Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 47/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 21 grudnia 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Dariusz Zawistowski
SSA Maria Szulc (sprawozdawca)
Protokolant Bożena Nowicka
w sprawie z powództwa Syndyka masy upadłości Przedsiębiorstwa Transportowo-
Usługowo-Handlowego A.-T. sp. z o.o. przeciwko Rafinerii T. S.A. o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 21 grudnia 2010 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej i strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 6 kwietnia 2009 r.,
1) uchyla zaskarżony wyrok w punkcie pierwszym w części
uwzględniającej powództwo i rozstrzygającej o kosztach
procesu oraz w punktach drugim, trzecim i czwartym i sprawę w
tym zakresie przekazuje Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego;
2) oddala skargę kasacyjną powoda.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 10 lipca 2008 r., Sąd Okręgowy zasądził od pozwanej
kwotę 3.005.387,77 zł z odsetkami ustawowymi od dnia 1 września 2005 r. i
kosztami procesu z tytułu odszkodowania w wysokości zysku utraconego wskutek
nieodebrania przez pozwaną Rafinerię umówionej ilości oleju rzepakowego, a w
pozostałej części, dotyczącej odszkodowania z tytułu kar umownych należnych
kontrahentom powoda, powództwo oddalił. Ustalił, że strony zawarły dnia 20 lipca
2004 r. umowę, zatytułowaną jako: „Umowa na dostawę oleju rzepakowego nr
PL/272696025/04/003" zgodnie, z którą powodowa spółka zobowiązała się
dostarczyć pozwanej od dnia 25 sierpnia 2004 r. do dnia 31 grudnia 2005 r. olej
rzepakowy w ilości po 2.500 ton miesięcznie według ustalonego przez pozwaną
harmonogramu. Umowa ta została uzupełniona czterema aneksami - m.in.
aneksem nr 3 z dnia 30 listopada 2004 r. stwierdzającym, że wytwórcą
dostarczanego oleju rzepakowego powinna być powódka, zaś do wytwarzania
biokomponentów mogą być wykorzystane wyłącznie produkty rolnicze określone w
art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 2 października 2003 r. o biokomponentach stosowanych
w paliwach ciekłych i biopaliwach ciekłych (Dz. U. Nr 199, poz. 1934 - dalej jako:
ustawa o biopaliwach). Pomimo wyrażenia przez powódkę gotowości do spełnienia
świadczenia, pozwana odmawiała odbioru dostaw, powołując się na powstałe po jej
stronie trudności techniczne. W konsekwencji, do dnia 31 maja 2005 r. powódka
dostarczyła jej 4.528,98 ton oleju rzepakowego, zamiast umówionych 25.000,00
ton. Pismem z dnia 10 maja 2005 r. pozwana wypowiedziała umowę z dniem 11
maja 2005 r. w oparciu o § 10 ust. 3 i 4 umowy z zachowaniem trzymiesięcznego
okresu wypowiedzenia.
Powyższy wyrok został zmieniony wskutek apelacji pozwanego przez Sąd
Apelacyjny, który wyrokiem z dnia 28 lutego 2007 r., oddalił powództwo w części
uwzględnionej przez Sąd pierwszej instancji, uznając za zasadny zarzut naruszenia
art. 47912
oraz zarzut nie udowodnienia wysokości szkody. W wyniku badania celu
umowy Sąd II Instancji uznał, że wobec objęcia świadomością stron przeznaczenia
rzepaku do produkcji biokomponentu, brak w umowie wyraźnej klauzuli odwołującej
się do przepisów ustawy o biopaliwach, nie oznaczał konkludentnego odwołania się
3
do jej przepisów, a w konsekwencji do wyliczenia odszkodowania należało
uwzględnić olej odpowiadający wymogom ustawy. Powódka winna, zatem była
wykazać, że taki właśnie olej dostarczała, a temu obowiązkowi nie sprostała.
Wskutek skargi kasacyjnej powódki, Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia
10 lipca 2008 r., sygn. akt III CSK 65/08 uchylił zaskarżony wyrok w części
oddalającej powództwo co do kwoty 3.005.387,77 zł z odsetkami ustawowymi od
dnia 1 września 2005 r. oraz w części orzekającej o kosztach procesu i przekazał
sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu. W uzasadnieniu wyroku
wskazał, że orzeczenie Sądu Apelacyjnego zostało wydane z naruszeniem
art. 47912
§ 1 k.p.c. przez bezpodstawne uznanie za spóźniony dowodu z opinii
biegłego oraz z naruszeniem art. 65 § 2 k.c. przez pominięcie w wykładni
oświadczeń woli stron ich zamiaru i skupienie się jedynie na celu umowy.
Wyrokiem z dnia 6 kwietnia 2009 r. Sąd Apelacyjny, rozpoznając ponownie
sprawę, zmienił wyrok Sądu Okręgowego przez obniżenie kwoty zasądzonej na
rzecz powódki do 1.023.675,10 zł oraz rozstrzygnął o kosztach procesu. W
uzasadnieniu, odwołując się do wykładni przedstawionej przez Sąd Najwyższy w
wyroku z dnia 10 lipca 2008 r., Sąd Apelacyjny stwierdził, że w okresie do dnia
30.XI.04 r. powódka miała dostarczać pozwanej olej jako pośrednik, bowiem treść
umowy oraz zmiany wprowadzone aneksem z dnia 30.X.04 r. świadczą, że nie
mogła być traktowana przez pozwaną jako pierwszy wytwórca, natomiast po tej
dacie powinna mieć status pierwszego producenta. Zdaniem Sądu Apelacyjnego
umowa zawarta między stronami jest umową sprzedaży i jest ważna. Jest treść
pozostaje wprawdzie w sprzeczności z ustawą o biopaliwach, ustawodawca
przewidział jednak w takim wypadku jedynie kary pieniężne, nie zaś rygor
nieważności. Ważność umowy nie została przy tym zakwestionowana przez Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 10 lipca 2008 r. – w przeciwnym wypadku nie
formułowałby on uwag co do prawidłowego sposobu wykładni oświadczeń woli. W
konsekwencji została zasądzona kwota 1.062.373,40 zł stanowiąca równowartość
zysku ze sprzedaży oleju rzepakowego, który pozwana powinna odebrać w okresie
do 30.XI.04 r.
Wyrok ten został zaskarżony skargami kasacyjnymi obu stron.
4
Pozwana zaskarżyła wyrok w zakresie punktu 1, 2 i 4.
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej wyrokowi temu zarzucono
naruszenie: art. 56 k.c. w zw. z art. 3531
k.c. przez uznanie, że strony zawarły
umowę sprzedaży, a nie dostawy, z pominięciem przepisów ustawy o biopaliwach
określających stosunek prawny stron jako stosunek dostawy; art. 58 § 1 k.c. przez
uznanie, że zawarta umowa jest ważna, mimo jej sprzeczności z przepisami ustawy
o biopaliwach, stanowiącej przyczynę nieważności bezwzględnej; art. 65 § 2 k.c.
w zw. z art. 9 ust. 1 i art. 2 pkt 11 i ustawy o biopaliwach przez uznanie, że cel
stron przy zawarciu umowy mógł odbiegać od bezwzględnie obowiązujących
przepisów prawa; art. 354 § 1 k.c. w zw. z art. 56 k.c. w zw. z art. 9 ust. 1 i art. 2
pkt 11 ustawy o biopaliwach oraz w zw. z art. 12 w zw. z art. 17 ust. 1 pkt 4 tej
ustawy przez uznanie, że strona powodowa wykonywała swoje zobowiązanie
zgodnie z treścią stosunku zobowiązaniowego, wyznaczaną m.in. przez
bezwzględnie obowiązujące przepisy ustawy o biopaliwach, wymagające, by
powodowa spółka była pierwszym wytwórcą oleju rzepakowego; art. 355 § 1 i 2 k.c.
przez nieuwzględnienie nieprawidłowego wykonania przez powódkę jej
zobowiązania; art. 361 § 2 k.c. przez nie wykazanie przez stronę powodową
żadnym dowodem wysokości utraconych korzyści; art. 362 k.c. przez
nieuwzględnienie oczywistego przyczynienia się strony powodowej do powstania
szkody, której naprawienia dochodzi, przez wprowadzenie jej w błąd co do
spełniania przez nią warunków wymaganych dla pierwszego przetwórcy oleju
rzepakowego; art. 471 k.c. przez bezpodstawne przyjęcie istnienia i wysokości
szkody, mimo nie wykazania ich przez powódkę, a także, przez stwierdzenie po
stronie Rafinerii T. S.A. obowiązku zakupu na warunkach zawartej umowy oleju,
który nie został samodzielnie wytworzony przez powodową spółkę; art. 65 § 1 k.c.
przez uznanie, że pismo z dnia 18 marca 2005 r. nie zawiera zrzeczenia się przez
powódkę roszczeń wobec strony pozwanej; art. 6 k.c. przez uwzględnienie w
materiale sprawy faktur VAT niepowołanych przez strony ani Sąd, a jedynie
zawnioskowanych przez biegłego.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej pozwana wskazała także na
naruszenie przez Sąd Apelacyjny: art. 39820
k.p.c. przez nadinterpretację wyroku
Sądu Najwyższego z 10 lipca 2008 r. i dokonanie uzupełnienia materiału
5
dowodowego w zakresie aneksu nr 3 do umowy, z naruszeniem zasady
niezawisłości sędziowskiej i dwuinstancyjności postępowania; art. 382 k.p.c., przez
pominięcie zeznań osób podpisanych na umowie i ograniczenie się jedynie do tzw.
świadków ze słyszenia; art. 328 § 2 k.p.c. przez brak wskazania przyczyn uznania
umowy za ważną oraz art. 391 k.p.c. w zw. z art. 47912
k.p.c. przez
przeprowadzenie dowodu z ponownego przesłuchania świadków na okoliczności
zgłoszone po upływie terminów. W konkluzji pozwana wniosła o: zmianę
zaskarżonego orzeczenia poprzez oddalenie powództwa w części uwzględnionej
przez Sąd Apelacyjny, o zasądzenie od strony powodowej kosztów postępowania
według norm przepisanych oraz o orzeczenie o zwrocie wyegzekwowanego
świadczenia – zaś ewentualnie: o uchylenie wyroku w zaskarżonej części
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu
z pozostawieniem mu rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Powódka zaskarżyła wyrok Sądu Apelacyjnego w punkcie 1 (w zakresie
zmiany wysokości zasądzonego roszczenia) oraz w punkcie 3.
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej powódka zarzuciła: błędną
wykładnię ustawy o biopaliwach przez odmówienie jej charakteru pierwszego
przetwórcy oraz art. 361 § 2 k.c. przez przyjęcie, że dla powstania szkody
zasadnicze znaczenie miało niewykonanie zobowiązania przez drugą stronę
umowy, nie zaś sama gotowość powódki do wykonania świadczenia.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej wyrokowi Sądu Apelacyjnego
zarzucono naruszenie art. 227 k.p.c. w zw. z art. 233 k.p.c. oraz art. 316 § 2 k.p.c.
w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. przez pominięcie faktów istotnych dla rozstrzygnięcia
sprawy oraz wydanie wyroku bez wszechstronnego rozważenia całości zebranego
materiału. W konkluzji powódka wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu
z pozostawieniem mu orzeczenia o kosztach postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
I. co do skargi kasacyjnej pozwanego
1) W pierwszej kolejności należy rozważyć zarzuty podniesione w ramach
drugiej podstawy kasacyjnej, ponieważ skuteczne podniesienie zarzutów
6
naruszenia prawa materialnego jest możliwe dopiero wówczas, gdy prawidłowe są
ustalenia faktyczne stanowiące podstawę zaskarżonego orzeczenia (vide wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 1997 r. II CKN 60/97, OSNC nr 9/97 poz. 129).
Zarzut naruszenia art. 382 k.p.c. uzasadniony pominięciem zeznań świadków jest
w istocie zarzutem naruszenia art. 233 § 1 k.p.c., bowiem Sąd Apelacyjny zeznań
tych nie pominął, a dokonał ich oceny, którą kwestionuje pozwany. Zgodnie
z utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego zakaz oparcia skargi na
zarzutach dotyczących ustalenia faktów lub dowodów, określony w art. 3983
§ 3
k.p.c., oznacza niedopuszczalność powoływania się przez skarżącego na
wadliwość wyroku sądu II Instancji polegającą na wadliwym ustaleniu faktów lub
niewłaściwie przeprowadzonej ocenie dowodów. Również art. 398 3
§ 2 in fine
stwierdza, że Sąd Najwyższy jest związany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi
podstawę zaskarżonego orzeczenia. Argumenty podniesione w uzasadnieniu
zarzutu i zmierzające do wykazania, że Sąd II instancji naruszył określone w art.
233 § 1 k.p.c. granice swobodnej oceny dowodów i obowiązek wszechstronnego
rozważenia materiału dowodowego nie mogą być, zatem skuteczne. Sąd
Najwyższy jest sądem prawa, a nie sądem faktu, i nie dokonuje kontroli
prawidłowości oceny dowodów przeprowadzonej przez sąd II Instancji, jak również
kontroli prawidłowości dokonanych ustaleń faktycznych. Tak, więc zarzut
naruszenia art. 233 § 1 k.p.c., nawet w powiązaniu z art. 382 k.p.c. nie może być
skutecznie podniesiony w ramach drugiej podstawy kasacyjnej. Takie stanowisko
zostało wyrażone wielokrotnie przez Sąd Najwyższy (vide wyrok z 5.1X 2008 r.
I CSK 117/08, II UK 19/09 z dn. 24.IX.09 r. LEX 559947, wyrok z dn. 25.VI.08 r.
II UK 327/07 LEX496393).
Brak jest podstaw, by uznać za słuszny zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c.,
które skarżący upatruje w pominięciu podania w uzasadnieniu podstawy prawnej
uznania umowy za ważną. Zarzut ten mógłby być skuteczny jedynie w sytuacji,
gdyby skarżący powiązał go z art. 391 § 1 k.p.c., a nadto gdyby uzasadnienie Sądu
II Instancji nie spełniało wymogów konstrukcyjnych określonych w tym przepisie
i jego wadliwość uniemożliwiałaby kontrolę kasacyjną. Taka sytuacja nie zachodzi,
bowiem Sąd Apelacyjny wskazał motywy dokonania konkretnych ustaleń
faktycznych, oraz przeprowadził wywód prawny w sposób pozwalający na ocenę
7
jego prawidłowości. Ponadto wskazać należy, iż nie jest możliwe podanie podstawy
prawnej uznania czynności prawnej za ważną, a możliwe jest jedynie stwierdzenie
negatywne, że dana czynność nie spełnia przesłanek nieważności określonych
w konkretnych przepisach prawa, bądź stwierdzenie, że jest ważna z uwagi na
charakter przepisów ustawy regulujących dany stosunek prawny (iuris dispositivi),
lub z uwagi na skutek nie zachowania przez czynność prawną wymogów
ustawowych, przewidzianych w ustawie.
Zasadny jest natomiast częściowo zarzut naruszenia art. 39820
k.p.c. Sąd
Apelacyjny błędnie zinterpretował uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego
wywodząc z zawartej w nim wykładni art. 65 k.c. i wskazanego obowiązku ustalenia
rzeczywistej treści umowy poprzez wskazanie zamiaru oraz celu stron, dokonanie
przez Sąd Najwyższy oceny prawnej umowy i przesądzenie, że umowa jest ważna.
Ocena ważności umowy, w świetle przepisów regulujących ten stosunek prawny,
jest możliwa dopiero po ustaleniu jej rzeczywistej treści zgodnie z dyrektywami
określonymi w art. 65 k.c.. Nie ma natomiast racji skarżący wywodząc, że wskutek
nadmiernego związania się treścią uzasadnienia Sądu Najwyższego Sąd
Apelacyjny dodatkowo, z naruszeniem zasady dwuinstancyjności, przeprowadził
dowody. Sąd Najwyższy nie wskazywał, jakie dodatkowe czynności w zakresie
postępowania dowodowego ma podjąć w toku ponownego rozpoznania sprawy Sąd
II Instancji. Wskazał jedynie na dokonanie wadliwej subsumcji przepisu art. 65 k.c.,
co oznacza obowiązek dokonania subsumcji w sposób prawidłowy. Kwestia
ewentualnego uzupełniającego postępowania dowodowego leży w zakresie
kompetencji Sądu II Instancji jako sądu meriti. Zwrócenie uwagi przez Sąd
Najwyższy na ustalone okoliczności faktyczne związane z zawarciem umowy
i aneksami nie stanowi oceny prawnej, a jedynie wskazanie na konieczność
odniesienia się do tak ustalonego stanu faktycznego.
2) Zarzuty podniesione w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej zmierzają
w pierwszej kolejności do zakwestionowania dokonanej przez Sąd Apelacyjny
wykładni umowy z dnia 30.VII.04 r. w brzmieniu sprzed daty zawarcia aneksu
z dnia 30.XI.04 r. – zarzut naruszenia art. 65 § 2 k.c. w zw. z art. 9 ust. 1 i art. 2
pkt 11 ustawy o biopaliwach, oraz art. 56 k.c. w zw. z art. 3531
k.c.
8
Sąd Apelacyjny ponownie rozpoznając sprawę przyjął za własny ustalony
przez Sąd Okręgowy stan faktyczny w zakresie chronologii zdarzeń wynikających
z dokumentów nie zakwestionowanych przez strony i ustalił, że zamiarem stron
była sprzedaż pozwanej przez powódkę oleju rzepakowego zakupionego przez
powódkę od innych producentów, a zatem powódka była jedynie pośrednikiem.
Dalsza część uzasadnienia służy jedynie wykazaniu, że powódka nie była do dnia
30.XI.04 r. pierwszym przetwórcą, o czym pozwana wiedziała, oraz wykazaniu, że
nie była również takim przetwórcą po tej dacie.
Z powyższego wynika, że Sąd II Instancji ponownie wadliwie dokonał
wykładni oświadczeń woli stron umowy z dnia 30.VII.04 r. w brzmieniu
obowiązującym do dnia 30.XI.04 r. uwzględniając wyłącznie zamiar stron umowy,
a pomijając jej cel, który jako element wykładni oświadczeń stron umowy jest
również wymieniony w hipotezie art. 65 k.c. Oceny tej nie zmienia fakt, że
poprzednio rozpoznając sprawę Sąd Apelacyjny w innym składzie odniósł się do
celu umowy. Uzasadnienie zaskarżonego wyroku w części zawierającej motywy
rozstrzygnięcia, w żaden sposób nie odnosi się do tej części uzasadnienia wyroku
z dnia 28.11.07 r. i nie nawiązuje do niego w sposób, który pozwalałby na
przyjęcie, że ponownie orzekając Sąd Apelacyjny akceptuje to stanowisko i w tej
części przyjmuje je za własne. Wskazać należy, iż w rozumieniu art. 65 § 2 k.c. cel
umowy jest wyznaczany przez funkcję, jaką strony wyznaczają danej czynności w
ramach łączących je stosunków prawnych. Jest to cel zindywidualizowany,
dotyczący konkretnej umowy i znany obu stronom. Wpływa on na kształt praw i
obowiązków pośrednio, jako jeden z czynników, które powinny być brane pod
uwagę przy dokonywaniu wykładni. Cel nie musi być wyartykułowany w treści
umowy, a może być ustalany na podstawie okoliczności towarzyszących dokonaniu
czynności prawnej. Cel umowy można określić jako intencję stron, co do
osiągnięcia pewnego stanu rzeczy. Ustalenie celu umowy jest niezwykle istotne,
bowiem sprzeczność celu czynności z ustawą prowadzi do nieważności czynności
prawnej. Natomiast zgodny zamiar stron wyraża się w uzgodnieniu istotnych
okoliczności i określić go można jako intencję stron, co do skutków prawnych, jakie
mają nastąpić w związku z zawarciem umowy. Mieć należy również na uwadze, że
jeżeli strony sprzecznie rozumiały treść umowy, to wątpliwości przy wykładni
9
oświadczeń woli należy tłumaczyć na niekorzyść strony, która zredagowała umowę
/ patrz orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 15.XII.06 r. III CSK 349/06 /. Powołane
przez skarżącą orzeczenie Sądu Najwyższego z dn. 20.II.03 r., iż w takim wypadku
istotne jest, jak powinna je rozumieć przy zachowaniu należytej staranności strona
pozwana, odnosi się do konkretnego stanu faktycznego, w którym strona pozwana
była adresatem oświadczenia woli, a zatem stosowanie automatyzmu, iż zawsze
należy tłumaczyć wątpliwości na korzyść strony pozwanej, jest nieuprawnione.
Pamiętać należy, iż dokonanie wykładni oświadczenia woli zgodnie z art. 65
§ 2 k.c. wymaga również uwzględnienia reguł interpretacyjnych zawartych w § 1
tego przepisu, czyli tłumaczyć je należy z uwzględnieniem zasad współżycia
społecznego oraz ustalonych zwyczajów, o ile takie istnieją w danych stosunkach.
Po ustaleniu treści oświadczeń stron, zbadania wymaga w świetle przepisu art. 56
k.c. to, czy czynność prawna wywołała również inne skutki, niż w niej wyrażone,
a wynikające z ustawy, z zasad współżycia społecznego lub ustalonych
zwyczajów. W niniejszej sprawie mieć zatem należy na uwadze przepisy ustawy –
w brzmieniu obowiązującym w dacie zawarcia umowy – o biopaliwach. Strony
mogą, bowiem zgodnie z art. 353 1
k.c. swobodnie kształtować stosunki prawne,
jednak z ograniczeniami wynikającymi z ustawy. Stąd konieczne jest rozważenie,
czy i na ile przepisy ustawy o biopaliwach miały wpływ na ukształtowanie stosunku
łączącego strony.
Drugim istotnym zarzutem jest zarzut naruszenia art. 58 § 1 k.c. łączący się
z zagadnieniem prawnym dotyczącym wykładni tego przepisu przedstawionym
przez pozwanego - czy rygor nieważności musi wynikać wprost z ustawy, czy
wystarczy sprzeczność danej czynności prawnej z ustawą.
W odniesieniu do zagadnienia prawnego stwierdzić należy, iż stanowisko
doktryny i orzecznictwa jest w tym zakresie jednoznaczne – nawet w braku
pozytywnego przepisu w ustawie stanowiącego rygor nieważności dla danej
czynności prawnej, jest ona nieważna, jeżeli zachodzi sprzeczność z ustawą,
chyba, że ustawa przewiduje inny skutek (vide wyrok Sądu Najwyższego z dnia
26 listopada 2002 r. V CKN 1445/00 LEX 78013 oraz wyrok z dnia 10 lipca 2009 r.
II CSK 83/09 LEX 578827, wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia
10
12 listopada 1998 r. I ACa 779/98 LEX 39407/. O ile, zatem ustawa nie przewiduje
innego skutku, sankcja nieważności zachodzi zawsze, gdy czynność prawna
pozostaje w sprzeczności z normami o bezwzględnie wiążącym charakterze lub
z normami o charakterze semiimeratywnym.
O charakterze normy wiążącej decyduje to, czy jej zastosowanie
w odniesieniu do adresata może zostać wyłączone na rzecz innego czynnika
określającego treść stosunku prawnego. Normy o charakterze dyspozytywnym
charakteryzuje to, że strony mogą wyłączyć ich zastosowanie i swobodnie
ukształtować stosunek prawny. Natomiast znamienne dla norm imperatywnych jest
to, że ich zastosowanie nie może przez stosunek prawny być wyłączone, a zatem
wyznaczają zakres swobody umów. Identyfikacja norm imperatywnych wymaga
wykładni przepisów ustawy, przede wszystkim literalnej, a gdy ta nie jest
wystarczająca, celowościowej lub systemowej – czyli należy odpowiedzieć na
pytanie, jaką funkcję ma dana norma spełniać oraz jaki cel przyświecał
ustawodawcy. Jak wskazuje doktryna, do zakwalifikowania danej normy jako iuris
cogentis lub iuris dispositivi znaczenie mają takie czynniki, jak interes publiczny, cel
społeczno – gospodarczy, potrzeba ochrony określonych wartości moralnych lub
społecznych, ochrony praw osób trzecich nie będących stroną czynności
podlegającej ocenie pod kątem zgodności z normą, czy ochrona bezpieczeństwa
obrotu.
Mówiąc o sprzeczności z normami bezwzględnie wiążącymi mieć należy na
myśli te normy, które konstruują czynność prawną. O sprzeczności decydować
będzie zatem sama konstrukcja i struktura samego zobowiązania.
Mając na uwadze powyższe stwierdzić należy, że brak w ustawie
o biopaliwach przepisu stanowiącego wprost o nieważności umów zawartych
niezgodnie z jej przepisami, nie przesądza o charakterze przepisów ustawy i nie
stanowi o ważności takich umów. Również o takim charakterze nie przesądza
wprowadzenie przepisów karnych.
Ustawa z dnia 2.X.03 r. o biokomponentach stosowanych w paliwach
ciekłych i biopaliwach ciekłych (Dz. U. Nr 199, poz. 1934 ze zm.), zgodnie z art. 1
ust. 1 pkt 103, reguluje zasady wytwarzania, magazynowania i obrót
11
biokomponentami stosowanymi w paliwach ciekłych i biopaliwach ciekłych, zasady
wykorzystania surowców rolniczych do wytwarzania biokomponentów oraz
obowiązki i zasady odpowiedzialności podmiotów wprowadzających do obrotu
biokomponenty. Zawiera ona przepisy o charakterze publicznoprawnym regulujące
wytwarzanie i magazynowanie biokomponentów (art. 3 – 8), a w szczególności tryb
wydawania pozwolenia i kontroli działalności oraz przepisy o charakterze norm
prawa prywatnego dotyczące stosunków pomiędzy producentem, wytwórcą,
pierwszym przetwórcą i producentem rolnym.
Zgodnie z art. 9 ustawy do wytwarzania biokomponentów może być
wykorzystywany mi. in. surowy olej rzepakowy wytworzony z surowców rolniczych
oraz produktów ubocznych dostarczanych wytwórcy przez pierwszego przetwórcę
w ramach umowy dostawy. Artykuł 10 określa konieczne elementy umowy dostawy
lub umowy kontraktacji. Z powyższego wynika, że ustawodawca określił zarówno
dopuszczalny typ umowy, która może być zawarta pomiędzy wytwórcą
biokomponentu, a podmiotem, który dostarcza surowy olej w celu przetworzenia,
jak również konieczne – konstrukcyjne elementy takiej umowy. Takie rozwiązanie
dotyczy nie tylko stosunku pierwszy przetwórca – wytwórca biokomponentu (art. 9
ust. 1 pkt 4), ale również stosunku pierwszy przetwórca – producent rolny (art. 9
ust. 1 pkt 1), czy producent paliw ciekłych lub biopaliw płynnych – pierwszy
przetwórca lub wytwórca (art. 12). Powyższe unormowania oznaczają, że wolą
i celem ustawodawcy było po pierwsze nakazanie przedsiębiorcy osobistego
wytworzenia komponentów, biokomponentów i paliw z wyłączeniem pośredników,
a po drugie nakazanie uregulowania stosunków zobowiązaniowych łączących te
podmioty w sposób określony w ustawie. Ustawodawca poprzez określenie
dozwolonego typu umowy zawęził krąg podmiotów, które mogą brać udział
w obrocie w zakresie uregulowanym w ustawie do producentów rolnych
i dostawców, przy czym ustalił minimalny okres trwania umowy na pięć lat.
Rozwiązanie powyższe niewątpliwie podyktowane jest zarówno interesem państwa,
które jest zobowiązane do zapewnienia bezpieczeństwa w dostawach paliwa
zarówno co do ich ciągłości, jak i jakości, jak i interesem społecznym rozumianym
jako interes szeroko pojętego społeczeństwa – z jednej strony grupy polskich
producentów rolnych (ustawa weszła w życie przed wejściem Rzeczypospolitej
12
Polskiej do Unii Europejskiej), oraz pierwszych przetwórców, a z drugiej
społeczeństwa, które korzysta z paliw. Jest to niezwykle ważna dziedzina obrotu
gospodarczego. Uznać, zatem należy, że przepisy ustawy służą ochronie w/w
interesów i ich celem jest wymuszenie na stronach stosunku prawnego zachowania
korzystnego dla grup społecznych objętych działaniem ustawy. W konsekwencji
przepisy ustawy o biopaliwach są przepisami bezwzględnie obowiązującymi, wobec
czego umowy mające na celu dostarczenie wytwórcy lub producentowi
komponentów lub biokomponentów sprzecznie z przepisami ustawy są nieważne.
Skarżący zarzucał, że Sąd Apelacyjny nie dokonał konwersji umowy. Konwersja,
czyli przemiana nieważnej czynności prawnej w inną ważną czynność prawną
odpowiadającą, chociażby częściowo, hipotetycznej woli stron dotyczy tylko
nieważnej czynności prawnej. Mieć należy jednak na uwadze, że nieważność ta nie
może opierać się na konstrukcyjnych przesłankach nieważności czynności prawnej.
Może również mieć miejsce tylko wówczas, gdy w drodze wykładni oświadczeń woli
można wyciągnąć wniosek, że strony dokonałyby zastępczej czynności, gdyby
wiedziały, że dokonana przez nie czynność jest nieważna.
Z uwagi na powyższe zbędne staje się odniesienie do pozostałych zarzutów
dotyczących kwestii wykonania umowy, ustalenia wysokości szkody
i przyczynienia.
II. co do skargi kasacyjnej powoda:
1) zarzuty naruszenia przepisów postępowania
Nie jest zasadny zarzut naruszenia art. 227 k.p.c., art. 233 k.p.c. oraz art.
316 k.p.c. w zw. z 391 § 1 k.p.c. przez pominięcie przez Sąd Apelacyjny faktów
istotnych oraz wydanie wyroku bez wszechstronnego rozważenia całości materiału
zebranego w sprawie, które miało wpływ na wynik sprawy.
Skarżący uzasadnia zarzut tym, że Sąd Apelacyjny pominął szereg
okoliczności faktycznych, które zaoferował i odnosi to do 6 umów zawartych
z innymi podmiotami w okresie od 30.VII.04 r. do 5.111.04 r. dotyczących
wspólnych przedsięwzięć odnośnie produkcji i zbytu oleju rzepakowego, dzierżawy
linii technologicznej do produkcji oleju, dostawy oleju i kupna rzepaku.
13
Odwołać się należy do wskazanej już utrwalonej linii orzecznictwa Sądu
Najwyższego w zakresie niedopuszczalności oparcia skargi na zarzucie naruszenia
art. 233 § 1 k.p.c. w świetle art. 3983
§ 3 k.p.c. oraz art. 39813
§ 2 in fine k.p.c.
kasacyjnej (vide wyrok z 5.IXC.2008 I CSK 117/08, II UK 19/09 z dn. 24.IX.09 r.
LEX 559947, wyrok z dn. 25.VI.08 r. II UK 327/07 LEX496393).
Możliwe jest natomiast postawienie zarzutu naruszenia art. 217 § 2 k.p.c.,
który nie dotyczy ustalania faktów, lecz procedury prowadzącej do ustalenia
podstawy faktycznej orzeczenia i zasad, które powinny być stosowane w tym
postępowaniu (wyrok SN z 7 listopada 2007 r. II CSK 356/07 niepubl., z dnia
25 czerwca 2008 r. II UK 327/07 LEX 496393). Skarżący nie zarzucił jednak
naruszenia tego przepisu.
Bezzasadny jest również zarzut naruszenia art. 227 k.p.c. Przepis ten
stanowi, że przedmiotem dowodu są fakty mające dla sprawy istotne znaczenie.
Reguluje on jedynie istotę postępowania dowodowego, określając, co ma być
przedmiotem dowodzenia (vide wyrok SN z dnia 17 lipca 2009 r. I PK 39/09 LEX
52354). Jak wskazał Sąd Najwyższy w uzasadnieniach wyroków z dn. 25 czerwca
2008 r. II UK 327/07 (LEX 496393) oraz z dnia 9 lutego 2001 III CKN 434/00
(niepubl.) nie może być on przedmiotem naruszenia sądu, ponieważ nie jest
źródłem praw, ani obowiązków jurysdykcyjnych, lecz określa jedynie wolę
ustawodawcy ograniczenia kręgu faktów, które mogą być przedmiotem dowodu.
Skarżący nie wskazuje nadto, jakie konkretne wnioski dowodowe nie zostały
uwzględnione lub, że sąd przeprowadził dowód na okoliczności nie mające
istotnego znaczenia w sprawie, a wywodzi, że Sąd II instancji pominął istotne
okoliczności przedstawione przez powoda. Zarzut pominięcia części materiału
dowodowego wymaga postawienia sądowi II Instancji zarzutu naruszenia art. 382
k.p.c. a taki zarzut nie został wywiedziony.
Nie może być uznany za uzasadniony zarzut naruszenia art. 316 § 1 k.p.c.
w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. z tego względu, że przepis ten statuuje zasadę
aktualności orzeczenia i nakazuje brać pod uwagę stan istniejący w chwili
zamknięcia rozprawy – zarzut ten mógłby być uzasadniony jedynie w wypadku
gdyby sąd w motywach wyroku powołał się na zdarzenia późniejsze, a taka
14
sytuacja nie miała miejsca. Sąd Apelacyjny odniósł się w uzasadnieniu
zaskarżonego wyroku w większości do umów powołanych przez skarżącego
i dokonał ich oceny uznając, że nie dają one podstawy do przyjęcia, że powód
spełniał wymogi pierwszego przetwórcy, skoro miały one charakter umów
o współpracę, lub istniały uzasadnione wątpliwości, czy powód podjął
przetwarzanie rzepaku. Wskazać nadto należy, iż skarżący powołał umowy
wymienione w skardze kasacyjnej i składał oświadczenia w pismach, natomiast
części umów nie złożył. Dwie umowy zostały złożone przez pozwanego przy
odpowiedzi na pozew, a do trzech innych sąd odniósł się na podstawie ustaleń
audytu, które przytaczały ich treść. Obowiązek wykazania faktów spoczywa
zgodnie z art. 6 k.c. na stronie, która z twierdzeń wywodzi skutki prawne,
a zważywszy na gospodarczy charakter sprawy wnioski te powinny być złożone
w stosownym terminie. Kwestia ta pozostaje zresztą bez znaczenia dla
rozstrzygnięcia wobec bezzasadności zarzutu naruszenia prawa materialnego.
2) W ramach pierwszej podstawy skarżący zarzuca naruszenie przepisu
art. 2 pkt 11 ustawy o biokomponentach przez przyjęcie, że pierwszym przetwórcą
może być wyłącznie przedsiębiorca, który własnymi siłami przetwarza surowce
rolnicze na surowy olej rzepakowy. W ocenie skarżącego brak jest podstaw, by
odmówić statusu pierwszego przetwórcy przedsiębiorcy, który w ramach
działalności swojego przedsiębiorstwa wytwarza taki olej, ale korzystając z pomocy
podmiotów trzecich w ramach umów o współpracę.
Zgodnie z art. 1 ust. 1 pkt 1 ustawa reguluje zasady wytwarzania
biokomponentów. W art. 2 pkt 11 zawiera definicję pierwszego przetwórcy, którym
jest każdy, który przetwarza surowce rolnicze lub produkty uboczne i odpady na
surowy spirytus rolniczy lub surowy olej rzepakowy. Ustawa reguluje również
w art. 9 rodzaj surowca, który może być wykorzystany do wytwarzania
biokomponentów, a w art. 10 określa, jakie rodzaje umów mogą być zawierane
pomiędzy pierwszym przetwórcą a producentem rolnym. Jak wskazano wyżej,
analiza tych przepisów prowadzi do wniosku, że mają one charakter bezwzględnie
obowiązujący, a zatem nie mogą być wykładane rozszerzająco.
15
Ma rację skarżący, iż przepisy ustawy nie wskazują, czy i jaki tytuł prawny do
wszystkich składników materialnych służących do wyrobu surowego oleju
rzepakowego ma posiadać pierwszy przetwórca. Co do zasady uznać należy, iż nie
musi to być tytuł własności; może być to inny tytuł prawny np. dzierżawa lub najem.
Nie do przyjęcia jest, bowiem sytuacja, że pierwszy przetwórca nie ma żadnego
tytułu prawnego do instalacji, którymi ma się posługiwać. Pierwszy przetwórca
musi jednak samodzielnie wytwarzać biokomponent za pomocą chociażby
wynajętych lub wydzierżawionych instalacji itp. Zasadą wynikającą z przepisów
dotyczących produkcji biopaliw i paliw ciekłych komponowanych
z biokomponentami jest osobiste wykonywanie etapów wytwarzania
poszczególnych składników biokomponentów. Wynika to zarówno z art. 3 ust. 1
nakładającego na wytwórcę biokomponentu obowiązek uzyskania zezwolenia, jak
i z art. 2 pkt 12 nakładającego na producenta obowiązek posiadania koncesji na
wytwarzanie i obrót paliw ciekłych. Z ukształtowania przepisów ustawy wynika, iż
celem ustawodawcy było wyeliminowanie pośredników oraz innych podmiotów,
które nie są w rozumieniu ustawy producentem rolnym, wytwórcą, pierwszym
przetwórcą lub producentem. Ustawa zawiera nakazy pozyskiwania surowca bądź
z produkcji własnej, bądź od producenta rolnego, oraz korzystania w dalszym toku
wytwarzania paliw z biokomponentów pochodzących z produkcji własnej lub
z zakupu od pierwszych przetwórców lub wytwórców. Niedopuszczalne jest
wprowadzenie do toku wytwarzania biopaliw lub paliw ciekłych osób trzecich, które
nie zaliczają się do kręgu podmiotów wymienionych w ustawie. Stąd powołanie się
przez skarżącego na art. 56 § 1 k.c. oraz art. 474 k.c. nie może być skuteczne
i brak jest podstaw do przyjęcia, że Sąd Apelacyjny błędnie określił status strony
powodowej w świetle przepisów ustawy o biopaliwach.
Mając na uwadze fakt, że powód nie spełniał po dniu 30.XI.04 r. warunków
ustawy, nie można go uznać za pierwszego przetwórcę, a zatem ocena prawna
dokonana przez Sąd Apelacyjny była prawidłowa. Skoro skarga kasacyjna podlega
oddaleniu wobec jej nie zasadności co do zarzutów odnoszących się do podstawy
prawnej żądania, zbędne staje się odniesienie do zarzutu naruszenia art. 361 § 2
k.c.
16
Mając na uwadze powyższe orzeczono jak w pkt 1 sentencji na podstawie
art. 39815
§ 1 oraz art. 108 § 1 k.p.c. w zw. z art. 398 21
k.p.c. i jak w pkt 2 sentencji
na podstawie art. 39814
.
md