Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 161/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 lutego 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSA Maria Szulc (sprawozdawca)
Protokolant Bożena Nowicka
w sprawie z powództwa K. Zakładów Odlewniczych Z. S.A.
przeciwko G. DEVELOPER sp. z o.o. w K.
o złożenie oświadczenia woli,
po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 4 lutego 2011 r.,
na rozprawie
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego w K.
z dnia 10 grudnia 2009 r.,
1) oddala skargę kasacyjną;
2) zasądza na rzecz G. Developer spółki z o.o. w K. od K.
Zakładów Odlewniczych Z. S.A. kwotę 3600
złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z dnia 10 lutego 2009 r. nakazał G.
DEVELOPER Spółce o.o. przeniesienie na rzecz K. Zakładów Odlewniczych Z. SA
udziału 3/5 w użytkowaniu wieczystym nieruchomości gruntowych wymienionych w
pozwie oraz takiego samego udziału w budynkach posadowionych na tych
nieruchomościach.
Wyrokiem z dnia 10 grudnia 2009 r. Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu
Okręgowego i powództwo oddalił.
Rozstrzygnięcie obu Sądów zostało oparte o następujące ustalenia
faktyczne: Umową przedwstępną zawartą dniu 6 lipca 2004 r. powód zobowiązał
się do sprzedania M. i D.Spółce z o.o. udziału 2/5 w użytkowaniu wieczystym
nieruchomości składającej się z dziewięciu działek za cenę 1.000.000 zł netto
(umowa przyrzeczona 2), a następnie udziału 3/5 w tym samym użytkowaniu
wieczystym (umowa przyrzeczona 3), wolnym od obciążeń, w tym hipoteki,
roszczeń osób trzecich oraz opróżnionych z rzeczy i osób trzecich, za cenę
5.000.000 zł. Termin zawarcia umowy przyrzeczonej określono na 31 grudnia 2007
r., lub po 1 stycznia 2008 r., w razie zażądania tego przez kupującego z
trzymiesięcznym wyprzedzeniem. Kupujący w razie obciążenia nieruchomości
hipoteką w chwili kupna miał prawo do obniżenia ceny o wartość hipotek, lub
odstąpienia od umowy. Cena kupna udziału 2/5 miała być zapłacona w połowie
przy zawarciu umowy przyrzeczonej i w połowie do dnia 31 grudnia 2004 r.,
a udziału 3/5 do dnia zawarcia umowy przyrzeczonej. Na wypadek nie wykonania
umowy przyrzeczonej strony zastrzegły kary umowne, w tym 1.000.0000 zł na
wypadek nie wykonania umowy przez powoda. Wszystkie dziewięć działek powód
miał wydać w dniu zawarcia umowy przyrzeczonej, a w wypadku jej nie zawarcia
z przyczyn innych, niż leżące po stronie powoda, miał dopuścić kupującego do
współposiadania udziału w wysokości 2/5. Powoda obciążał koszt utrzymania
działek w okresie ich posiadania.
W miejsce spółki M. i D. wstąpiła pozwana, która w dniu 29 września 2004 r.
zawarła z powodem umowę kupna udziału 2/5 w nieruchomości za kwotę
3
1.028.821.92 zł (umowa przyrzeczona 2). Wydanie nieruchomości miało nastąpić w
dniu zawarcia umowy przyrzeczonej 3, a w razie jej nie zawarcia powód miał
dopuścić pozwaną do współposiadania do dnia 31 grudnia 2007 r., lub w ciągu 2
tygodni od pisemnego żądania pozwanej.
Wobec nie dojścia do skutku porozumienia z dnia 30 grudnia 2004 r.
w przedmiocie współdziałania w wyjaśnieniu zarzutu pozwanej, co do skażenia
gruntu, pozwany wniósł powództwo o zapłatę kwoty 600.000 zł z tytułu zwrotu
kosztów rekultywacji gruntów, które zostało prawomocnie oddalone z uwagi na nie
wykazanie wysokości szkody. Powód nie uznał za skuteczne oświadczenia
o potrąceniu tej kwoty i pozwany zapłacił w dniu 19 stycznia 2006 r.
z zastrzeżeniem zwrotu resztę ceny kupna udziału 2/5 części. Wskutek podjęcia
w dniu 27 lutego 2006 r., przez akcjonariuszy spółki, uchwały stwierdzającej
niezgodność umowy przedwstępnej i umowy przyrzeczonej 2 z uchwałą
zezwalającą zarządowi na zawarcie umowy przedwstępnej, powódka odstąpiła od
tych umów. Umową z dnia 26 marca 2007 r. powódka zleciła SM S. spółce z o.o.
nabycie gruntów w celu przeniesienia zakładu ze spornych gruntów, za
wynagrodzeniem w kwocie 10.000.000 zł, które zostało zabezpieczone hipoteką
kaucyjną na udziale 3/5 do sumy 12.000.000 zł. Mimo żądania pozwanej, powód
odmówił pismem z dnia 27 września 2006 r. dopuszczenia jej do współposiadania.
Wyrokiem z dnia 6 lipca 2007 r. Sąd Okręgowy w K. nakazał powodowi
przeniesienie na pozwanego udziału 3/5 w użytkowaniu wieczystym, a Sąd
Apelacyjny, akceptując zasadę rozstrzygnięcia, wyrokiem z dnia 17 stycznia 2006 r.
ustalił cenę nabycia na kwotę 5.867.945,21 złotych pomniejszoną o kwotę 345.400
złotych z tytułu obciążenia nieruchomości hipoteką Ponadto zasądził kwotę
1.081.602.74 złote jako karę umowną za ustanowienie bez zgody pozwanego
hipoteki kaucyjnej na 12.000.000 zł na rzecz SM S., oraz koszty postępowania w
kwocie 180.898 złotych. Skarga kasacyjna powoda została oddalona, a sąd
wieczystoksięgowy w dniu 19 maja 2008 r. wpisał pozwanego jako jedynego
użytkownika nieruchomości.
W dniu 12 lutego 2008 r. pozwany złożył w formie aktu notarialnego
oświadczenie woli, co do kupna udziału 3/5 za cenę 5.522.545,21 złotych oraz
złożył oświadczenie o potrąceniu z ceny kwoty 1.645.977,74 zł stanowiącej sumę
4
zasądzonej kary umownej i opłat za użytkowanie wieczyste, a resztę ceny
zobowiązał się zapłacić następnego dnia po wskazaniu rachunku. Dnia 19 lutego
2008 r. złożył kolejne oświadczenie o potrąceniu należności objętych pismem
z dnia 14 lutego 2008 r. i określił cenę pozostałą do zapłaty na kwotę 1.325.062,80
zł, a w dniu 4 marca 2008 r. dokonał potrącenia należności objętych pismem z dnia
3 marca 2008 r.
W dniu 12 lutego 2008 r. powód złożył oświadczenie, w którym cenę nabycia
określił na 5.773.745,21 zł i potrącił z niej kwotę 1.427.069,97 z tytułu kary
umownej, kosztów procesu i odsetek oraz wyznaczył pozwanej dwutygodniowy
termin do zapłaty kwoty 4.440.848,24 zł. Jednocześnie wezwał pozwanego do
zapłaty kwoty 966.924,83 zł tytułu odsetek od ceny nabycia. Pismem z dnia 29
lutego powód wyznaczył pozwanemu kolejny 4 - dniowy termin do zapłaty ceny
z odsetkami od dnia 7 września 2006 r. pod rygorem odstąpienia od umowy.
W dniu 4 marca pozwana zapłaciła kwotę 3.042.836,98 zł pod rygorem zwrotu
i złożyła oświadczenie o potrąceniu kwoty 5.522.945,21 zł objętej wezwaniem
z dnia 3 marca. Oświadczeniem z dnia 5 marca 2008 r. złożonym w formie aktu
notarialnego powód odstąpił od umowy sprzedaży udziału 3/5 ze względu na nie
zapłacenie ceny i wezwał pozwaną do przeniesienia udziału.
Sąd drugiej instancji uzupełnił ustalenia Sądu Okręgowego w zakresie
współdziałania stron i ustalił, że po 17 stycznia 2008 r. strony prowadziły negocjacje
zmierzając do wyjaśnienia spornych kwestii. Pozwany zwrócił się do powoda w dniu
21 lutego 2008 r. o wydanie nieruchomości w stanie zgodnym z umową, lecz
powód odmówił pismem z dnia 29 lutego 2008 r. wskazując, że wydanie w stanie
wolnym od osób i rzeczy w tym terminie nie jest możliwe oraz złożył ofertę zawarcia
umowy dzierżawy do dnia 31 grudnia 2008 r. Pozwany zaproponował wpłacenie
kwoty spornej tj. 4.095.848 zł do depozytu notarialnego lub na rachunek escrow do
czasu potwierdzenia w postępowaniach sądowych stanowisk stron. Powód nie
ustosunkował się do tej propozycji lecz, odstąpił od umowy w dniu 5 marca 2008 r.
Sąd Okręgowy uznał za skuteczne oświadczenie powoda o odstąpieniu od umowy,
bowiem pozwany pozostawał w zwłoce z zapłatą ceny, co najmniej do kwoty
519.908 zł, zaś Sąd Apelacyjny aprobując stan faktyczny ustalony przez Sąd
5
pierwszej instancji, nie podzielił wniosków prowadzących do oceny, że powodowi
służyło skuteczne prawo odstąpienia od umowy.
Odnosząc się do daty zawarcia umowy przyrzeczonej wskazał na treść art.
64 oraz tezę uchwały Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 1967 r., III CZP 32/66
(OSNC 1968/12/99) i uznał za nieprawidłowe stanowisko Sądu Okręgowego,
że prawomocny wyrok zastąpił umowę. Ustalił, że do zawarcia umowy doszło
w dniu 12 lutego 2008 r. tj. w dacie złożenia przez pozwanego oświadczenia
odpowiadającego warunkom określonym w wyroku Sądu Apelacyjnego w sprawie
I ACa …/07. W ocenie Sądu Apelacyjnego konieczne było złożenie przez
pozwanego oświadczenia woli, bowiem jego żądanie w tej sprawie nie korelowało
z treścią umowy przedwstępnej, zważywszy, że wnosił o przeniesienie prawa
w zasadzie bezpłatnie. Sąd drugiej instancji dokonał również oceny skuteczności
wierzytelności przedstawionych przez pozwanego do potrącenia. Odnosząc się do
kwestii wysokości ceny uznał, że wiążąca jest cena ustalona w wyroku Sądu
Apelacyjnego z dnia 17 stycznia 2008 r., bowiem sposób jej ustalenia jest objęty
powagą rzeczy osądzonej. W konsekwencji Sąd Apelacyjny uznał, że zawarte w
piśmie powoda z dnia 12 lutego 2008 r. wezwanie do zapłaty kwoty 4.440.848 zł nie
było zasadne, bowiem w tym czasie był on uprawniony do żądania tylko kwoty
4.095.448, 24 zł., a nadto powód bezzasadnie domagał się odsetek ustawowych w
kwocie 966.924 złote. Wskazał również, że pozwana zaoferowała powodowi
świadczenie w kwocie 3.875.567,47 zł po potrąceniu kwot bezspornych tj.
1.649.977,74 zł, a nadto, że suma uzasadnionych wierzytelności pozwanej była
wyższa. Powód natomiast ponownie wzywając pozwanego do wpłacenia kwoty
przynajmniej w części nieuzasadnionej, naruszył obowiązek współdziałania z art.
356 § 2 k.c. W świetle powyższego Sąd drugiej instancji uznał za błędny pogląd
Sądu Okręgowego, że pozwany w dniu 4 marca 2008 r. był w zwłoce z zapłatą
uprawniającej do odstąpienia od umowy. Wskazał, że nie chodzi tu o wątpliwości
dłużnika, co do wysokości świadczenia, a o wielowątkowy spór dotyczący zarówno
sposobu określenia udziału 3/5, jak i tego czy cena została zapłacona. Wyrok Sądu
Apelacyjnego w sprawie I ACa …/07 przesądził, że powód uchylał się od zawarcia
umowy przyrzeczonej, a ponadto od dnia 17 października 2006 r. pozostaje on w
zwłoce w wykonaniu obowiązku dopuszczenia powoda do posiadania
6
nieruchomości i odmawia jej wydania. Powód naruszył także umowę obciążając
nieruchomość hipoteką w kwocie 12.000.000 zł i roszczeniami z umów najmu. W
konsekwencji ocenił zachowanie powoda jako zmierzające do zerwania umowy.
Wskazał, że orzecznictwo i doktryna stanowią że dłużnik nie pozostaje w zwłoce,
jeżeli wysokość należności jest sporna, a dłużnik podejmuje działania w celu
wyjaśnienia sporu. Skargę kasacyjną wniesioną od powyższego wyroku powód, K.
Zakłady Odlewnicze Z. SA, oparł na obydwu podstawach określonych w art. 398 3
§
1 k.p.c.
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej (art. 398 § 1 pkt 1 k.p.c.) powód
zarzucił naruszenie przepisów prawa materialnego tj. art. 64 k.c. w związku z art.
1047 § 1 k.p.c. w związku z art. 65 § 1 i 2 k.c., przez błędną wykładnię poprzez
przyjęcie, że przejście udziału 6/10 w prawie wieczystego użytkowania nastąpiło
z chwilą złożenia przez pozwanego oświadczenia w dniu 12 lutego 2008 r., a nie
z dniem uprawomocnienia się wyroku z dnia 17 stycznia 2008 r., art. 476 k.c. przez
błędną wykładnię oraz art. 488 § 1 k.c. przez niezastosowanie i przyjęcie,
że dłużnik nie pozostawał w zwłoce, art. 491 § 1 k.c. w zw. z art. 476 k.c. i art. 491
§ 1 k.c. przez błędną wykładnię, a w konsekwencji przyjęcie, że powód wyznaczył
pozwanemu nieodpowiedni termin do wykonania zobowiązania i nie odstąpił
skutecznie od umowy, art. 491 § 1 k.c. w zw. z art. 354 § 2 k.c. przez błędną
wykładnię i przyjęcie, że naruszeniem obowiązku wynikającego z art. 354 § 2 k.c.
jest złożenie oświadczenia o odstąpieniu od umowy, art. 155 § 1 k.c. w zw. z art.
488 § 2 k.c. przez nie zastosowanie i przyjęcie, że powód był obowiązany wydać
nieruchomość przed dokonaniem zapłaty, art. 498 § 1 k.c. w zw. z art. 6 k.c. przez
błędną wykładnię i przyjęcie, że powód jest dłużnikiem pozwanego, art. 486 § 1 k.c.
przez błędną wykładnię i przyjęcie, że dopuszczalne było złożenie świadczenia do
depozytu sądowego, mimo że powód nie pozostawał w zwłoce, art. 61 § 1 k.c.
i przyjęcie, że zapłata za przedmiot umowy mogła nastąpić wbrew woli stron, art.
488 § 1 k.c. w zw. z art. 535 k.c. przez ich nie zastosowanie i uznanie, że dla
świadczenia w postaci ceny zobowiązaniem wzajemnym jest obowiązek wydania
nieruchomości, a nie przeniesienie prawa, art. 71 ust. 4 ustawy z dnia 21 sierpnia
1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz. U. z 2004 r. Nr 261, poz. 2603 ze
zm.) przez błędną wykładnię i przyjęcie, że jednostronne działanie pozwanego
7
mogło doprowadzić do tego, że roszczenie o zwrot uiszczonej przed terminem
opłaty za użytkowanie jest wymagalne przed upływem tego terminu, art. 65 § 1 i 2
k.c. przez niewłaściwe zastosowanie i uznanie, że na mocy umowy przedwstępnej
obowiązek zapłaty nie powstał z momentem wydania prawomocnego wyroku
zobowiązującego powoda do złożenia oświadczenia woli, natomiast z tym dniem
powstał obowiązek wydania całej nieruchomości, art. 389 § 1 k.c. poprzez
niezastosowanie i pominięcie, że to umowa przedwstępna określała cenę, a nie
wyrok zastępujący oświadczenie woli i przyjęcie innej ceny, niż wynikająca
z umowy przedwstępnej, art. 3531
w zw. z art. 535 k.c. przez niezastosowanie
i przyjęcie, że wskutek złożenia oświadczenia woli przez pozwanego doszło do
przeniesienie udziału w wieczystym użytkowaniu mimo, że treść oświadczenia nie
była zgodna z treścią wyroku, a strony nie były zgodne co do ceny, oraz naruszenie
art. 66 k.c. przez niezastosowanie i przyjęcie, że doszło do zawarcia umowy
w konsekwencji złożenia przez strony niezgodnych oświadczeń.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej (art. 398 § 1 pkt 2 k.p.c.) powód
zarzucił naruszenie art. 365 § 1 k.p.c. i art. 366 k.p.c. przez błędną wykładnię
i przyjęcie, że wyrok zastępujący oświadczenie woli korzysta z powagi rzeczy
osądzonej i jej zakres obejmuje cenę i sposób jej ustalenia, a także inne elementy
składające się na wysokość faktycznej kwoty, jaką kupujący powinien zapłacić, oraz
naruszenie art. 227 k.p.c. w zw. z art. 231 k.p.c. poprzez ich niewłaściwe
zastosowanie i niedopuszczenie dowodów z dokumentów urzędowych
zawnioskowanych przez powoda, a dotyczących sposobu, zakresu i przebiegu
negocjacji prowadzonych przez strony, jak również zeznań stron.
Wniósł, w wypadku uznania zarzutów z drugiej podstawy kasacyjnej
za nieuzasadnione, zaś zarzutów z pierwszej podstawy za uzasadnione,
o uchylenie zaskarżonego wyroku i jego zmianę przez uwzględnienie powództwa,
zaś w innych wypadkach o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności należy się odnieść do zarzutów zgłoszonych
w ramach drugiej podstawy kasacyjnej.
8
Odnosząc się do pierwszego zarzutu wskazać należy, że nieporozumieniem
jest łączne stawianie zarzutu naruszenia art. 365 i art. 366 k.p.c., bowiem instytucja
związania sądu (art. 365 k.p.c.) jest niezależna od instytucji powagi rzeczy
osądzonej (patrz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 października 2005 r., III CK
139/05, niepubl.). Obie te instytucje dotyczą przypadku, w którym w sprawie
wytoczonej później dochodzi do badania wpływu treści orzeczenia w sprawie
wydanej wcześniej, na bieg sprawy późniejszej, ale są to zupełnie różne sytuacje
procesowe. Jeżeli zachodzi w sprawie powaga rzeczy osądzonej, pozew w sprawie
podlega odrzuceniu na podstawie art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. i w ogóle nie dochodzi do
badania mocy wiążącej orzeczenia oraz jej zakresu. Stąd błędne jest postawienie
zarzutu naruszenia art. 365 k.p.c. przez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu,
że wyrok zastępujący oświadczenie woli korzysta z powagi rzeczy osądzonej.
W sprawie niniejszej problem ten w ogóle nie występował, bowiem nie było
tożsamości podmiotowej i przedmiotowej żądania. Sąd Apelacyjny istotnie na
stronie 22 uzasadnienia nawiązał do powagi rzeczy osądzonej, jednakże
z kontekstu wynika, że chodziło o związanie sądu treścią prawomocnego wyroku.
Określony w art. 365 k.p.c. zakres związania sądu treścią prawomocnego
orzeczenia oznacza natomiast zakaz dokonywania ustaleń sprzecznych
z uprzednio osądzoną kwestią a nawet niedopuszczalność prowadzenia w tym
zakresie postępowania dowodowego. Moc wiążąca jest przedmiotem rozpoznania
wtedy, gdy rozpoznawana jest inna sprawa, a kwestia rozstrzygnięta
wcześniejszym wyrokiem stanowi zagadnienie wstępne. Odnosi się ona, po
pierwsze do faktu istnienia prawomocnego orzeczenia, i po drugie do waloru
prawnego rozstrzygnięcia zawartego w treści orzeczenia. Skutkiem pozytywnym
(materialnym) jest to, że rozstrzygnięcie zawarte w orzeczeniu stwarza taki stan
prawny, jaki z niego wynika, czyli sądy rozpoznające spór muszą przyjmować,
że dana kwestia kształtuje się tak, jak to przyjęto we wcześniejszym, prawomocnym
orzeczeniu. W kolejnym, zatem postępowaniu, w którym pojawia się ta sama
kwestia, nie może być już badana. Związanie dotyczy sentencji wyroku i motywów
w tych granicach, jakie stanowią konieczne uzupełnienie rozstrzygnięcia.
W konsekwencji nikt nie może kwestionować faktu istnienia prawomocnego wyroku
i jego treści (patrz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 8 marca 2010 r., II PK 249/10,
9
niepubl., z dnia 10 lutego 2010 r., II PK 212/09, niepubl. i inne powołane w nim
orzeczenia, z dnia 3 lutego 2010 r., II CSK 414/09, niepubl., i z dnia 16 lipca
2009 r., I CSK 456/08, niepubl.).
W takim zatem zakresie, jaki jest objęty sentencją Sądu Apelacyjnego z dnia
17 stycznia 2008 r. sygn. akt I ACa …/07, wszystkie Sądy orzekające w sprawie
niniejszej są związane zarówno w zakresie obowiązku złożenia przez powoda
oświadczenia o przeniesieniu udziału 3/5 w wieczystymi użytkowaniu opisanej
nieruchomości oraz własności budynków , jak również w zakresie obowiązku
zapłacenia przez pozwanego ceny określonej na kwotę 5.867.945,21 złotych
pomniejszoną o kwotę 345.000 złotych, oraz innych kwot zasądzonych na rzecz
pozwanego. Niedopuszczalne jest prowadzenie postępowania i czynienie ustaleń
innych, niż wynikające z tego wyroku. Prawidłowo, zatem Sąd Apelacyjny ustalił
wysokość ceny, którą pozwany był zobowiązany zapłacić powodowi. Podnoszona
przez skarżącego kwestia, że wyrok zastępujący oświadczenie woli nie podlega
egzekucji, a więc nie korzysta z powagi rzeczy osądzonej, pozostaje zatem poza
granicami rozważań. Poza tymi granicami pozostają również argumenty
skarżącego zmierzające do zakwestionowania prawidłowości rozstrzygnięcia Sądu
Apelacyjnego w sprawie I ACa …/07. Na marginesie jedynie wskazać należy, że
wyrok ten był przedmiotem kontroli kasacyjnej i skarga kasacyjna powoda, a
pozwanego w tamtej sprawie, została oddalona (wyrok Sądu Najwyższego z dnia
28 listopada 2008 r., III CSK 168/08, niepubl.).
Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego zakaz oparcia
skargi na zarzutach dotyczących ustalenia faktów lub dowodów, określony w art.
398 § 3 k.p.c., oznacza niedopuszczalność powoływania się przez skarżącego na
wadliwość wyroku sądu II Instancji polegającą na wadliwym ustaleniu faktów lub
niewłaściwie przeprowadzonej ocenie dowodów. Również art. 398 § 2 in fine
stwierdza, że Sąd Najwyższy jest związany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi
podstawę zaskarżonego orzeczenia. Sąd ten jest sądem prawa, a nie sądem faktu,
i nie dokonuje kontroli prawidłowości oceny dowodów przeprowadzonej przez sąd
drugiej instancji, jak również kontroli prawidłowości dokonanych ustaleń
faktycznych. Takie stanowisko zostało wyrażone wielokrotnie przez Sąd Najwyższy
(vide wyrok z 5.IX.2008 r. I CSK 117/08, II UK 19/09 z dn. 24.IX.09 r. LEX 559947,
10
wyrok z dn. 25.VI.08 r. II UK 327/07 LEX496393). Z tych względów
niedopuszczalne jest podniesienie zarzutu naruszenia art. 231 k.p.c., który dotyczy
możliwości stosowania przez sąd domniemania faktycznego. Podstawą
domniemania faktycznego jest wnioskowanie sądu oparte na regułach logicznego
rozumowania, przy zastosowaniu wiedzy oraz zasad doświadczenia życiowego.
Zarzut naruszenia tego przepisu może być oparty na twierdzeniu, że sąd dokonał
błędnego ustalenia faktycznego, bądź, że nie dokonał określonego ustalenia
faktycznego, a zatem prowadzi on do zakwestionowania ustalonej przez sąd
podstawy faktycznej zaskarżonego wyroku (patrz wyrok Sądu Najwyższego z dnia
5 września 2008 r., I CSK 117/08, niepubl., postanowienie z dnia 24 lutego 2010 r.,
III CSK 129/09, niepubl.). Z tej przyczyny kontrola kasacyjna prawidłowości
zastosowania art. 231 k.p.c. prowadziłaby do dokonywania przez Sąd Najwyższy
kontroli prawidłowości ustalonej podstawy faktycznej, co nie jest dopuszczalne
w świetle art. 398 § 1 pkt 3 k.p.c.
Przyznać należy skarżącemu rację, iż co do zasady dopuszczalne jest
wniesienie, w ramach drugiej podstawy kasacyjnej, zarzutu naruszenia art. 227
k.p.c., bowiem jako zarzut zaliczany do kategorii błędów postępowania (eerrores
in procedendo), nie podlega wyłączeniu na podstawie art. 398 § 3 k.p.c.
Zważywszy jednak na jego treść stanowiącą że przedmiotem dowodu są fakty
mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie, wskazać należy, że samo
wskazanie na naruszenie tego przepisu nie jest wystarczające, by dokonać jego
merytorycznej oceny. Konieczne jest wskazanie na uchybienie innym przepisom
regulującym postępowanie dowodowe (patrz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20
grudnia 2006 r., IV CSK 272/06, niepubl.), oraz w wypadku dokonania przez sąd
drugiej instancji własnych ustaleń - powiązanie z art. 382 k.p.c.
Odnosząc się do zarzutów zgłoszonych w ramach pierwszej podstawy
kasacyjnej w pierwszej kolejności należy omówić zarzut naruszenia art. 64 k.c.
w zw. z art. 1047 § 1 k.p.c. w zw. z art. 65 § 1 i 2 k.p.c. wiążący się
z zagadnieniem, kiedy doszło do przejścia udziału 3/5 części w prawie wieczystego
użytkowania na nabywcę - czy z datą uprawomocnienia się wyroku Sądu
Apelacyjnego z dnia 17 stycznia 2008 r., czy z momentem złożenia przez
pozwanego oświadczenia wyrażającego wolę zawarcia umowy.
11
Co do zasady do nabycia prawa wskutek orzeczenia zobowiązującego do
złożenia oświadczenia woli w przedmiocie sprzedaży prawa własności
nieruchomości dochodzi z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia
uwzględniającego powództwo. Orzeczenie ma charakter konstytutywny i z tym
momentem powstaje fikcja prawna, że oświadczenie woli zostało złożone. Brak jest
wymogu składania przez strony dodatkowych oświadczeń w formie aktu
notarialnego, bowiem zastępcza funkcja orzeczenia spełnia się ex lege,
a obowiązek zapłaty należnego wynagrodzenia powstaje z tą chwilą (patrz wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 5 września 2002 r., II CKN 1035/06, niepubl.).
Jak wskazuje treść art. 64 k.c., jeżeli orzeczenie zobowiązuje tylko jedną stronę,
a ma stanowić ono składnik umowy, druga strona powinna złożyć takie
oświadczenie w formie aktu notarialnego. Od tej zasady są dwa wyjątki -
uwzględnienie powództwa o stwierdzenie obowiązku zawarcia umowy
przyrzeczonej i uwzględnienie obowiązku zawarcia umowy całkowicie zgodnie
z pozwem. Nie ulega wątpliwości, że w wypadku, gdy podstawą roszczenia
o zawarcie umowy przyrzeczonej jest umowa przedwstępna, orzeczenie sądu
zobowiązujące do złożenia oświadczenia woli powinno zawierać istotne elementy
umowy przedwstępnej. Nie oznacza to automatycznie tożsamości żądania powoda
z treścią tej umowy, bowiem żądanie może być, ale nie musi, tożsame z jej
postanowieniami. Jak wskazuje doktryna, nie jest także właściwym wniosek,
że w wypadku różnic żądania z treścią umowy przedwstępnej, powództwo musi
podlegać oddaleniu. Istotny jest, bowiem zakres żądania powoda - możliwe jest,
w zależności od konkretnego stanu faktycznego, uwzględnienie powództwa
w całości, w części co do treści oświadczenia, lub zobowiązania i w części jego
oddalenie, lub oddalenie w całości. Tak, więc w wypadku uwzględnienia w całości
powództwa o stwierdzenie obowiązku zawarcia umowy przyrzeczonej, strona
wnosząca powództwo nie jest obowiązana do złożenia dodatkowego oświadczenia
woli w formie aktu notarialnego. Natomiast w wypadku uwzględnienia powództwa
o zawarcie umowy przyrzeczonej w części, taki obowiązek będzie na takiej stronie
ciążył. Najczęściej będzie to wypadek, gdy nabywca wnosi o zobowiązanie
sprzedawcy do złożenia oświadczenia woli o przeniesieniu prawa za cenę niższą
niż ustalona w umowie. Taka sytuacja miała miejsce w niniejszej sprawie, bowiem
12
pozwana, a powódka w sprawie I ACa …/07, wniosła o zobowiązanie powódki,
a pozwanej w tamtej sprawie, do złożenia oświadczenia woli o przeniesieniu prawa
za cenę w kwocie 5.867.945,21 złotych, zaś w wypadku nie wykreślenia z działu
IV księgi wieczystej hipotek na kwoty 949.000 zł i 12.000.000 zł, za cenę w kwocie
1 złoty. Żądanie, mimo braku sporu, co do nie wykreślenia hipotek, nie zostało
w pełnym zakresie uwzględnione, co znalazło wyraz w punkcie 3 wyroku Sądu
Okręgowego i pkt II wyroku Sądu Apelacyjnego oraz uzasadnieniach wyroków obu
Sądów. Nie ma także racji skarżący twierdząc, że Sąd drugiej instancji pominął
różnicę pojęć pomiędzy ceną wynikającą z treści umowy i kwotą należną do
zapłaty, która uwzględniała potrącenia dokonane w poprzednio toczącym się
procesie. Treść stosunków pomiędzy stronami regulowała umowa przedwstępna
i skarżący pomija brzmienie § 4 ust. 6 umowy, w którym strony uzgodniły,
że w wypadku ustanowienia na działkach będących przedmiotem umowy hipoteki
innej, niż ustanowiona, pozwanej będzie przysługiwało prawo zawarcia umowy
przyrzeczonej za cenę sprzedaży pomniejszoną o wartość ustanowionych
zabezpieczeń. Takie sformułowanie wskazuje, że nie chodziło stronom o dokonanie
potrącenia jako sposobu zapłaty, zwłaszcza, że pozwanej nie służyłaby żadna
wierzytelność z tytułu obciążenia nabywanej nieruchomości hipoteką, którą
mogłaby potrącić z ceny. Celem i zamiarem stron było ustalenie ceny
uwzględniającej wartość obciążeń nieruchomości w chwili kupna. Stąd błędny jest
wywód skarżącej zmierzający do wykazania, że w poprzednim procesie powód
żądał ceny tożsamej z określoną w wyroku. Nie jest również skuteczny argument,
że powód wskazał w oświadczeniu woli z dnia 12 lutego 2008 r. inną kwotę
(5.522.545,21 złotych), niż wynikająca z wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia
17 stycznia 2008 r., bowiem jest to ta sama cena, z tym, że opisana w inny sposób,
bowiem powód wskazał kwotę po odjęciu sum wskazanych w wyroku Sądu
Apelacyjnego tj. kwoty 5.867.945,21 złotych pomniejszonej o 345.400 złotych.
Skarżący nie wywodzi jasno, którego oświadczenia woli ma dotyczyć zarzut
naruszenia art. 65 § 1 i 2 k.c., a jeżeli odnosi się to do oświadczenia pozwanego,
to, jak wskazano wyżej nie jest to zarzut słuszny. Nieporozumieniem jest argument,
że wobec złożenia przez pozwanego oświadczenia o treści nie akceptowanej przez
powoda, i w jego ocenie sprzecznej z treścią umowy przedwstępnej, nie doszło do
13
zawarcia umowy wobec braku zgodnych oświadczeń stron. Pozwany złożył
oświadczenie zgodne z treścią wiążącego strony wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia
17 stycznia 2008 r., a zatem wszelkie dalsze rozważania, są zbędne. Z tych
przyczyn nie jest również zasadny zarzut naruszenia art. 389 § 1 k.c., zarzut
naruszenia art. 353 1
k.c. w zw. z art. 535 k.c. oraz zarzut naruszenia art. 66 k.c.
Prawidłowo, zatem Sąd Apelacyjny ustalił datę zawarcia umowy, natomiast
nie jest ona tożsama z datą nabycia przez pozwanego prawa wieczystego
użytkowania, wobec odmiennej skuteczności oświadczeń stron w wypadku
przeniesienia prawa własności i prawa wieczystego użytkowania. W wypadku
przeniesienia prawa własności nieruchomości, do przejścia prawa dochodzi
z chwilą złożenia oświadczeń stron w formie prawem przewidzianej. Natomiast
w wypadku przeniesienia prawa wieczystego użytkowania, aby nabywca uzyskał
prawo, konieczne jest spełnienie kumulatywne dwóch przesłanek, a mianowicie
zawarcie umowy w formie aktu notarialnego oraz wpis do księgi wieczystej (art. 27
zd. 2 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami - Dz. U.
04.261.2603 z późn. zm.). Wpis do księgi wieczystej ma charakter konstytutywny,
co oznacza, że powstanie prawa i jego przejście na nabywcę zostało uzależnione
od dokonania wpisu. W orzecznictwie Sądu Najwyższego przesądzono, że wpis
użytkowania wieczystego ma moc wsteczną od daty złożenia wniosku o wpis
(art. 29 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece - Dz. U.
z 2002 r., nr 124, poz. 1341). Konsekwencją jest, że nabycie prawa następuje
w dacie wpisu, lecz nie tylko skutki wpisu cofają się do daty złożenia wniosku, lecz
również samo powstanie wieczystego użytkowania i jego przejście na nabywcę
(patrz uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 maja 2002 r., III CZP 29/02, OSNC
2003, nr 6, poz. 70, wyroki Sądu Najwyższego z dnia 4 lutego 2005 r., I CK 512/04,
M. Prawn. 2005/5/228, z dnia 28 marca 2007 r., II CSK 523/06, niepubl., z dnia
4 kwietnia 2008 r., I CSK 3/08, OSNC - ZD 2009/6, M. Prawn. 2009/16/894,
postanowienia Sądu Najwyższego z dnia z dnia 8 lipca 2005 r., II CK 208/05,
niepubl., i z dnia 6 grudnia 2007 r., IV CSK 323/07, niepubl.). Oznacza to, że po
złożeniu wniosku, a przed dokonaniem konstytutywnego wpisu w księdze
wieczystej osobie, na której rzecz ma wpis nastąpić, przysługują wszystkie prawa
wynikające z umowy o ustanowieniu prawa, poza prawem wieczystego
14
użytkowania. W sprawie niniejszej pozwany złożył wniosek o wpis do księgi
wieczystej w dniu 13 lutego 2008 r., a wpisu dokonano 19 maja 2008 r. Tak, więc
prawo wieczystego użytkowania pozwany nabył w dniu 19 maja 2008 r., natomiast
skutki nabycia rozciągają się na okres od dnia 13 lutego 2008 r.
Z powyższym wiąże się problem, czy powód skutecznie odstąpił od umowy
oświadczeniem z dnia 5 marca 2008 r. z powołaniem się na art. 491 § 1 k.c.
Po pierwsze brak jest podstaw, by podzielić zarzut naruszenia art. 491 § 1
k.c. uzasadniony twierdzeniem, że wbrew ocenie Sądu drugiej instancji termin
wyznaczony do spełnienia świadczenia był odpowiedni. Podzielić należy pogląd
Sądu Apelacyjnego, że wezwanie do zapłaty kwoty nie odpowiadającej cenie
i wyznaczenie terminu czterodniowego (w piątek 29 lutego 2008 r.) nie było
terminem odpowiednim. Termin odpowiedni, jest to termin, który realnie umożliwia
dłużnikowi spełnienie świadczenia. Niemniej jednak pozwany uiścił w dniu 4 marca
2008 r., a zatem w terminie, kwotę 3.042.836,98 zł, która jego zdaniem
wyczerpywała resztę ceny.
Po drugie, jak wskazano wyżej, pozwany nabył prawo wieczystego
użytkowania z dniem dokonania wpisu do księgi wieczystej, czyli w dniu 19 maja
2008 r. Podkreślić jednak należy, że skutek wsteczny wynikający z art. 29 ustawy
o księgach wieczystych i hipotece związany jest z wpisem dokonanym. Skoro do
przeniesienia prawa nie doszło w drodze umowy przyrzeczonej, nie ma podstaw do
wiązania obowiązku zapłaty ceny z terminami tam określonymi. Obowiązek zapłaty
ceny kształtowało orzeczenie sądowe, oświadczenie pozwanego w przedmiocie
kupna udziału oraz data nabycia prawa. Tak, więc stanowisko powoda, że pozwany
w dniu 5 marca 2008 r. pozostawał w zwłoce jest błędne, a złożenie oświadczenia
o odstąpieniu od umowy nie było skuteczne. Na marginesie jedynie wskazać
należy, że zwłoka w rozumieniu art. 491 § 1 k.c., jak również art. 476 k.c., jest
kwalifikowanym opóźnieniem i należy ją rozumieć jako opóźnienie zawinione
będące następstwem okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność.
W sytuacji wielowątkowego sporu pomiędzy stronami i odmiennych stanowisk, co
do wielu wzajemnych należności oraz dokonanej zapłaty, prawidłowe jest także
stanowisko Sądu Apelacyjnego, iż nie ma podstaw, by pozwanemu przypisać
15
opóźnienie zawinione noszące znamiona zwłoki. Z powyższych przyczyn zbędne
jest odniesienie się do pozostałych zarzutów prawa materialnego zmierzających do
zakwestionowania oceny, że odstąpienie od umowy nie było skuteczne.
Uznając skargę kasacyjną za pozbawioną uzasadnionych podstaw Sąd
Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art. 39814
k.p.c., o kosztach
postępowania kasacyjnego rozstrzygając zgodnie z art. 398 w zw. z art. 391 § 1
k.p.c., art. 108 § 2 k.p.c. i art. 98 k.p.c.
jz