Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 21 stycznia 2011 r., III CZP 125/10
Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Grzegorz Misiurek
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Stowarzyszenia "T.L." w P. przeciwko
Spółdzielczej Kasie Oszczędnościowo-Kredytowej "J." w J. o uznanie
postanowienia wzorca umowy za niedozwolony, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej
na posiedzeniu jawnym w dniu 21 stycznia 2011 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w Warszawie postanowieniem z dnia 21
października 2010 r.:
„Czy określony w art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1995 r. o
spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych (Dz.U. z 1996 r. Nr 1, poz. 2
ze zm.) charakter działalności spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych
wyłącza te podmioty z kręgu przedsiębiorców, to jest tych podmiotów, które mogą
być stronami w sprawach gospodarczych, o których mowa w art. 4791
§ 2 pkt 4
k.p.c.?"
podjął uchwałę:
Spółdzielcza kasa oszczędnościowo-kredytowa utworzona i działająca na
podstawie ustawy z dnia 14 grudnia 1995 r. o spółdzielczych kasach
oszczędnościowo-kredytowych (Dz.U. z 1996 r. Nr 1, poz. 2 ze zm.) jest
przedsiębiorcą w rozumieniu art. 4792
§ 1 k.p.c.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 21 grudnia 2009 r. Sąd Okręgowy w Warszawie – w sprawie
z powództwa Stowarzyszenia "T.L." w Poznaniu przeciwko Spółdzielczej Kasie
Oszczędnościowo-Kredytowej w J. – uznał za niedozwolone postanowienia wzorca
umowy „Regulamin antykryzysowej linii pożyczkowej (ALP)” o określonej treści i
zakazał stronie pozwanej wykorzystywania ich w obrocie z konsumentami. W
motywach wyroku Sąd Okręgowy ustalił m.in., że strona pozwana prowadzi
działalność gospodarczą.
W apelacji strony pozwanej znalazł się m.in. zarzut naruszenia art. 4791
§ 2
pkt 4 k.p.c. przez przyjęcie, że jest ona przedsiębiorcą i w związku z tym ma
legitymację procesową w sprawie o uznania postanowień wzorca umowy za
niedozwolone. Przy jej rozpoznawania Sąd Apelacyjny w Warszawie powziął
poważne wątpliwości, którym dał wyraz w przedstawionym do rozstrzygnięcia
zagadnieniu prawnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Definiując sprawę gospodarczą, ustawodawca określił ją w art. 4791
§ 1 k.p.c.
jako sprawę ze stosunków cywilnych między przedsiębiorcami w zakresie
prowadzonej przez nie działalności gospodarczej, przy czym w § 2 dopełnił to
określenie i wymienił te rodzaje spraw, które wprawdzie nie spełniają wymagań
stawianych w § 1, ale są rozpoznawane w postępowaniu odrębnym w sprawach
gospodarczych z mocy arbitralnego ustanowienia. Tak więc, zgodnie z art. 4791
§ 2
pkt 4 k.p.c., sprawami gospodarczymi rozpoznawanymi w postępowaniu odrębnym
unormowanym w dziale IVa tytułu VII księgi pierwszej k.p.c. są także m.in. sprawy
przeciwko przedsiębiorcom o uznanie postanowień wzorca umowy za
niedozwolone.
Kryterium kwalifikującym te sprawy do postępowania odrębnego w sprawach
gospodarczych jest – obok przedmiotu sporu (por. art. 47936
k.p.c. w związku z art.
384 i nast. k.c.) – występowanie po stronie pozwanej przedsiębiorcy, a więc
podmiotu spełniającego wymagania definicji określonej w art. 4792
§ 1 k.p.c.,
nawiązującej wprost do definicji przedsiębiorcy zawartej w prawie cywilnym, tj. w
art. 431
k.c. Wynika z niej, że przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna
albo jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, prowadząca we własnym
imieniu działalność gospodarczą lub zawodową. W tej sytuacji rozstrzygnięcie
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy zależy przede
wszystkim od tego, czy spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe prowadzą
działalność gospodarczą, jest bowiem oczywiste, że nie dotyczy ich działalność
zawodowa, definiowana w piśmiennictwie jako działalność specjalistyczna –
wykonywana najczęściej w ramach tzw. wolnych zawodów – podejmowana
zazwyczaj przez osoby fizyczne w ramach określonej profesji, a więc w sposób
kwalifikowany (najczęściej bardzo wysoko), zorganizowany i fachowy, z
zachowaniem zasad sztuki oraz szczególnej staranności.
Zgodnie z art. 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1995 r. o spółdzielczych kasach
oszczędnościowo-kredytowych (Dz.U. z 1996 r. Nr 1, poz. 2 ze zm. – dalej:
„u.s.k.o.k.”), kasa jest spółdzielnią, do której – w zakresie nieuregulowanym
odmiennie – stosuje się przepisy ustawy z dnia 16 września 1982 r. – Prawo
spółdzielcze (jedn. tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 ze zm. – dalej:
„Pr.spółdz.”). Celem kasy – zgodnie z art. 3 u.s.k.o.k. – jest gromadzenie środków
pieniężnych wyłącznie swoich członków, udzielanie im pożyczek i kredytów,
przeprowadzanie na ich zlecenie rozliczeń finansowych oraz pośredniczenie przy
zawieraniu umów ubezpieczenia, przy czym działalność kasy jest działalnością
niezarobkową. Właśnie niezarobkowy – w taki sposób kwalifikowany przez
ustawodawcę – charakter działalności kasy spowodował powstanie wątpliwości w
doktrynie oraz rozbieżności w orzecznictwie; legł także u podłoża zagadnienia
przedstawionego do rozstrzygnięcia w niniejszej sprawie.
Podejmując to zagadnienie należy podkreślić, że skoro kasa
oszczędnościowo-kredytowa jest spółdzielnią, to – zgodnie z art. 1 i 67 Pr.spółdz. –
prowadzenie działalności gospodarczej jest podstawowym przedmiotem jej
działania oraz racją bytu prawnego; działalność ta jest prowadzona w interesie
członków na zasadach rachunku ekonomicznego, w celu zapewnienia im korzyści.
Oceniając ten aspekt działalności spółdzielni na przykładzie spółdzielni
mieszkaniowych, które – podobnie jak kasy oszczędnościowo-kredytowe –
prowadzą działalność gospodarczą tzw. bezwynikową, nieobliczoną na zysk (art.
208 Pr.spółdz.; obecnie art. 4-6 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach
mieszkaniowych, jedn. tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 ze zm.) – Sąd
Najwyższy uznał, że w zakresie działalności ukierunkowanej na szeroko pojęte
zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych swoich członków muszą być traktowane na
rynku tak samo jak inni przedsiębiorcy działający bezpośrednio w celu osiągnięcia
zysku (por. np. uchwała składu siedmiu sędziów z dnia 6 grudnia 1991 r., III CZP
117/91, OSNCP 1992, nr 5, poz. 65, uchwały z dnia 25 czerwca 1991 r., III CZP
53/91, „Biuletyn SN” 1991, nr 6, s. 5 i z dnia 26 kwietnia 2002 r., III CZP 21/02,
OSNC 2002, nr 12, poz. 149 oraz wyroki z dnia 18 grudnia 1996 r., II CKN 28/96,
OSNC 1997, nr 4, poz. 44 i z dnia 12 marca 2004 r., II CK 53/03, nie publ.;
odmiennie, ale bez poparcia w innych orzeczeniach, wyrok z dnia 7 grudnia 1990 r.,
II CR 462/90, OSP 1992, nr 3, poz. 69 oraz postanowienie z dnia 29 kwietnia
1998 r., III CZP 7/98, OSNC 1998, nr 11, poz. 188).
Sąd Najwyższy wyjaśnił przy tym, że działalnością gospodarczą jest także
działalność niezarobkowa, zmierzająca jedynie do pokrywania własnymi dochodami
ponoszonych kosztów. W działalności, w której dominuje podporządkowanie
regułom ekonomicznym, motyw zysku (zarobku) zastępowany jest motywem
racjonalnego (ekonomicznego) gospodarowania, co oznacza zamiar uzyskania
maksymalnego efektu – niekoniecznie zysku – przy danym nakładzie środków albo
zamiar minimalnego zużycia tych środków w celu wykonania wyznaczonego
zadania. W konsekwencji, działalność spółdzielni mieszkaniowych, dostosowana do
ich specyficznych zadań, choć nieprowadzona w celu zarobkowym, lecz
podporządkowana nadrzędnej zasadzie gospodarności, mieści się w pojęciu
działalności gospodarczej (por. uchwała składu siedmiu sędziów z dnia 6 grudnia
1991 r., III CZP 117/91 oraz uchwały z dnia 30 listopada 1992 r., III CZP 134/92,
OSNCP 1993, nr 5, poz. 79, z dnia 6 sierpnia 1996 r., III CZP 84/96, OSNC 1996,
nr 11, poz. 150 oraz z dnia 11 maja 2005 r., III CZP 11/05, OSNC 2006, nr 3, poz.
48). Należy zaznaczyć, że w piśmiennictwie oraz w obrocie za działalność
gospodarczą uważa się także tzw. działalność non for profit lub non profit, skupioną
głównie na wspieraniu dobra publicznego lub prywatnego (w tym na realizacji
własnych celów statutowych), oderwaną od celu zarobkowego.
Orzecznictwo Sądu Najwyższego dotyczące spółdzielni mieszkaniowych,
ugruntowane w ciągu ostatniego dwudziestolecia i niebudzące żadnych istotnych
wątpliwości, można bez zastrzeżeń odnieść do spółdzielczych kas
oszczędnościowo-kredytowych, które – podobnie jak te spółdzielnie – są
spółdzielniami o szczególnym charakterze, wyznaczanym specjalnymi celami
działalności. Domeną kas jest działanie na rzecz członków w celu zaspokajania ich
interesów majątkowych przez oferowanie im prostych, łatwych w obsłudze i tanich
narzędzi finansowych, a więc na warunkach korzystniejszych niż proponują banki
komercyjne (np. udzielanie nisko oprocentowanych pożyczek i kredytów lub wysoko
oprocentowanych lokat i rachunków oszczędnościowych). Ten szczególny cel
działalności kas jest bardzo bliski celom spółdzielczości, w tym wypadku realizacji
idei samopomocy finansowej, wykluczającej motyw zysku, jego osiągnięcie bowiem
mogłoby nastąpić wyłącznie kosztem członków. Nie może budzić wątpliwości, że
podobnie jak w wypadku spółdzielni mieszkaniowych, kasy działają w myśl zasady
racjonalnego gospodarowania, w sposób właściwy dobremu gospodarzowi, a więc
racjonalnie, a nieosiąganie zysku (zarobku) wynika z charakteru realizowanych
przez nie zadań i ustawowo określonego celu działalności.
Zawarta w art. 3 ust. 2 u.s.k.o.k. gwarancja niezarobkowego charakteru
działalności kas – uzupełniona regulacją zawartą w art. 16 – dyktowana jest więc
przede wszystkim dążeniem do ochrony interesów członków oraz do zachowania
przez kasy ich spółdzielczego charakteru, a zatem nie stanowi argumentu na rzecz
tezy, że kasy nie prowadzą działalności gospodarczej. W piśmiennictwie trafnie w
związku z tym podniesiono, że ustawa o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-
kredytowych, stanowiąca lex specialis w stosunku do ustawy – Prawo spółdzielcze,
nie wyłączyła kas z kręgu przedsiębiorców, lecz jedynie zredukowała pojęcie
prowadzonej przez nie działalności gospodarczej o przesłankę zarobkowego
charakteru.
Prowadzenie przez kasy działalności gospodarczej sankcjonował zresztą sam
prawodawca w przepisach rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 21 listopada
2001 r. w sprawie szczególnych zasad rachunkowości spółdzielczych kas
oszczędnościowo-kredytowych (Dz.U. Nr 138, poz. 1550; por. w szczególności
załącznik do tego rozporządzenia). Takie same wnioski należy wysnuć z nowej
ustawy o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych uchwalonej dnia 5
listopada 2009 r., która nie weszła jeszcze w życie, gdyż Prezydent skierował ją w
dniu 30 listopada 2009 r. do Trybunału Konstytucyjnego; w tej ustawie
niezarobkowy charakter przypisano tylko działalności Kasy Krajowej (art. 57 ust. 1),
a z dokonanej tą ustawą zmiany art. 75 ust. 1 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o
swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. z 2007 r. Nr 155, poz. 1095 ze zm.),
polegającej na dodaniu do tego przepisu klauzuli, że uzyskania zezwolenia wymaga
także wykonywanie działalności gospodarczej prowadzonej przez spółdzielcze kasy
oszczędnościowo-kredytowe, wynika jasno, że działalność kas jest uznawana przez
ustawodawcę za działalność gospodarczą. Należy przy tym podkreślić, że
czynności wykonywane przez kasy są czynnościami bankowymi, które znamionują
działalność gospodarczą (art. 3 ust. 1a u.s.k.o.k.; por. uzasadnienie wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 12 stycznia 2007 r., IV CSK 342/06, „Prawo Bankowe” 2007, nr
9, s. 9).
W tym stanie rzeczy, skoro działalność kas spełnia pozostałe wymagania
przypisywane działalności gospodarczej, a więc stałość i powtarzalność czynności,
zawodowość, działanie we własnym imieniu oraz uczestnictwo w obrocie
gospodarczym, to wszystkie cechy konstrukcyjne przedsiębiorcy przewidziane w
art. 4792
§ 1 k.p.c. należy uznać za spełnione.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie.