Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 11 stycznia 2011 r.
I UK 277/10
Umorzenie zaległości składkowych za okresy podlegania obowiązkowo
ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym osób prowadzących pozarolniczą
działalność nie sprawia, że składki zostały zapłacone. Przekreśla to możliwość
uwzględnienia składkowych okresów ubezpieczenia, za które składki nie zo-
stały opłacone, do składkowych lub nieskładkowych okresów ubezpieczenia
wymaganych przy ustalaniu prawa do emerytury lub renty (art. 5 ust. 4 ustawy
z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Spo-
łecznych, jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.).
Przewodniczący SSN Bogusław Cudowski, Sędziowie SN: Zbigniew Myszka
(sprawozdawca), Małgorzata Wrębiakowska-Marzec.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 11 stycznia
2011 r. sprawy z odwołania Zofii Haliny G. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Spo-
łecznych-Oddziałowi w B. o rentę z tytułu niezdolności do pracy, na skutek skargi
kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 29
kwietnia 2010 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 29 kwietnia 2010 r. Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Białymstoku zmienił zaskarżony apelacją Zakładu Ubezpieczeń Spo-
łecznych-Oddziału w B. wyrok Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Spo-
łecznych w Suwałkach z dnia 28 stycznia 2010 r., zmieniający decyzję organu rento-
wego z dnia 26 sierpnia 2009 r. i przyznający wnioskodawczyni Zofii Halinie G.
prawo do renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy od 22 czerwca 2009 r. do
22 czerwca 2011 r., w ten sposób, że oddalił odwołanie wnioskodawczyni od wymie-
nionej decyzji. Decyzją tą organ rentowy odmówił wnioskodawczyni prawa do renty z
2
tytułu niezdolności do pracy z uwagi na brak wymaganego co najmniej 5-cioletniego
stażu ubezpieczeniowego w dziesięcioleciu poprzedzającym złożenie wniosku o
rentę, a także ze względu na brak niezdolności do pracy.
W odwołaniu wnioskodawczyni podniosła, że organ rentowy bezpodstawnie
nie uwzględnił okresu prowadzenia przez nią pozarolniczej działalności gospodarczej
od 1 maja 2000 r. do 30 kwietnia 2004 r., za który organ rentowy umorzył należności
z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne, a który powinien być traktowany jako
okres składkowy.
Sąd Okręgowy uwzględnił odwołanie wnioskodawczyni od tej decyzji po uzna-
niu opinii biegłych, że jest ona częściowo niezdolna do pracy od dnia 31 stycznia
2005 r. i wyliczeniu na podstawie dokumentacji organu rentowego, że okresy skład-
kowe i nieskładkowe przypadające na dziesięciolecie poprzedzające powstanie nie-
zdolności do pracy (od dnia 31 stycznia 1995 r. do 31 stycznia 2005 r.), z uwzględ-
nieniem okresu, za który umorzono należności z tytułu składek, wyniosły ponad 5 lat.
Sąd ten uznał, że wnioskodawczyni spełnia warunki z art. 57 ustawy z dnia 17 grud-
nia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity
tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227, zwanej dalej ustawą o emeryturach i ren-
tach lub ustawą) do przyznania jej prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy na
okres dwóch lat od dnia złożenia wniosku o to świadczenie (tj. od 22 czerwca 2009
r.).
Natomiast Sąd Apelacyjny uwzględnił apelację organu rentowego i zmienił wy-
rok Sądu pierwszej instancji, uznając, że ustalenie daty powstania niezdolności na 31
stycznia 2005 r. powoduje, że wnioskodawczyni nie legitymuje się wymaganym okre-
sem składkowym i nieskładkowym z art. 57 ust. 1 pkt 2 w związku z art. 58 ust. 1 pkt
5 ustawy o emeryturach i rentach. Nie można bowiem przyjąć, że posiada ona co
najmniej 5-letni okres składkowy i nieskładkowy w dziesięcioleciu przed złożeniem
wniosku o rentę (od 22 czerwca 1999 r. do 22 czerwca 2009 r.), jak i w dziesięciole-
ciu poprzedzającym powstanie niezdolności do pracy (od 31 stycznia 1995 r. do 31
stycznia 2005 r.). Zgodnie z art. 5 ust. 4 ustawy, przy ustalaniu prawa do renty dla
płatników składek zobowiązanych do opłacania składek na własne ubezpieczenie
emerytalne i rentowe nie uwzględnia się okresów, za które nie zostały opłacone
składki, mimo podlegania obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym w
tym okresie. Zatem okres prowadzenia przez wnioskodawczynię działalności gospo-
darczej od 1 maja 2000 r. do 30 kwietnia 2004 r. mógłby zostać uznany za okres
3
składkowy i ujęty przy ustalaniu uprawnień do renty tylko wówczas, gdyby zaległe
składki należne za ten okres zostały uregulowane. Wprawdzie prawomocną decyzją
z dnia 5 stycznia 2005 r. organ rentowy umorzył należności z tytułu składek za wy-
mieniony okres, ale w ocenie Sądu Apelacyjnego okresu, za który umorzono zaległo-
ści składkowe, nie zalicza się ani do okresów składkowych, ani do nieskładkowych
okresów ubezpieczenia. Wobec tego wnioskodawczyni posiada w dziesięcioleciu
poprzedzającym złożenie wniosku o rentę jedynie 6 miesięcy i 14 dni okresów skład-
kowych i nieskładkowych, a w dziesięcioleciu poprzedzającym powstanie niezdolno-
ści do pracy 2 lat i 13 dni, co sprawia, że nie przysługuje jej renta z tytułu niezdolno-
ści do pracy .
W skardze kasacyjnej wnioskodawczyni zarzuciła naruszenie art. 5 ust. 4
ustawy o emeryturach i rentach przez jego błędną wykładnię i niewłaściwe zastoso-
wanie i przyjęcie, że przy ustalaniu prawa do renty nie uwzględnia się okresu, za
który organ rentowy umorzył zaległości składkowe. Jako okoliczność uzasadniającą
przyjęcie skargi do rozpoznania wskazano potrzebę wykładni „art. 5 ust. 4 tej ustawy
w przypadku umorzenia należności z tytułu składek przez organ rentowy w oparciu o
zapisy ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.)”.
Skarżąca twierdzi, że objęcie jej na mocy decyzji organu rentowego z dnia 24
sierpnia 2004 r. obowiązkowymi ubezpieczeniami społecznymi z tytułu prowadzenia
działalności pozarolniczej za okres od 1 maja 2000 r. do 30 kwietnia 2004 r. powo-
duje nie tylko powstanie obowiązku zapłaty zaległych należności, ale także zaliczenie
wskazanego okresu do okresu składkowego. Z kolei umorzenie należności z tytułu
składek przez organ rentowy decyzją z dnia 5 stycznia 2005 r. stanowiło nie tylko
wyraz rezygnacji organu z możliwości ich wyegzekwowania, ale również wygaśnięcie
tych należności, a więc ich zaspokojenie. Umorzenie tych należności powoduje bo-
wiem wygaśnięcie zobowiązań z tytułu składek, a więc powstaje stan taki, jak po ich
opłaceniu. Wobec tego okres ten powinien zostać uwzględniony przy ustalaniu prawa
do renty jako okres składkowy.
W konsekwencji skarżąca wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie
apelacji organu rentowego, zasądzenie od organu rentowego na rzecz skarżącej
zwrotu kosztów procesu według norm przepisanych, w tym kosztów zastępstwa pro-
cesowego za wszystkie instancje, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu wraz z roz-
4
strzygnięciem o kosztach postępowania, a w tym o kosztach zastępstwa procesowe-
go wywołanych wniesieniem skargi kasacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie ma usprawiedliwionych podstaw. Wedle skarżącej pra-
widłowa wykładnia i właściwe zastosowanie art. 5 ust. 4 ustawy o emeryturach i ren-
tach uzasadniają uznanie, że okresy składkowe, za które organ ubezpieczeń spo-
łecznych umorzył zaległości składkowe powinny być uwzględnione przy ustaleniu
wymaganych okresów podlegania ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowym tak jakby
umorzone, tj. darowane nieopłacone składki zostały zapłacone. W koncepcji skarżą-
cej, umorzenie zaległości składkowych stanowi „nie tylko wyraz rezygnacji organu z
możliwości ich wyegzekwowania, ale również wygaśnięcie tych należności, a więc
ich zaspokojenie”, co sprawia, że „powstaje stan taki, jak po ich opłaceniu”.
W ocenie Sądu Najwyższego, zaprezentowana w skardze kasacyjnej wykład-
nia art. 5 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach jest oczywiście sprzeczna już z gra-
matycznym brzmieniem tego przepisu, który wyraźnie i jednoznacznie stanowi, że
przy ustalaniu prawa do emerytury lub renty dla: 1) płatników składek, zobowiąza-
nych do opłacania składek na własne ubezpieczenie emerytalne i rentowe, 2) osób
współpracujących z osobami prowadzącymi pozarolnicza działalność - nie uwzględ-
nia się okresu, za który nie zostały opłacone składki, mimo podlegania obowiązkowo
ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym w tym okresie. Takie same zasady sto-
suje się wobec ubezpieczonych zobowiązanych do opłacania składek na własne
ubezpieczenie społeczne za okres przypadający przed dniem wejścia w życie ustawy
o emeryturach i rentach (art. 5 ust. 5 tej ustawy). Z norm tych wynika nakaz nie-
uwzględnienia okresów podlegania obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i
rentowym, za które nie zostały opłacone składki, do okresów ubezpieczenia wyma-
ganych do ustalenia (przyznania) prawa do emerytury lub renty wymienionym kate-
goriom ubezpieczonych, z czego a contrario wynika zakaz i brak podstaw prawnych
do zaliczenia okresów, za które nie zostały opłacone składki, do wymaganego stażu
podlegania ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, pomimo podlegania obo-
wiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym w okresach, za które nie zo-
stały opłacone składki. Wprawdzie składkowymi okresami są okresy ubezpieczenia z
tytułu podlegania obowiązkowym ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym (art. 6
5
ust. 1 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach), ale ustalenie (przyznanie) prawa do
emerytury lub renty ubezpieczonym będącym płatnikami składek, zobowiązanymi do
opłacania składek na własne ubezpieczenie emerytalne i rentowe oraz osobom
współpracującym z osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność jest uzależnione
nie tylko od ubezpieczenia (podlegania obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu
i rentowym), ale również od opłacenia składek za składkowe okresy ubezpieczenia,
co jednoznacznie wynika z art. 5 ust. 4 i 5 ustawy o emeryturach i rentach.
W przypadkach, w których ustawodawca dopuszcza uznanie za składkowe
okresy ubezpieczenia okresów, za które nie zostały zapłacone składki, co czyni na
przykład w odniesieniu do okresów składkowych przypadających przed dniem 15
listopada 1991 r., to - przy utrzymaniu zasady wymagającej opłacenia składek -
uznaje za składkowe okresy ubezpieczenia również (z wyraźnej woli ustawodawcy)
okresy, za które nie było obowiązku opłacenia składek na ubezpieczenie społeczne
(por. art. 6 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach), albo okresy, w których występo-
wało zwolnienie od opłacania składek (por. art. 6 ust. 2 pkt 9a, pkt 10, 11, 12a, pkt
13a, pkt 14a, pkt 15 i 16 ustawy). Dlatego uznanie za składkowe okresy ubezpiecze-
nia, tj. okresy podlegania obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym w
okresach, za które nie zostały opłacone składki, z tej przyczyny, że zaległości skład-
kowe zostały umorzone, wymagałoby wyraźnej regulacji prawnej, przyjmującej, że
składkowe okresy ubezpieczenia, za które nie zostały opłacone, następnie umorzone
zaległości składkowe, uwzględnia się w drodze normatywnej fikcji prawnej przy
ustalaniu prawa do emerytury lub renty, tak jak okresy ubezpieczenia, za które
składki zostały opłacone. De lege lata nie ma podstaw prawnych ani żadnych języ-
kowo-logicznych lub celowościowo-systemowych argumentów do uznania - wyma-
gane przy ustaleniu prawa do emerytury lub renty ubezpieczonym będącym płatni-
kami składek, zobowiązanymi do opłacania składek na własne ubezpieczenie eme-
rytalne i rentowe oraz osobom współpracującym z osobami prowadzącymi pozarolni-
czą działalność - za składkowe okresy ubezpieczenia, uzależnione od opłacenia
składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, okresów ubezpieczenia, za które
składki nie zostały zapłacone. Skutek umorzenia zaległości składkowych polega na
rezygnacji wierzyciela (organu ubezpieczeń społecznych) z egzekwowania tych wy-
mierzonych decyzjami składkowymi zaległości na rzecz Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych, z którego wypłacane są między innymi emerytury i renty. Wszystko to
oznacza, że okresy ubezpieczenia, za które płatnicy składek zobowiązani do opłaca-
6
nia składek na własne ubezpieczenia emerytalne i rentowe nie opłacili składek, które
zostały im umorzone, nie podlegają uwzględnieniu z mocy art. 5 ust. 4 lub 5 ustawy o
emeryturach i rentach przy ustaleniu okresów ubezpieczenia wymaganych do naby-
cia prawa do emerytury lub renty. Warto sygnalizować, że w sprawach o umorzenie
należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne nie przysługuje odwołanie
do właściwego sądu (art. 83 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych), co
także wyklucza postulowaną w skardze kasacyjnej prawotwórczą wykładnię sądową
art. 5 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach, która wbrew wyraźnej i jednoznacznej
zawartości normatywnej tego przepisu umożliwiałaby uznanie stanu umorzenia zale-
głości składkowych za okresy podlegania obowiązkowo ubezpieczeniom emerytal-
nemu i rentowym osób prowadzących pozarolniczą działalność za równoznaczne z
opłaceniem tych (umorzonych) zaległości składkowych za składkowe okresy ubez-
pieczenia przy ustalaniu prawa do emerytury lub renty. Skoro zatem świadczenia na
warunkach określonych w ustawie o emeryturach i rentach przysługują ubezpieczo-
nych tylko w razie spełnienia warunków określonych w jej przepisach (art. 2 ust. 1 pkt
1 ustawy o emeryturach i rentach), to z braku podstaw prawnych do uwzględnienia
skarżącej przy ustaleniu prawa do spornej renty z tytułu stwierdzonej niezdolności do
pracy lub prowadzenia pozarolniczej okresów ubezpieczenia, za które nie opłaciła
składek z tytułu prowadzenia działalności pozarolniczej, które z przyczyn niepodle-
gających weryfikacji sądowej (art. 83 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecz-
nych) zostały jej umorzone, uwzględnienie skargi kasacyjnej było wykluczone. W tej
sytuacji Sąd Najwyższy uznał, że z prawidłowej wykładni art. 5 ust. 4 ustawy o eme-
ryturach i rentach wynika, iż umorzenie zaległości składkowych za okresy podlegania
obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym osób prowadzących poza-
rolniczą działalność nie sprawia i nie uzasadnia przyjęcia, że umorzone zaległości
składkowe zostały zapłacone, co przekreśla zaliczenie składkowych okresów ubez-
pieczenia, za które składki nie zostały opłacone, do kategorii składkowych lub nie-
składkowych okresów ubezpieczenia wymaganych przy ustalaniu (nabyciu) prawa do
emerytury lub renty (art. 5 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach). W konsekwencji
Sąd Najwyższy wyrokował jak w sentencji w zgodzie z art. 39814
k.p.c.
========================================