Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 108/10
POSTANOWIENIE
Dnia 17 grudnia 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Marta Romańska
SSA Anna Kozłowska
w sprawie z powództwa Henryka L. i Jadwigi L.
przeciwko PGE Dystrybucja S.A. z siedzibą w L., Oddział w B.
o zobowiązanie,
na posiedzeniu jawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 17 grudnia 2010 r.,
na skutek zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy
postanowieniem z dnia 10 września 2010 r.,
„Czy dopuszczalne jest zaliczenie przez przedsiębiorcę
energetycznego do okresu posiadania służebności przesyłowej po
dniu 1 lutego 1989 r., okresu korzystania przed tą datą
z nieruchomości w zakresie odpowiadającym treści służebności
przez jego poprzednika prawnego – przedsiębiorstwo państwowe
w ramach zarządu mieniem państwowym w imieniu i na rzecz
Skarbu Państwa?”
odmawia podjęcia uchwały.
Uzasadnienie
2
Sąd Okręgowy rozpoznając apelację pozwanego PGE Dystrybucja B. Sp. z
o.o. w B. od wyroku Sądu Rejonowego z dnia 13 kwietnia 2010 r. powziął istotne
wątpliwości i na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. przedstawił Sądowi Najwyższemu do
rozstrzygnięcia zagadnienie prawne sformułowane w sentencji swojego
postanowienia z dnia 10 września 2010 r.
Zagadnienie to powstało na tle następującego stanu faktycznego.
Powodowie Jadwiga L. i Henryk Antoni L. – prowadzący działalność
gospodarczą w S. są współwłaścicielami, na zasadzie wspólności ustawowej
małżeńskiej, nieruchomości położonej w S. przy ul. S.[...], w skład której wchodzą
cztery działki o numerach geodezyjnych: 24442/15, 2444/4, 24442/8, 24442/9, dla
których księgi wieczyste prowadzi Sąd Rejonowy.
Powodowie wymienione nieruchomości nabyli w 1996 roku od Spółdzielni
„U.” w S. w likwidacji. Przez nieruchomość przebiegała napowietrzna linia
energetyczna SN-20kV ze słupami posadowionymi na przedmiotowych działkach.
Powodowie domagali się zobowiązania pozwanej PGE Dystrybucja B. spółki
z o.o. w B. do przywrócenia stanu zgodnego z prawem przez usunięcie
napowietrznej linii energetycznej SN-20kV wraz ze słupami, z nieruchomości
stanowiących współwłasność powodów lub wykonanie na własny koszt przebudowy
tej linii na linię kablową.
Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 13 kwietnia 2010 r. zobowiązał pozwaną do
usunięcia z opisanej powyżej nieruchomości napowietrznej linii energetycznej SN-
20kV wraz ze słupami, przebiegającymi przez cztery oznaczone w tym wyroku
działki geodezyjne.
W oparciu o zeznania przesłuchanych w sprawie świadków oraz opinię
biegłego z zakresu elektryczności Sąd Rejonowy ustalił, że linia energetyczna
przebiegająca przez nieruchomość powodów została wybudowana na przełomie lat
sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku.
Sąd Rejonowy ustalił także, że pozwana spółka jest następcą prawnym
przedsiębiorstw energetycznych, które korzystały z przedmiotowej nieruchomości
3
w zakresie odpowiadającym treści służebności przesyłu, w tym przedsiębiorstwa
państwowego, które korzystało z tej nieruchomości przed dniem 1 lutego 1989 r.
w imieniu i na rzecz Skarbu Państwa.
Ponadto stwierdził, iż faktem bezspornym jest, że ani pozwana, ani jej
poprzednicy nie posiadali tytułu prawnego do korzystania, we wskazanym wyżej
zakresie, z nieruchomości powodów, w związku z czym w grę mogło tu wchodzić
jedynie posiadanie służebności w złej wierze.
W tych okolicznościach przyjął, że bieg terminu zasiedzenia służebności
gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu rozpoczął się najpóźniej
w dniu 1 stycznia 1970, co oznacza, że termin ewentualnego zasiedzenia tej
służebności przez poprzednika pozwanej upłynąłby z dniem 1 stycznia 2000 r., to
jest przy przyjęciu 30-letniego terminu zasiedzenia.
Sąd Rejonowy uznał jednak, że w rozpoznawanej sprawie do takiego
zasiedzenia nie doszło. Podzielił bowiem pogląd prawny, wyrażony przez Sąd
Najwyższy, zgodnie z którym przedsiębiorstwa państwowego nie można uznać
w okresie do 1 lutego 1989 r. za samoistnego posiadacza nieruchomości
w zakresie odpowiadającym treści służebności gruntowej (art. 352 k.c.), co
oznacza, że niedopuszczalne jest zaliczenie posiadania przez przedsiębiorstwo
państwowe, wykonywanego przed tą datą, do okresu potrzebnego do nabycia
służebności przez zasiedzenie przez następcę prawnego tego przedsiębiorstwa.
Sąd Apelacyjny zauważył, że w niniejszej sprawie pozwana opierała swoją
obronę przed roszczeniem negatoryjnym powodów jako właścicieli nieruchomości
(art. 222 § 2 k.c.) na zarzucie, iż jej poprzednik prawny nabył w drodze zasiedzenia
służebność gruntową o treści odpowiadającej służebności przesyłu, która obciąża
nieruchomość stanowiącą własność powodów. Nie budzi przy tym wątpliwości, że
ustalenie faktu nabycia przez zasiedzenie służebności, w sprawie z powództwa
właściciela o przywrócenie stanu zgodnego z prawem, jest dopuszczalne, gdyż
może stanowić w danej sprawie przesłankę rozstrzygnięcia.
W obecnych realiach większość przedsiębiorstw energetycznych, będących
właścicielami urządzeń służących do doprowadzania energii elektrycznej
w rozumieniu art. 49 § 1 k.c., jest następcami prawnymi przedsiębiorstw
4
państwowych, które przed dniem 1 lutego 1989 r. władały tymi urządzeniami
w ramach sprawowania zarządu mieniem państwowym, w związku z czym
korzystały też z nieruchomości, na których urządzenia te posadowiono w sposób
odpowiadający treści służebności przesyłu.
Zdarzają się przypadki, że przedsiębiorca energetyczny nie legitymuje się
uprawnieniem do ingerowania w sferę cudzej własności nieruchomości dla
utrzymania urządzeń służących do doprowadzenia energii, co w orzecznictwie jest
z reguły kwalifikowane jako korzystanie z nieruchomości w złej wierze.
Konsekwencją tego faktu jest wydłużenie, wymaganego przez ustawę, okresu
posiadania służebności do 30 lat (art. 172 w zw. z art. 292 zd.2 i art. 3054
k.c.).
W tej sytuacji istotną staje się kwestia doliczenia przez posiadacza
służebności czasu posiadania wszystkich poprzedników będącymi posiadaczami
samoistnymi. W rozpoznawanej sprawie wątpliwości dotyczą tego, czy okres
korzystania z nieruchomości powodów przed dniem 1 lutego 1989 r. przez
przedsiębiorstwo państwowe, którego następcą prawnym jest pozwana spółka,
może zostać doliczony, na podstawie art. 176 § 1 w zw. z art. 292 k.c., do okresu
posiadania służebności o treści odpowiadającej służebności przesyłu przez
późniejszych posiadaczy samoistnych tej nieruchomości, będących poprzednikami
prawnymi pozwanej.
Sąd Apelacyjny wskazał, że zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego,
wyrażonym w wyroku z dnia 9 grudnia 2009r., IV CSK 291/00 nie jest dopuszczalne
zaliczenie przez przedsiębiorcę energetycznego do okresu posiadania służebności
przesyłowej po dniu 1 lutego 1989 r., okresu korzystania przed tą datą
z nieruchomości przez jego poprzednika prawnego - przedsiębiorstwo państwowe
w ramach zarządu mieniem państwowym w imieniu i na rzecz Skarbu Państwa.
W orzeczeniu tym Sąd Najwyższy stwierdził, że zaliczenie takie nie jest
dopuszczalne, ponieważ przedsiębiorstwa państwowego nie można w okresie do
1 lutego 1989 r. uznać za samoistnego posiadacza nieruchomości w zakresie
odpowiadającym treści służebności gruntowej (art. 352 k.c.). W uzasadnieniu Sąd
Najwyższy wskazał, że w okresie przed wejściem w życie nowelizacji kodeksu
cywilnego (ustawa z dnia 31 stycznia 1989 r.), znoszącej zasadę tzw. jednolitej
własności państwowej, czyli przed dniem 1 lutego 1989 r., państwowe osoby
5
prawne (w tym przedsiębiorstwa państwowe) wykonywały uprawnienia związane
z własnością nieruchomości wprawdzie we własnym imieniu, ale na rzecz Skarbu
Państwa, jako jedynego dysponenta własności państwowej. Dlatego też skutki
prawne związane z posiadaniem samoistnym w tamtym okresie przez
przedsiębiorstwo państwowe nieruchomości mogły powstać tylko na rzecz Skarbu
Państwa, a nie na rzecz tego przedsiębiorstwa.
Podzielając przytoczone stanowisko Sądu Najwyższego odnośnie prawnego
charakteru władztwa sprawowanego przez przedsiębiorstwo państwowe w ramach
zarządu mieniem państwowym, należy zauważyć, że w innych wypowiedziach
judykatury przyjmowano, że wprawdzie objęcie w posiadanie służebności przez
poprzedników prawnych przedsiębiorstwa energetycznego oraz jej posiadanie
przed dniem 1 lutego 1989 r., odbywało się w imieniu i na rzecz Skarbu Państwa, to
jednak może on doliczyć do okresu swojego posiadania służebności przesyłu,
posiadanie tej służebności przez jego poprzedników prawnych, trwające do dnia
wejścia w życie ustawy z dnia 31 stycznia 1989 r. (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 17 grudnia 2009 r. (I CSK 171/08, OSNC 2010/1/15).
Pogląd ten koresponduje z wcześniejszym stanowiskiem Sądu Najwyższego,
w którym opowiedziano się za dopuszczalnością zakwalifikowania okresu
posiadania samoistnego Skarbu Państwa wykonywanego do dnia 1 lutego 1989 r.
przez ówczesne przedsiębiorstwo państwowe, do okresu samoistnego posiadania
po tej dacie wykonywanego przez osobę prawną jeżeli podczas biegu zasiedzenia
Skarb Państwa przeniósł posiadanie na rzecz tej osoby prawnej (zob.
postanowienie z dnia 258 stycznia 2005 r., I CSK 11/05, Biul. SN 2006/5/11).
W tym kontekście nie jest zatem jasne, czy konsekwencją przyjęcia
stanowiska wyrażonego w powołanym wyroku z dnia 29 września 2009 r. jest
wyłącznie dopuszczalność zaliczenia okresu korzystania przed dniem 1 lutego
1989 r. przez przedsiębiorstwo państwowe, w imieniu i na rzecz Skarbu Państwa,
z nieruchomości w zakresie odpowiadającym treści służebności przesyłu, a inaczej
mówiąc okresu samoistnego posiadania Skarbu Państwa, do czasu koniecznego
do nabycia służebności przez zasiedzenie przez następcę prawnego tego
przedsiębiorstwa, czy też jedynie pogląd wyrażony w powołanym wyroku wyklucza
6
możliwość doliczenia okresu kwalifikowanego przez stronę jako „posiadanie przez
przedsiębiorstwo państwowe”.
Jeżeli nawet omówione stanowisko, oparte na założeniu, że
przedsiębiorstwo państwowe sprawując zarząd mieniem państwowym, czyniło to na
rzecz Skarbu Państwa i w istocie było tylko dzierżycielem w rozumieniu art. 338
k.c., to i tak, w ocenie Sądu Okręgowego, brak jest uzasadnionych podstaw do
wykluczenia doliczenia tego samego okresu jako czasu samoistnego posiadania
Skarbu Państwa prowadzącego do zasiedzenia.
Z punktu widzenia przedsiębiorstwa energetycznego jako posiadacza prawa
odpowiadającego treści służebności nie ma większego znaczenia, czy jego
poprzednikiem był Skarb Państwa, czy było nim przedsiębiorstwo państwowe.
Istotne jest natomiast to, czy wskutek wykonywania posiadania przez okres
wymagany ustawą nabył on sam bądź jeden z jego poprzedników prawnych
w drodze zasiedzenia służebność obciążającą nieruchomość, na której znajdują
się urządzenia służące do przesyłu energii elektrycznej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przedstawione przez Sąd Okręgowy zagadnie prawne zostało wadliwie
sformułowane. Możliwość doliczenia posiadania poprzednika prawnego przy
ustalaniu wymagań co do czasu posiadania samoistnego potrzebnego do
zasiedzenia prawa, zgodnie z art. 176 § 1 k.c. może dotyczyć tylko okresu
posiadania przez poprzednika prawnego. Natomiast Sąd Okręgowy pyta czy
„korzystanie z nieruchomości w zakresie odpowiadającym treści służebności przez
przedsiębiorstwo państwowe w ramach zarządu mieniem państwowym w imieniu
i na rzecz Skarbu Państwa” może być doliczone do czasu posiadania przez
przedsiębiorstwo energetyczne nieruchomości w zakresie odpowiadającym treści
służebności przesyłu. Nie ulega wątpliwości, że z art. 176 k.c. wynika, iż doliczyć
można tylko okres samoistnego posiadania. Skoro tak to przy tak sformułowanym
zagadnieniu prawnym trudno uznać je za istotne, gdyż odpowiedź jest oczywista.
Na tle art. 176 k.c. doliczać można tylko okres posiadania, co jednoznacznie wynika
z tego przepisu. W ogóle zatem niedopuszczalne jest doliczanie okresu korzystania
z nieruchomości w jakimkolwiek zakresie.
7
Nawet gdyby Sąd Najwyższy podjął próbę interpretacji przedstawionego
zagadnienia prawnego, czego na tle ukształtowanego orzecznictwa do art. 390
k.p.c., w zasadzie nie powinien czynić, gdyż rolą Sądu Najwyższego jest
rozstrzyganie przedstawionego zagadnienia, a nie jego redagowanie, to i tak brak
byłoby podstaw do odpowiedzi. Można założyć, że Sąd Okręgowy podzielając
pogląd, iż do 1 lutego 1089 r., ze względu na koncepcję jednolitej własności
państwowej przedsiębiorstwo państwowe nie było posiadaczem rzeczy, którymi
władało uznaje w istocie za posiadacza Skarb Państwa, to przedstawione
zagadnienie nie wywołuje istotnych wątpliwości w rozumieniu art. 390 k.p.c. Na tle
orzecznictwa Sądu Najwyższego nie budzi wątpliwości, że przedsiębiorstwo
państwowe do 1 lutego 1989 roku nie mogło być uznane za posiadacza
samoistnego nieruchomości w zakresie odpowiadającym treści służebności
przesyłu. Takim posiadaczem mógł być natomiast Skarb Państwa. Wobec tego
należałoby ustalić, czy przedsiębiorstwo energetyczne, które twierdzi, że nabyło
przez zasiedzenie służebność przesyłu jest następcą prawnym Skarbu Państwa.
Tego zaś Sąd Okręgowy nie uczynił. Dopiero po takim ustaleniu, wykorzystując
dotychczasowe orzecznictwo Sądu Najwyższego dopuszczające zaliczenie
posiadania Skarbu Państwa do posiadani przedsiębiorstwa, które jest jego
następcą prawnym można będzie ocenić, czy przedsiębiorstwo to nabyło
służebność przesyłu na przedmiotowej nieruchomości.
Mając na uwadze podniesione argumenty Sąd Najwyższy, na podstawie
art. 390 k.p.c. i art. 65 § 1 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym
(Dz. U. Nr 240, poz. 2052 ze zm.) odmówił odpowiedzi na przedstawione przez Sąd
Okręgowy zagadnienie prawne.