Pełny tekst orzeczenia

. akt III CSK 84/10
POSTANOWIENIE
Dnia 5 stycznia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSA Maria Szulc
SSN Jan Górowski
w sprawie z wniosku Barbary E.-B. i Jana B.
przy uczestnictwie Margalit R.
o wpis prawa własności,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 5 stycznia 2011 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawców
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 25 listopada 2009 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę do
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu pozostawiając
Temu sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Postanowieniem z dnia 27 maja 2004 r. Sąd Rejonowy oddalił wniosek
Barbary E.-B. i Jana B. o wpis na ich rzecz w miejsce Abrahama H. prawa
własności udziału wynoszącego 207/5120 części w nieruchomości położonej w K.
w narożniku ulic B. [...] i S. [...] objętej księgą wieczystą nr [...].
W uzasadnieniu tego postanowienia Sąd Rejonowy wskazał, że
wnioskodawcy nabyli przedmiotowy udział na podstawie notarialnej mowy
sprzedaży z dnia 19 grudnia 2002 r.. W imieniu zbywcy Abrahama H. działała jego
córka Margelit R., która przedstawiła pełnomocnictwo z dnia 21 stycznia 1996 r. i
zapewniła, że pełnomocnictwo nie zostało odwołane ani też nie wygasło. Sąd
rozpoznający wniosek powziął jednak wątpliwość, czy w dacie sporządzenia aktu
notarialnego zbywca urodzony 17 stycznia 1910 r. pozostawał przy życiu i dlatego
zobowiązał wnioskodawców do przedłożenia na tę okoliczność oświadczenia
pełnomocniczki zbywcy. Ponieważ wnioskodawcy tego nie uczynili, Sąd oddalił
wniosek.
Wnioskodawcy wnieśli apelację od tego postanowienia. Sąd Okręgowy
zarządził doręczenie odpisu postanowienia oraz odpisu apelacji uczestnikowi
Abrahamowi H. bezpośrednio na adres w Izraelu. W związku ze zwrotem
przeznaczonych dla tego uczestnika dokumentów z adnotacją „adresat nie żyje”
postępowanie w sprawie zostało zawieszone a następnie podjęte z udziałem jego
następcy prawnego. Pomimo wezwania sądu ani wnioskodawcy, ani uczestniczka
nie przedstawili aktu zgonu Abrahama H. Jedynie z załączonego do akt
postanowienia o ujawnieniu testamentu wynika, że zmarł on 30 maja 1997 r.
Postanowieniem z dnia 25 listopada 2009 r. Sąd Okręgowy oddalił apelację
wnioskodawców. Zdaniem tego Sądu, odmowa wpisu w księdze wieczystej była
uzasadniona. Sąd wieczystoksięgowy może bowiem odmówić wpisu, gdy istnieje
znana mu urzędowo przeszkoda lub gdy okoliczności sprawy wskazują na takie
przeszkody a art. 6268
k.p.c. nie może być rozumiany i stosowany w sposób
ograniczający rolę sądu w postępowaniu wieczystoksięgowym do realizacji funkcji
wyłącznie rejestracyjno-ewidencyjnych z pominięciem funkcji kontrolno-badawcze.
3
Stosownie do przepisów kodeksu cywilnego, śmierć mocodawcy powoduje
ex lege wygaśnięcie pełnomocnictwa, chyba że w pełnomocnictwie inaczej
zastrzeżono z przyczyn uzasadnionych treścią stosunku prawnego będącego
podstawą pełnomocnictwa. Jak ustalił Sąd Okręgowy, Abraham H. nie żył w chwili
sporządzania aktu notarialnego a w treści udzielonego przez niego pełnomocnictwa
brak było klauzuli, że pełnomocnictwo nie wygasa z jego śmiercią. Z tych przyczyn
przyjmując, że pełnomocnictwo udzielone w 1996 r. córce Margalit R. wygasło Sąd
Okręgowy na podstawie art. 385 k.p.c. oddalił apelację wnioskodawców.
W skardze kasacyjnej wnioskodawcy zarzucili naruszenie: art. 6268
§ 2
i 6269
k.p.c. przez niewłaściwe zastosowanie i oddalenie wniosku, pomimo że sąd
nie stwierdził nieważności ani bezskuteczności czynności prawnej objętej aktem
notarialnym; art. 105 k.c. w zw. z art. 7 k.c. przez nieuwzględnienie domniemania
dobrej wary wnioskodawców zawierających umowę sprzedaży udziału
w nieruchomości z pełnomocnikiem właściciela; art. 234 k.p.c. przez
nieuwzględnienie domniemania dobrej wiary pomimo nie obalenia tego
domniemania; art. 385 k.p.c. przez oddalenie apelacji i utrzymanie wadliwego
postanowienia sądu pierwszej instancji.
Powołując się na te podstawy skarżący wnieśli o uchylenie zaskarżonego
postanowienia oraz przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Okręgowemu ewentualnie orzeczenie co do istoty.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kognicję sądu w postępowaniu wieczystoksięgowym określa art. 6268
§ 2
k.p.c., zgodnie z którym zakres badania sądu rozpoznającego wniosek o wpis do
księgi wieczystej jest ograniczony do badania treści wniosku, treści i formy
dołączonych do wniosku dokumentów. Przepis ten określa kognicję nie tylko sądu
wieczystoksięgowego, lecz także sądu drugiej instancji przy rozpoznaniu apelacji
od wpisu (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 kwietnia 2001 r.,
III CKN 354/00, OSNC 2001, nr 12, poz. 183; z dnia 5 października 2005 r., II CK
781/04, nie publ.). Wymieniony przepis jest odpowiednikiem art. 46 § 1 ustawy
z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz. U.
z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm.).
4
W judykaturze Sądu Najwyższego powszechnie akceptowany jest pogląd, iż
uprawnienie i obowiązek badania dokumentów dotyczą kontroli przez sąd nie tylko
pod względem formalnoprawnym ale także pod względem ich skuteczności
materialnej w szczególności oznacza to, że nie może być podstawą wpisu
czynność nieważna. Ocenę tę, poza dołączonymi do wniosku dokumentami,
dokonuje sąd na podstawie samego wniosku o wpis oraz treści księgi wieczystej
(zob. m. in. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 17 stycznia 2003 r., III CZP 79/02,
OSNC 2003, z. 11, poz. 142; postanowienie z dnia 16 lipca 2009 r. I CSK 497/08,
nie publ.). Podkreśla się jednocześnie, że sąd wieczystoksięgowy nie może
przeprowadzać postępowania wykraczającego poza wynikający z treści art. 6268
§ 2 k.p.c. zakres. Zawarte w tym przepisie sformułowanie „bada jedynie” jest
podkreśleniem ograniczonego charakteru kognicji sądu w tym postępowaniu,
w którym sąd nie ma uprawnień ani możliwości prowadzenia postępowania
dowodowego, nie może więc weryfikować danych podawanych przez strony.
Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 21 czerwca
2006 r. (sygn. akt I CSK 115/06, nie publ.) przyjmując, że kognicja sądu
wieczystoksięgowego wyłącza możliwość prowadzenia postępowania dowodowego
i dokonywania na jego podstawie ustaleń faktycznych (zob. też postanowienie Sądu
najwyższego z dnia 3 marca 204 r., III CK 331/02, nie publ.; z dnia 4 grudnia
2008 r., I CSK 207/08, nie publ.). Natomiast z zastosowania do postępowania
wieczystoksięgowego na podstawie art. 13 § 2 k.p.c. przepisów o procesie
wyprowadza się w orzecznictwie wniosek o dopuszczalności uwzględnienia jako
podstawy odmowy wpisu w księdze wieczystej znanej sądowi urzędowo
przeszkody do jego dokonania (tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia
15 grudnia 2005 r., V CK 54/05, OSNC 2006, z. 7-8, poz. 138).
Ograniczony zakres kognicji sądu wieczystoksięgowego obejmuje również
sytuacje, gdy umowę stanowiącą podstawę wpisu zawarł pełnomocnik.
Akceptowana w orzecznictwie Sądu Najwyższego powinność badania przez sąd
wieczystoksięgowy ważności pełnomocnictwa do dokonania czynności prawnej ze
skutkiem rzeczowym ( zob. postanowienie z dnia 24 marca 1999 r., II CKN 250/98,
nie publ.) jest również ograniczona i nie obejmuje prowadzenia dowodów
osobowych (zob. postanowienie z dnia 7 grudnia 1999 r., II CKN 591/98, OSNC
5
2000, z. 7-8, poz. 131) chociaż nie wyklucza się także i w tym zakresie oparcia
odmowy wpisu na podstawie okoliczności notoryjnie znanych sądowi ( por. uchwałę
Sądu Najwyższego z dnia 26 października 1954 r., II CO 49/54, OSN 1955, z. 3,
poz. 61).
Podstawą odmowy wpisu prawa własności nabywcy udziału
w nieruchomości może być stwierdzona w postępowaniu wieczystoksięgowym,
przy wypełnieniu wskazanych rygorów związanych z ograniczonym zakresem
kognicji sądu, bezskuteczność materialna czynności prawnej o skutku
rozporządzającym. Przyczyną bezskuteczności może być między innymi wadliwość
bądź brak umocowania pełnomocnika dokonującego przeniesienia udziału
w nieruchomości ustalona także w oparciu o fakty znane sądowi urzędowo. Jednak
nie w każdym przypadku braku umocowania czynność prawna dokonana przez
przedstawiciela jest nieważna. Wyjątek, którego nie uwzględnił sąd odwoławczy,
dotyczy okoliczności, które wystąpiły w rozpoznawanej sprawie a mianowicie
dokonania czynności prawnej przez pełnomocnika w granicach pierwotnego
umocowania po jego wygaśnięciu. Zgodnie z treścią art. 105 k.c. w takiej sytuacji
czynności prawna jest ważna, chyba że druga strona o wygaśnięciu umocowania
wiedziała lub z łatwością mogła się dowiedzieć.
Dotychczasowe rozważania uprawniają do dwóch istotnych dla oceny skargi
kasacyjnej wniosków. Po pierwsze, samo stwierdzenie wygaśnięcia umocowania
do dokonania w imieniu uprawnionego rzeczowo czynności prawnej będącej
podstawą wpisu w księdze wieczystej nie prowadzi do nieważności tej czynności
i nie może być podstawą odmowy wpisu na rzecz nabywcy prawa będącego
przedmiotem tej czynności. Podstawą takiej odmowy mogłoby stanowić dopiero
ustalenie faktyczne, że druga strona wiedziała lub z łatwością mogła się dowiedzieć
o wygaśnięciu umocowania. Ustawa podobnie jak w odniesieniu do pojęcia dobrej
lub złej wiary w art. 105 k.c. niekorzystne skutki uzależnia dopiero od tego, czy
druga strona umowy wiedziała lub z łatwością mogła się dowiedzieć o określonych
okolicznościach. Podobnie jak w przepisach, które wprost odwołują się do pojęć
dobrej lub złej wiary (art. 7 k.c.), w art. 105 k.c. zakłada się na zasadzie
domniemania istnienie tzw. dobrej wiary po drugiej stronie czynności prawnej. Bez
obalenia tego domniemania co do stanu świadomości drugiej strony czynności
6
prawnej odnośnie wygaśnięcia umocowania dla pełnomocnika jej kontrahenta nie
jest możliwe uznanie tej czynności za nieważną. Drugi ważny wniosek odnosi się
do ograniczonego wykorzystania w postępowaniu wieczystoksięgowym
instrumentów odpowiednich do wyjaśnienia okoliczności umożliwiających obalenie
domniemania braku wiedzy lub możliwości dowiedzenia się przez nabywcę
nieruchomości o wygaśnięciu umocowania dla pełnomocnika zbywcy.
Jak wskazał Sąd Najwyższy wymienionym postanowieniu z dnia 16 lipca
2009 r. jeżeli treść i forma dokumentu stwierdzającego dokonanie czynności
prawnej mającej stanowić podstawę wpisu, załączone do wniosku dokumenty nie
nasuwają wątpliwości i gdy wniosek nie zawiera braków formalnych, sąd
obowiązany jest dokonać wpisu zgodnie z wnioskiem. Nie zamyka to drogi do
podważania w trybie procesu ważności czynności prawnej stanowiącej podstawę
wpisu i domagania się usunięcia niezgodności między stanem prawnym
nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym
(art. 10 ust. 1 u.k.w.h.).
Z tych względów trafne są zarzuty skargi kasacyjnej dotyczące
niezastosowania art. 105 k.c. i odmowy wpisu na podstawie art. 6269
k.p.c. pomimo
nie stwierdzenia nieważności czynności prawnej będącej podstawą wpisu
w księdze wieczystej. Dlatego Sąd Najwyższy na podstawie art. 3985
§ 1 k.p.c.
uchylił zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania
sądowi drugiej instancji.