Pełny tekst orzeczenia

Postanowienie z dnia 21 grudnia 2010 r., III CSK 12/10
Ogłoszenie upadłości pozwanego obejmującej likwidację majątku po
wydaniu wyroku przez sąd pierwszej instancji nie uzasadnia – na podstawie
art. 1821
§ 1 k.p.c. – uchylenia tego wyroku przez ten sąd i umorzenia
postępowania.
Sędzia SN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Dariusz Zawistowski
Sędzia SA Maria Szulc
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Łukasza S. przeciwko syndykowi
masy upadłości "F.I.L." S.A. w K. o złożenie oświadczenia woli i zapłatę, po
rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 21 grudnia 2010 r. skargi
kasacyjnej powoda od postanowienia Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 14
września 2009 r.
uchylił zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu w Krakowie, pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w Krakowie w sprawie z powództwa Łukasza S. przeciwko
"F.I.L." S.A. w K. o złożenie oświadczenia woli i zapłatę postanowieniem z dnia 26
maja 2009 r. uchylił wyrok końcowy tego Sądu z dnia 30 kwietnia 2009 r. i umorzył
postępowanie. Wyjaśnił, że prawomocnym postanowieniem z dnia 5 maja 2009 r.
Sądu Rejonowego dla Krakowa-Śródmieścia w Krakowie została ogłoszona
upadłość obejmująca likwidację majątku pozwanego "F.I.L." S.A. Ze względu na
fakt, że postępowanie w niniejszej sprawie dotyczy masy upadłości, należało je
umorzyć na podstawie art. 1821
k.p.c. Sąd wyjaśnił także, że wobec umorzenia
postępowania na podstawie art. 1821
k.p.c. wyrok końcowy z dnia 30 kwietnia 2009
r. podlegał uchyleniu, natomiast wyrok częściowy zaoczny z dnia 20 lutego 2009 r.
uprawomocnił się przed ogłoszeniem upadłości, a tym samym nie podlegał
uchyleniu.
Powód wniósł zażalenie, które Sąd Apelacyjny w Krakowie zaskarżonym
postanowieniem z dnia 14 września 2009 r. oddalił. Zdaniem Sądu, względy
celowościowe pozwalają na przyjęcie, że gdy niedopuszczalne staje się
kontynuowanie postępowania niezakończonego prawomocnym rozstrzygnięciem i
zachodzi konieczność umorzenia postępowania z przyczyn przewidzianych w
ustawie, w tym wypadku na podstawie art. 1821
§ 1 k.p.c., powstałych już po
wydaniu przez sąd pierwszej instancji orzeczenia, celowe jest sięgnięcie do art. 332
k.p.c. Sąd Apelacyjny podniósł, że należy mieć na względzie, iż wymieniony przepis
obowiązuje od wejścia w życie kodeksu postępowania cywilnego, tj. od dnia 1
stycznia 1965 r., a art. 1821
k.p.c. został wprowadzony do tego kodeksu ustawą z
dnia 16 listopada 2006 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 235, poz. 1699), która weszła w życie z dniem 20
marca 2007 r. Ustawodawcy uchwalającemu art. 332 k.p.c. nie była więc znana
podstawa umorzenia zastosowana w sprawie niniejszej przez Sąd pierwszej
instancji, a zatem nie mógł przewidzieć takiej sytuacji w art. 332 § 2 k.p.c., a żadne
względy nie przemawiają za zróżnicowaniem uchylenia wyroku przez sąd, który go
wydał w zależności od przyczyny umorzenia.
Według Sądu Apelacyjnego, w razie zaistnienia przesłanek do umorzenia
postępowania z przyczyny wskazanej w art. 1821
§ 1 k.p.c. powstałej po wydaniu
wyroku przez Sąd pierwszej instancji, ale przed upływem terminu do wniesienia
apelacji, opieranie się na dosłownym brzmieniu art. 332 k.p.c. uniemożliwiałoby
umorzenie postępowania, gdyż Sąd, który wydał wyrok, nie mógłby go uchylić z
przyczyn wskazanych w art. 332 § 1 i 2 k.p.c., a Sąd drugiej instancji, wobec
niewniesienia apelacji, nie był by jeszcze właściwy do zastosowania art. 386 § 3 w
związku z art. 1821
§ 1 k.p.c.
Sąd Apelacyjny uznał za chybiony również zarzut kwestionujący przesłanki
umorzenia postępowania przewidziane w art. 1821
§ 1 k.p.c. Wskazał, że przepis
ten dotyczy wszystkich praw majątkowych upadłego i nie czyni rozróżnienia między
roszczeniami pieniężnymi a innymi roszczeniami majątkowymi; istotne jest tylko,
aby roszczenia majątkowe dotyczyły masy upadłości. Sąd Apelacyjny wskazał
ponadto, że z chwilą ogłoszenia upadłości roszczenia majątkowe niepieniężne
przekształcają się w wierzytelności pieniężne zgodnie z art. 91 ust. 2 ustawy z dnia
28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (jedn. tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr
175, poz. 1361 ze zm.) i stają się wymagalne z dniem ogłoszenia upadłości.
Dotyczy to dochodzonego w niniejszej sprawie roszczenia powoda o złożenie
oświadczenia woli o ustanowieniu i przeniesieniu na jego rzecz wymienionych w
pozwie praw majątkowych na nieruchomości pozwanej spółki.
W skardze kasacyjnej powód zarzucił naruszenie art. 332 § 1 i 2 k.p.c. przez
przyjęcie, że Sąd Okręgowy, w sposób zgodny z prawem, postanowieniem z dnia
26 maja 2009 r. uchylił ogłoszony przez siebie wyrok końcowy z dnia 30 kwietnia
2009 r., chociaż art. 332 § 1 k.p.c. wprowadza zasadę związania sądu ogłoszonym
przez siebie wyrokiem, a wyjątki od tej zasady zostały w sposób wyczerpujący
uregulowane w art. 332 § 2 k.p.c., oraz naruszenie art. 1821
§ 1 k.p.c. przez jego
błędne zastosowanie polegające na przyjęciu, że Sąd Okręgowy prawidłowo
umorzył postępowanie, mimo iż art. 1821
§ 1 nie powinien mieć zastosowania po
ogłoszeniu wyroku w sprawie. Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego
orzeczenia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Według art. 1821
§ 1 k.p.c., jeżeli ogłoszono upadłość obejmującą likwidację
majątku pozwanego, a postępowanie dotyczy masy upadłości, sąd wydaje
postanowienie o umorzeniu postępowania; postanowienie może zapaść na
posiedzeniu niejawnym, a art. 108 § 1 nie stosuje się. Przytoczony przepis był
wielokrotnie przedmiotem wypowiedzi Sądu Najwyższego. W uzasadnieniu uchwały
z dnia 28 kwietnia 2010 r., III CZP 2/10 (OSNC 2010, nr 10, poz. 134) wyjaśniono,
że jego wprowadzenie podyktowane zostało potrzebą uporządkowania skutków
ogłoszenia upadłości podmiotu postępowania cywilnego ze względu na rodzaj
upadłości. Ogłoszenie upadłości likwidacyjnej wobec pozwanego wyłącza
możliwość kontynuowania przeciwko niemu sprawy dotyczącej majątku
wchodzącego w skład masy upadłości, a jedynym sposobem dochodzenia
wierzytelności upadłościowych w takim wypadku jest zgłoszenie ich do masy i
ustalenie przez sędziego-komisarza. Sąd Najwyższy wskazał ponadto, że
umorzenie postępowania w następstwie ogłoszenia upadłości likwidacyjnej
pozwanego ma na celu nie zakończenie postępowania ze względu na niemożliwość
realizacji roszczenia w ogóle, lecz umożliwienie powodowi skorzystania z innego –
właściwego w takim wypadku – sposobu uzyskania zaspokojenia. Sąd Najwyższy,
zwracając uwagę na odmienność konieczności umorzenia postępowania z
przyczyny wskazanej w art. 1821
§ 1 k.p.c., która nie wynika z niedopuszczalności
dochodzenia określonego roszczenia w ogóle, lecz z potrzeby wdrożenia
właściwego sposobu jego zaspokojenia, podniósł również, że ideę tę realizuje także
art. 1821
§ 2 k.p.c., umożliwiający powodowi ponowne dochodzenie roszczenia w
drodze procesu, w warunkach bliskich kontynuacji umorzonego wcześniej
postępowania.
Na temat rationis legis wprowadzenia art. 1821
§ 1 k.p.c. Sąd Najwyższy
wypowiedział się również w wyroku z dnia 23 września 2010 r., III CSK 310/09 (nie
publ.), wyjaśniając, że przepis ten ma na celu, aby z chwilą ogłoszenia upadłości
likwidacyjnej strony pozwanej nie toczyły się dalej postępowania sądowe o
wierzytelności, które mogą być dochodzone w trybie zgłoszenia wierzytelności do
masy upadłości. Sąd Najwyższy przypomniał, że przed dodaniem art. 1821
§ 1
k.p.c. postępowania dotyczące takich wierzytelności były zawieszane i – jak
wynikało z obserwacji praktyki sądowej – zazwyczaj nie były już podejmowane,
gdyż sporną wierzytelność zaspokajano w większym lub mniejszym stopniu w toku
postępowania upadłościowego. Wyjątkowo, w razie prawomocnej odmowy uznania
takiej wierzytelności albo umorzenia lub zakończenia postępowania
upadłościowego bez sporządzenia listy wierzytelności, były podejmowane
wcześniej zawieszone postępowania sądowe, zatem – zdaniem Sądu Najwyższego
– w art. 1821
§ 1 k.p.c. przewidziano, że w razie upadłości likwidacyjnej upadłego
postępowanie sądowe ulega umorzeniu. Dokonując wykładni tego przepisu, Sąd
Najwyższy zwrócił również uwagę na kontekst systemowy, tj. na art. 1821
§ 2
k.p.c. (...).
Do rationis legis wprowadzenia art. 1821
§ 1 k.p.c. Sąd Najwyższy nawiązał
również w postanowieniu z 16 kwietnia 2010 r., IV CSK 438/09 (nie publ.)
przyjmując, że nie umarza się postępowania, pomimo ogłoszenia w czasie jego
trwania upadłości strony, jeżeli sąd rozpoznaje dalej sprawę już po odmowie
wciągnięcia drugiej strony na listę wierzycieli upadłego.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego oceniany był również zakres
zastosowania art. 1821
§ 1 k.p.c. Jednolicie przyjmuje się, że przepis ten ma
zastosowanie zarówno w postępowaniu przed sądem pierwszej, jak i przed sądem
drugiej instancji oraz że nie dotyczy on konkretnej fazy (etapu) postępowania,
natomiast stanowi podstawę umorzenia postępowania w całości. Taki wniosek Sąd
Najwyższy wyprowadził przede wszystkim z treści art. 1821
§ 2 k.p.c.,
przewidującego możliwość ponownego wytoczenia powództwa, które – jeśli nastąpi
w terminie trzech miesięcy po prawomocnej odmowie uznania wierzytelności,
uchyleniu, prawomocnym zakończeniu albo umorzeniu postępowania
upadłościowego – następuje z zachowaniem skutków, jakie ustawa wiąże z
poprzednio wytoczonym powództwem, a postępowanie dowodowe nie wymaga
powtórzenia. Bez wątpienia ponowne wytoczenie powództwa możliwe jest tylko
wtedy, gdy umorzeniu podlegało całe postępowanie, tj. postępowanie w sprawie,
nie zaś tylko określony jego fragment. W orzecznictwie zwrócił również uwagę brak
w art. 1821
§ 1 k.p.c. wskazówek co do tego, na którym etapie postępowanie może
zostać umorzone. Regulację zawartą w tym przepisie należy zatem odnieść do
całego toku sprawy, zważywszy że kodeks postępowania cywilnego rozróżnia obok
umorzenia całego postępowania również umorzenie konkretnego etapu tego
postępowania, np. postępowania apelacyjnego (zob. postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 3 kwietnia 2008 r., II CSK 561/07, OSNC-ZD 2009, nr B, poz.
38 i z dnia 29 października 2008 r., IV CK 4/08, nie publ. oraz wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 19 czerwca 2008 r., V CSK 433/07, nie publ. i z dnia 4 marca
2009 r., IV CSK 439/08, nie publ.).
Artykuł 1821
§ 1 k.p.c., który reguluje podstawy umorzenia postępowania w
sprawie, nie stanowi jednocześnie podstawy do uchylenia przez sąd pierwszej
instancji wydanego w sprawie wyroku. Wyrok sądu pierwszej instancji podlega
uchyleniu przez sąd drugiej instancji w razie stwierdzenia, że zachodzi podstawa
umorzenia postępowania (art. 386 § 3 k.p.c.). Nie ma przy tym znaczenia, w jakiej
chwili podstawa ta zaistniała, istotne jest, aby istniała w chwili zamknięcia rozprawy
przed sądem drugiej instancji (art. 316 § 1 w związku z art. 391 § 1 k.p.c.).
Ogłoszenie upadłości obejmującej likwidację majątku pozwanego w wypadku, w
którym postępowanie dotyczy masy upadłości, niewątpliwie stanowi taką podstawę.
Jeżeli zatem sąd pierwszej instancji nie umorzył postępowania z powodu
ogłoszenia upadłości, ewentualnie upadłość została ogłoszona już po wydaniu
wyroku przez sąd pierwszej instancji, wówczas sąd drugiej instancji na podstawie
art. 386 § 3 w związku z art. 1821
§ 1 i art. 391 § 1 k.p.c. uchyla wyrok i
postępowanie w sprawie umarza. Niezastosowanie w takiej sytuacji przez sąd
drugiej instancji art. 1821
§ 2 k.p.c. może być podstawą skargi kasacyjnej (zob.
uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 4 marca 2009 r., IV CSK 439/08).
Sąd pierwszej instancji, zgodnie z art. 316 § 1 i 2 k.p.c., wydaje wyrok po
zamknięciu rozprawy, biorąc za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili
zamknięcia rozprawy. Rozprawa powinna być otwarta na nowo, jeżeli istotne
okoliczności ujawniły się dopiero po jej zamknięciu. Po wydaniu wyroku przez sąd
pierwszej instancji zmiana okoliczności sprawy nie może zostać przez ten sąd
uwzględniona, co wynika nie tylko z art. 316 k.p.c. ale również, a nawet przede
wszystkim z art. 332 § 1 k.p.c., według którego sąd jest związany wydanym
wyrokiem od chwili jego ogłoszenia. Związanie wydanym wyrokiem oznacza przede
wszystkim brak możliwości jego zmiany lub uchylenia; taki wyrok jest wyrokiem
prawnie istniejącym i nie może zostać przez sąd pominięty lub uznany za
nieistniejący. Artykuł 1821
§ 1 k.p.c. nie wprowadza wyjątku od zasady związania
sądu wydanym wyrokiem i nie uprawnia do uchylenia wyroku przez sąd pierwszej
instancji w wypadku ogłoszenia upadłości strony pozwanej, uprawnienie to
przysługuje natomiast sądowi drugiej instancji, oczywiście przy założeniu, że
postępowanie odwoławcze zostanie zainicjowane. Ustawa tylko w jednym wypadku
dopuszcza odstępstwo w tym zakresie, przewidując w art. 332 § 2 k.p.c. możliwość
uchylenia wyroku i umorzenia postępowania w wypadku cofnięcia pozwu. Należy
jednak zważyć, że nawet w tej sytuacji dopuszczalność uchylenia wyroku została
uzależniona od kumulatywnego spełnienia kilku przesłanek. Ponadto przepis ten
stanowi wyraz obowiązywania w procesie cywilnym zasady dyspozycyjności, w
świetle której to powód jest „gospodarzem” procesu i jego interes decyduje o
wszczęciu, a w pewnym zakresie również o przebiegu i zakończeniu procesu.
Ustawodawca uznał, że gdy powód przestaje popierać powództwo i wyraża wolę
zniweczenia wszelkich skutków związanych z jego wytoczeniem, to nie ma
podstaw, aby taki wyrok utrzymywać w mocy, przeniesienie zaś postępowania do
drugiej instancji tylko w tym celu byłoby sprzeczne z zasadą ekonomii procesowej.
Sąd Apelacyjny zwrócił uwagę, że art. 332 k.p.c. obowiązuje od wejścia w
życie kodeksu postępowania cywilnego, tj. od dnia 1 stycznia 1965 r., a art. 1821
k.p.c. został wprowadzony ustawą z dnia 16 listopada 2006 r., która weszła w życie
z dniem 20 marca 2007 r. Trafnie też wskazał, że w chwili przyjęcia art. 332 k.p.c.
nie była znana, z oczywistych względów, podstawa umorzenia postępowania
przewidziana w art. 1821
k.p.c. Należy jednak zważyć, że pomimo wprowadzenia
art. 1821
§ 1 k.p.c. treść art. 332 k.p.c. pozostała niezmieniona; zmiany tej nie
dokonano także później przy okazji kolejnych nowelizacji ustawy procesowej.
Za dopuszczalnością uchylenia wyroku przez sąd pierwszej instancji nie
przemawia również cel wprowadzenia art. 1821
§ 1 k.p.c. Przepis ten jest wyrazem
prymatu wspólnego dochodzenia roszczeń wierzycieli od niewypłacalnego dłużnika;
interes grupowy wierzycieli uzyskał przewagę nad interesem indywidualnym
konkretnego powoda. Postępowanie to jest korzystniejsze dla wierzycieli i daje im
większe możliwości zaspokojenia; chodzi o to, aby powód (wierzyciel) dochodził
swoich wierzytelności na drodze właściwego, po ogłoszeniu upadłości,
postępowania, aby roszczenia powoda nie były rozpoznawane w procesie, ale w
postępowaniu upadłościowym, proces zaś jako postępowanie bezprzedmiotowe
podlegał umorzeniu. Artykuł 1821
nie jest wymierzony przeciwko wyrokowi, ale
przeciwko postępowaniu, w którym taki wyrok może dopiero zapaść; ogłoszenie
upadłości nie powoduje następczej niedopuszczalności wyrokowania ani nie
stanowi podstawy do zmiany lub uchylenia wyroku, wprowadza natomiast
niedopuszczalność wyrokowania w sprawie, co dotyczy zarówno postępowania
przed sądem pierwszej, jak i drugiej instancji.
Z tego względu należy zgodzić się ze skarżącym, że uchylenie wyroku przez
Sąd pierwszej instancji stanowiło naruszenie przepisów postępowania, które Sąd
drugiej instancji powinien wziąć pod uwagę na zarzut strony powodowej. Z kolei
mając na względzie fakt, że w niniejszym postępowaniu powód dochodził zarówno
roszczenia pieniężnego, jak i roszczenia majątkowego niepieniężnego i obu tych
roszczeń dotyczył uchylony wyrok, na marginesie należy zaznaczyć, że po
ogłoszeniu upadłości likwidacyjnej pozwanego nie każde postępowanie sądowe
podlega umorzeniu na podstawie art. 1821
§ 1 k.p.c. Sąd Najwyższy w wyroku z
dnia 16 października 2008 r., III CSK 120/08 (nie publ.) wyjaśnił, że hipotezą
wymienionego przepisu objęte są tylko takie sprawy, których przedmiotem są
wierzytelności podlegające zgłoszeniu w postępowaniu upadłościowym. Przyjął, że
przepis ten nie obejmuje sprawy, w której powód zgłosił żądanie o zobowiązanie
pozwanego do złożenia oświadczenia woli, wskazując, że jej przedmiotem jest
roszczenie, które nie podlega zgłoszeniu w postępowaniu upadłościowym (por.
także wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 września 2010 r., III CSK 310/09, OSNC
2011, nr 4, poz. 45).
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzekł, jak
w sentencji.