Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 252/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 lutego 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosław Bączyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Marta Romańska
SSN Krzysztof Strzelczyk
w sprawie z powództwa Katarzyny A.
przeciwko Miastu W.
o zadośćuczynienie, odszkodowanie i rentę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 11 lutego 2011 r.,
skargi kasacyjnej powódki od wyroku
Sądu Apelacyjnego z dnia 20 listopada 2009 r.,
1. oddala skargę kasacyjną;
2. nie obciąża powódki kosztami postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powódka K. A. w pozwie skierowanym w 2008 r. przeciwko Miastu W.
sformułowała roszczenie o zadośćuczynienie, o rentę miesięczną, o
odszkodowanie (obejmujące koszty opieki sprawowanej przez osoby trzecie
i podniesione koszty leczenia). Roszczenie te wywodziła z faktu zderzenia się
samochodu osobowego z łosiem na drodze publicznej, zarządzanej przez stronę
pozwaną. Pozwana zaniechała bowiem właściwego oznaczenia odcinka drogi
publicznej w wyniku nieustawienia tam odpowiedniego znaku drogowego
ostrzegającego o niebezpieczeństwie napotkania dzikich zwierząt.
Sąd Okręgowy w wyroku wstępnie przyjął zasadność roszczenia powódki
z tytułu szkody wywołanej zaniechaniem przez stronę pozwaną ustawienia
właściwego znaku ostrzegawczego. Sąd ten ustalił, że w dniu 29 czerwca 2003 r.
powódka jechała samochodem osobowym ul. Ż. w W. w stronę miejscowości Z. i na
drogę wtargnął łoś pod koła jej samochodu. Potrącenie zwierzęcia spowodowało
zjechanie samochodu na lewą część drogi i zderzenie z najeżdżającymi z
naprzeciwka dwoma innymi samochodami osobowymi. Na drodze nie było znaków
o możliwości napotkania dzikich zwierząt (tj. znaku A-185). Droga ta przebiegała
przez lasy obwodu łowieckiego. Powódka doznała licznych obrażeń, opisanych w
uzasadnieniu wyroku pierwszej instancji. Na rozprawie w dniu 19 marca 2007 r. (w
sprawie poprzedniej, sygn. II C 151/06) ówczesny pełnomocnik powódki cofnął
pozew przeciwko pozwanemu Miastu W. i zrzekł się roszczenia (art. 203 § 1
k.p.c.). W dniu 19 marca 2008 r. powódka złożyła wobec tego pozwanego pisemne
oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych swojego oświadczenia woli o
cofnięciu pozwu i zrzeczenia się roszczenia.
Sąd Okręgowy uznał prawną skuteczność uchylenia się przez powódkę od
skutków złożonego oświadczenia woli, przyjmując, że cofnięcie pozwu i zrzeczenie
się roszczenia w 2007 r. nastąpiło pod wpływem jej błędu w rozumieniu art. 84 k.c.,
a powódka złożyła odpowiednie oświadczenie w wymaganym terminie jednego
roku od chwili wykrycia błędu (art. 88 k.c.). Powódka pozostawała w błędzie co do
prawa, tj. cofnęła pozew w przekonaniu, że przepisy prawa nie czynią pozwanego
3
Miasta W. odpowiedzialnym na postawienie znaku na drodze publicznej.
Jednocześnie Sąd Okręgowy przyjął, że to strona pozwana ponosiła winę za
doznaną przez powódkę szkodę z powodu zaniechania umieszczenia na drodze
publicznej odpowiedniego znaku ostrzegawczego (art. 415 k.c., art. 318 k.p.c.).
Sąd Apelacyjny w wyniku apelacji strony pozwanej zmienił zaskarżony wyrok
i oddalił powództwo jako nieuzasadnione. Sąd ten skoncentrował się na badaniu
tego, czy doszło do skutecznego uchylenia się strony powodowej od złożonego
w dniu 19 marca 2007 r. (w poprzednim procesie) oświadczenia procesowego
o cofnięciu pozwu i zrzeczeniu się roszczenia i przyjął, że dokonane ustalenia
faktyczne nie wskazują w ogóle na istnienie po stronie powódki błędu co do prawa
w rozumieniu art. 84 k.c. Obrona pozwanego, polegająca m.in. na wskazywaniu
braku podstaw prawnych przypisania mu odpowiedzialności odszkodowawczej, nie
może być oceniana jako działanie drugiej strony tworzące błąd co do prawa
u przeciwnika procesowego.
W obszernej skardze kasacyjnej wskazano na naruszenie licznych
przepisów prawa procesowego i prawa materialnego, jednakże - wbrew przyjętej
praktyce – prezentowano te przepisy nie osobno, lecz łączne, w ramach
wyodrębnionych punktów (1-4). W każdym razie skarżąca kwestionuje przyjęcie
braku odpowiedzialności odszkodowawczej pozwanej Gminy (pkt 1 skargi). Stara
się podważyć stanowisko Sądu Apelacyjnego, że nie doszło do skutecznego
uchylenia się przez powódkę od skutków prawnych jej oświadczenia procesowego
z dnia 19 marca 2007 r. (w tym zakresie podnosi m.in. zarzut niewłaściwego
zastosowania art. 84 § 1 i § 2 k.c. w zw. z art. 86 § 1 i § 2 k.c. i w zw. z art. 65 § 1
k.c.). W pkt 1 i 3 skargi podniesiono zarzuty naruszenia m.in. art. 3; 231, 233, 328
§ 2 k.c., art. 203 § 3 i § 4, art. 316, art. 382 i art. 386 § 4 k.p.c. Rozstrzygnięcie
o kosztach sądowych (zawarte w pkt 2 zaskarżonego wyroku) zaskarżone zostało
ostatecznie osobnym zażaleniem (sygn.[...]).
Skarżąca wnosiła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie spawy
Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania, ewentualnie – o zmianę
wyroku i rozstrzygnięcie co do istoty sprawy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
1. Z akt sprawy wynika, że powódka wniosła ponownie powództwo
w kwietniu 2008 r. przeciwko stronie pozwanej – Miastu W. po złożeniu w dniu 19
marca 2007 r. oświadczenia procesowego o cofnięciu pozwu wobec tejże strony
pozwanej i zrzeczeniu się wobec niej roszczenia (art. 203 § 1 k.p.c.). Przed
złożeniem pozwu powtórnie powódka złożyła stronie pozwanej oświadczenie z dnia
19 marca 2008 r., zawierające uchylenie się od skutków prawnych wspomnianego
oświadczenia z dnia 19 marca 2007 r. z powodu błędu i podstępu (art. 84, 86 i 88
k.c., k. 20-22 akt sprawy). W wyniku cofnięcia pozwu i zrzeczenia się roszczenia
przez powódkę wydane zostało postanowienie z dnia 11 marca 2007 r. (w sprawie
II C 151/06), którym sąd umorzył postępowanie w tej sprawie po stwierdzeniu braku
okoliczności przemawiających za niedopuszczalnością cofnięcia pozwu i
zrzeczenia się roszczenia odszkodowawczego w rozumieniu art. 203 § 4 k.p.c.
(por. uzasadnienie apelacji pozwanej z dnia 24 czerwca 2009 r.; protokół rozprawy
z dnia 5 maja 2009 r.). Cofnięcie pozwu w dniu 19 marca 2007 r. i zrzeczenie się
zawartego w niej roszczenia wywołało zatem skutki procesowe i materialnoprawne
przewidziane w art. 203 § 1 k.p.c. Skutek procesowy to m.in. umorzenie
postępowania (por. np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 2000 r.,
II CKN 628/98 niepubl.), a skutek materialnoprawny oznacza prawną
nieskuteczność ponownego dochodzenia roszczenia wobec b. pozwanego,
przejawiającą się w konieczności oddalenia powództwa wytoczonego ponownie
przeciwko temu dłużnikowi (zob. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego
2004 r., II CK 442/02, niepubl.; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 czerwca 2007
r., IV CSK 110/07, niepubl.).
2. Oba Sądy meriti przyjęły prawną dopuszczalność uchylenia się strony
powodowej od skutków prawnych tzw. procesowego oświadczenia o cofnięciu
pozwu i zrzeczeniu się roszczenia z powodu wady oświadczenia woli w postaci
błędu (art. 84 k.c. i art. 88 k.c.) i badały, czy – w okolicznościach niniejszej sprawy
– ustalone zostały wszystkie przesłanki przewidziane w tych przepisach. W ocenie
tych Sądów, bez znaczenia prawnego był natomiast fakt wydania wspomnianego
postanowienia z dnia 21 marca 2007 r. o umorzeniu postępowania w związku ze
skutecznym procesowo cofnięciem pozwu i zrzeczeniem się roszczenia. Powstaje
zatem zasadnicza kwestia, czy istnieje określona cezura czasowa dopuszczalności,
5
mówiąc najogólniej, odwoływanie tzw. procesowych oświadczeń woli stron procesu,
i ewentualnie - jakie przepisy mogłyby wyznaczać tę cezurę: przepisy prawa
procesowego czy przepisy prawa materialnego, właściwe dla danego typu skutków
materialno-prawnych procesowych oświadczeń woli.
W literaturze i orzecznictwie przyjmuje się obecnie jako ogólną zasadę
dopuszczalność odwoływania przez strony tzw. procesowych oświadczeń woli,
stanowiącej przejaw urzeczywistnienia reguły dyspozycyjności (por. np.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 stycznia 2004 r., II CK 80/03, niepubl.,
i powołane tam orzecznictwo Sądu Najwyższego). Odwołać można także czynność
procesową obejmującą cofnięcie pozwu i zrzeczenie się roszczenia (art. 203 § 1
k.p.c.) z przyczyn określonych w przepisach prawa materialnego (np. z powodu
wad oświadczenia woli, art. 84, 86 i 87; tak np. trafne uzasadnienie wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 28 czerwca 2007 r., IV CSK 110/07, niepubl.). W sensie
procesowym oświadczenie o cofnięciu pozwu i zrzeczeniu się roszczenia składane
jest drugiej stronie (pozwanemu). Odwołalność procesowych czynności prawnych
to także możliwość uchylenia się od ich skutków materialnoprawnych w wyniku
zastosowania instytucji przewidzianych w przepisach prawa materialnego
(np. w art. 88 k.c.).
W judykaturze utrwaliło się trafne stanowisko o istnieniu określonej cezury
czasowej możliwości odwoływania procesowych oświadczeń woli przez strony.
Decydujące znaczenie w tym zakresie będą miały przede wszystkim przepisy
prawa procesowego (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 stycznia 2004 r.,
II CK 80/03, niepubl., wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 marca 2002 r., IV CKN
917/00, niepubl.; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 czerwca 2007 r., IV CSK
110/07, niepubl.). W uzasadnieniu wyroku z dnia 19 marca 2002 r., IV CKN 917/00
i w uzasadnieniu wyroku z dnia 20 stycznia 2004 r., II CK 80/06, przyjęto trafne
stwierdzenie, że odwołanie procesowego oświadczenia woli może nastąpić do
czasu, w którym „nie osiągnie ono (to oświadczenie) skutku w postaci orzeczenia
kończącego postępowanie”. Oznacza to, że kwestia dopuszczalności odwoływania
procesowych oświadczeń woli powinna być rozważana właśnie z punktu widzenia
określonych skutków procesowych, jakie może kreować w zindywidualizowanym
postępowaniu procesowe oświadczenie woli określonego typu. W odniesieniu do
6
czynności procesowych, obejmującej cofnięcie pozwu i zrzeczenie się roszczenia
(art. 203 § 1 k.p.c.), taką czasową cezurę dopuszczalności jej skutecznego
odwołania stanowić powinno wydanie postanowienia o umorzeniu postępowania
(art. 203 § 4 k.p.c.).
Jak już wskazano, postępowanie w sprawie II C 151/06 zostało umorzone
postanowieniem z dnia 21 marca 2007 r. Obecny na rozprawie w dniu 5 maja
2009 r. (w sprawie I ACa 821/09) pełnomocnik powódki nie zaprzeczał twierdzeniu
pełnomocnika strony pozwanej, że postanowienie to stało się prawomocne (k. 147-
149 akt). W związku z tym, że oświadczenie strony powodowej przewidziane w art.
88 k.c., nastąpiło z pewnością po wydaniu i uprawomocnieniu się wspomnianego
postanowienia, niedopuszczalna okazała się ocena oświadczenia procesowego
powódki, obejmującego cofnięcie pozwu i zrzeczenie się roszczenia (art. 203 § 1
k.c.) w świetle materialno-prawnych przepisów o błędzie (art. 84 k.c. i art. 88 k.c.).
Oświadczenie o cofnięciu pozwu i zrzeczeniu się roszczenia wywołało już bowiem
definitywne skutki procesowe i materialno-prawne.
Z przedstawionych racji zaskarżony wyrok zawierał jednak prawidłowe,
ostateczne rozstrzygnięcie mimo jego niewłaściwego jurydycznie uzasadnienia.
Nietrafne okazały się zatem eksponowane w skardze kasacyjnej zarzuty
naruszenia prawa materialnego i procesowego (pkt 1-3 skargi). W tej sytuacji Sąd
Najwyższy oddalił skargę kasacyjną jako nieuzasadnioną (art. 39814
k.p.c.).
O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono przy uwzględnieniu postanowień
art. 102 k.p.c., a przede wszystkim – prawnego skomplikowania sprawy i sytuacji
procesowej powódki.