowy po wcześniejszym uprzedzeniu
dzierżawcy i wyznaczeniu dodatkowego terminu do zwolnienia się z zobowiązania.
Określone kwestionowanym wyrokiem skutki niedochowania przez pozwaną
obowiązku uprzedzenia powoda zgodne są z istotą art. 703 k.c. i przyjmowaną
jego wykładnią, ponieważ częściowe obniżenie zobowiązania za pierwszy okres
płatności nie uchyla zwłoki dzierżawcy za dwa pełne okresy. Nie ma racji skarżący,
że doszło do niewłaściwego zastosowania art. 498 § 1 i 2 k.c., ponieważ
uregulowanie to nie miało zastosowania w badanej sprawie. Porozumienia stron
dotyczącego możliwości zaliczenia na poczet czynszu wydatków dzierżawcy
poniesionych na przedmiot dzierżawy nie można utożsamiać z potrąceniem
ustawowym z art. 498 i nast. k.c. Przyjęta przez strony umowna forma kompensaty
przewidywała możliwość, na ustalonych warunkach, dopuszczalnych w ramach
przewidzianych art. 3531
k.c., zmniejszenia przysługującej pozwanej wierzytelności,
a zatem tylko tych rodzajowo określonych i po uprzedniej zgodzie wynajmującej.
Dążenie skarżącego do ewentualnego zmniejszenia zobowiązania czynszowego
przez przedstawienie pozwanej do potrącenia innych wierzytelności nie miało
znaczenia dla rozstrzygnięcia, ponieważ nie mogłoby mieć wpływu na ocenę jego
zadłużenia i uprawnienia pozwanej na gruncie przesłanek przewidzianych art. 703
k.c.
Z powyższych względów skarga kasacyjna jako bezzasadna została
oddalona w oparciu o art. 39814
k.p.c.
Na podstawie art. 102 w związku z art. 108 § 1, art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c. Sąd
Najwyższy nie obciążył skarżącego obowiązkiem zwrotu pozwanej kosztów
10
procesu, mając na uwadze jego trudną sytuację majątkową i życiową oraz
skomplikowany charakter sprawy.