Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 288/10
POSTANOWIENIE
Dnia 11 lutego 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosław Bączyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Marta Romańska
SSN Krzysztof Strzelczyk
Protokolant Ewa Krentzel
w sprawie z wniosku Muzeum i Instytutu Zoologii Polskiej Akademii Nauk
przy uczestnictwie Skarbu Państwa - Prezydenta Miasta W., Wiesława K.,
Przemysława G. i Witolda G.
o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 11 lutego 2011 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od postanowienia
Sądu Okręgowego
z dnia 16 listopada 2009 r.,
1. oddala skargę kasacyjną;
2. zasądza od wnioskodawcy na rzecz Skarbu Państwa -
Prokuratorii Generalnej kwotę 2700 (dwa tysiące siedemset) zł
tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego;
3. zasądza od wnioskodawcy na rzecz uczestnika - Wiesława
K. kwotę 2700 (dwa tysiące siedemset) zł tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wnioskodawca – Muzeum i Instytut Zoologii PAN wnosił o stwierdzenie
zasiedzenia własności nieruchomości położonej przy ul. W. 64 z dniem 2
października 2005 r. Zasiedzenie to miało obejmować także własność budynku
usytuowanego na tym gruncie. Sąd Rejonowy oddalił wniosek po dokonaniu
następujących ustaleń faktycznych.
Nieruchomość gruntowa objęta wnioskiem została nabyta na własność przez
gminę m.st. Warszawa na podstawie przepisu dekretu z dnia 26 października
1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy (Dz.U. nr
50, poz. 279 ze zm., cyt. dalej jako „dekret z 1945 r.”). Dotychczasowym (czterem)
właścicielom nieruchomości odmówiono prawa własności czasowej do gruntu
(orzeczenie z dnia 24 lutego 1956 r. Prezydium Rady Narodowej m.st. Warszawy).
W decyzji tej stwierdzono, że wszystkie położone na tej nieruchomości budynki
przeszły na własność Państwa. W dniu 18 marca 1966 r. Instytut Zoologiczny PAN
uzyskał zarząd i użytkowanie spornego gruntu. W dniu 8 lutego 1995 r. Wojewoda
Mazowiecki stwierdził nabycie przez PAN z mocy prawa z dniem 5 grudnia 1990 r.
prawa użytkowania wieczystego gruntu i prawa własności budynków znajdujących
się na tym gruncie. Decyzję tę uznano za nieważną decyzją z dnia 12 czerwca
2006 r. Prezes Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast na podstawie decyzji z dnia
26 września 2001 r. (utrzymaną w mocy decyzją z dnia 30 sierpnia 2001 r.)
stwierdził nieważność decyzji Prezydium Rady Narodowej m.st. Warszawy z dnia
24 lutego 1956 r. odmawiającej b. właścicielom prawa własności czasowej do
gruntu.
W ocenie Sądu Rejonowego, wniosek o zasiedzenie nieruchomości jest
niezasadny, ponieważ wnioskodawca jest posiadaczem zależnym, a nie
samoistnym w rozumieniu art. 172 k.c. Ponadto do dnia 31 stycznia 1989 r. – z racji
obowiązywania art. 128 k.c. – posiadaczem samoistnym gruntu znajdującego się
w zarządzie państwowej osoby prawnej (PAN) mógł być tylko Skarb Państwa.
W apelacji wnioskodawca wywodził, że przy założeniu braku podstaw do
uwzględnienia wniosku o zasiedzenie nieruchomości gruntowej, istniały podstawy
3
do stwierdzenia zasiedzenia przynajmniej prawa własności budynku położonego na
tej nieruchomości. Sąd Apelacyjny oddalił apelację jako nieuzasadnioną. Sąd ten
przyjął, że grunt pod budynkiem przeszedł na własność m.st. Warszawy, a po
likwidacji samorządu terytorialnego – na rzecz Skarbu Państwa (w 1951 r.), który
jest właścicielem gruntu do chwili obecnej. Grunt ten nie jest obciążony prawem
użytkowania wieczystego na rzecz b. właścicieli i ich spadkobierców. Wyjaśniając
przewidzianą w przepisach dekretu możliwość uzyskania przez b. właścicieli gruntu
prawa własności czasowej, Sąd Apelacyjny stwierdził, że „dekret spowodował
oddzielenie własności budynku od gruntu”, a „budynki posadowione na gruntach
dekretowych – z chwilą wejścia w życie dekretu – stały się przedmiotem odrębnej
własności dotychczasowych właścicieli”. W wyniku stwierdzenia nieważności
decyzji z dnia 24 lutego 1956 r. wytworzyła się sytuacja taka „jakby dawni
właściciele nigdy nie utracili tytułu prawnego do budynku”. Tym samym budynek od
chwili wejścia w życie dekretu stanowi odrębny od gruntu przedmiot własności i jest
to wyjątek w stosunku do zasady ogólnej wyrażonej w art. 48 k.c. W świetle
regulacji zawartej w dekrecie z 1945 r., konstrukcja odrębnej własności może tylko
funkcjonować wobec dotychczasowego właściciela nieruchomości. Wnosząc
o stwierdzenie nabycia własności budynku przez zasiedzenie, wnioskodawca
zmierzał w istocie do „stwierdzenia nabycia prawa nieznanego w ustawie”. Wniosek
obejmujący zasiedzenie nieruchomości (gruntu) powinien być oddalony dlatego, że
do dnia 1 lutego 1989 r. – z racji przyjętej konstrukcji jednolitej własności
państwowej – państwowa osoba prawna nie mogła nabyć własności przez
zasiedzenie w swoim imieniu.
W skardze kasacyjnej wnioskodawcy podnoszono zarzuty naruszenia prawa
procesowego, tj. art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 382 k.p.c. w zw.
z art. 13 § 2 k.p.c. Podnoszono też zarzuty naruszenia prawa materialnego, tj. art.
235 § 2 k.c., art. 172 k.c. w zw. z art. 5 dekretu z dnia 26 października 1945 r., art.
128 § 2 k.c. Skarżący wnosił o uchylenie zaskarżonego postanowienia
i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania.
1. Uzasadnienie zaskarżonego postanowienia spełnia wszystkie
podstawowe wymagania prawnej i faktycznej motywacji dokonanego
rozstrzygnięcia przy założeniu prawnej koncepcji takiego rozstrzygnięcia przyjętej
4
przez Sąd Okręgowy. Zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. nie może być zatem
uznany za uzasadniony.
2. Z wnioskiem o zasiedzenie wystąpiła – jak ustalono – państwowa osoba
prawna w odniesieniu do nieruchomości (gruntu) będącego własnością Skarbu
Państwa i posadowionego na tym gruncie budynku, którego status prawny był
badany w toku postępowania przez oba Sądy meriti. Wniosek o zasiedzenie był
także i tak formułowany, że zasiedzenie takie obejmować mogło jedynie
wspomniany budynek, gdyby miało nie dojść do zasiedzenia gruntu opisanego we
wniosku. W rozpoznawanej sprawie zasadnicze znaczenie miało zatem także
wyjaśnienie prawnego statusu budynku znajdującego się na gruncie położonym
przy ul. W. 64 w Warszawie.
Zgodnie z art. 5 dekretu, budynki znajdujące się na gruncie, przechodzącym
na własność gminy m.st. Warszawy pozostają własnością dotychczasowych
właścicieli, o ile przepisy szczególne nie stanowią inaczej. Dotychczasowi
właściciele nieruchomości mogli złożyć wniosek o przyznanie im na tym gruncie
prawa wieczystej dzierżawy lub prawa zabudowy (z czynszem lub opłatą
symboliczną, art. 7 ust. 1). W razie nieprzyznania dotychczasowemu wierzycielowi
gruntu takiego prawa (dzierżawy lub zabudowy) budynki, położone na gruncie,
przechodziły na własność gminy, która obowiązana byłą wypłacić właścicielowi
odpowiednie odszkodowanie (art. 8 i 9 dekretu). Odrębna własność budynku mogła
być zatem zachowana, gdy b. właściciele uzyskali odpowiednie, wskazane
w dekrecie prawo podmiotowe do gruntu. Zgodnie z art. 44 ustawy z dnia 14 lipca
1961 r. o gospodarce nieruchomościami w miastach i osiedlach (Dz.U. nr 32, poz.
159 ze zm.), oba wspomniane w art. 7 ust. 1 dekretu prawa do gruntu
przekształcone zostały ostatecznie w prawo użytkowania wieczystego (zob.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 2006 r., I CSK 293/06
nie publ.).
Powstaje kwestia, jakie skutki prawne wywołało stwierdzenie nieważności
orzeczenia Prezydium Rady Narodowej m.st. Warszawy z dnia 24 lutego 1956 r.
o odmowie przyznania b. właścicielowi odpowiedniego prawa do gruntu na
5
podstawie art. 7 ust. 1 dekretu. Stwierdzenie takiej nieważności nastąpiło na
podstawie decyzji z dnia 26 września 2001 r. (k. 86 i 301 akt sprawy).
Nie można podzielić stanowiska Sądu Okręgowego, że stwierdzenie
nieważności decyzji odmownej z dnia 24 lutego 1956 r. spowodowało skutki
prawne ex tunc, wyrażające się tym, iż „dawni właściciele nieruchomości nigdy nie
utracili tytułu prawnego do budynku” i tym samym „budynek od chwili wejścia
w życie dekretu stanowi odrębny od punktu przedmiot własności”. Należy bowiem
zwrócić uwagę na cel wspomnianych przepisów dekretu z 1945 r. Otóż odrębna
własność budynku (po utracie własności gruntu ex lege) mogła być zachowana
przez b. właścicieli gruntu, gdy uzyskali oni na podstawie stosownej decyzji
administracyjnej prawo podmiotowe do gruntu określone w art. 7 ust. 1 dekretu przy
zachowaniu odpowiedniego trybu ubiegania się o takie prawo (terminu złożenia
wniosku i przesłanek ustanowienia prawa). Negatywna decyzja administracyjna
(odmowa przyznania) aktualizowała skutek przewidziany w art. 8 dekretu w postaci
przejścia na własność gminy także wszystkich budynków położnych na gruncie,
a gmina była zobowiązana uiścić odszkodowanie za te budynki (art. 8 i 9 dekretu).
Należy przyjąć, że skutki takie następowały ex lege, a decyzja odmowna stanowiła
tylko przesłankę ich powstania. Takie też skutki prawne potwierdzono w decyzji
z dnia 24 lutego 1956 r. Zakończenie procedury ubiegania się o prawo wieczystej
dzierżawy lub prawo zabudowy odmowną decyzją administracyjną finalizowało
zatem tymczasowy stan prawno-rzeczowy nieruchomości, tj. powodowało zmianę
prawnego statusu budynków znajdujących się na gruncie i powrót do wyrażonej w
art. 4 dekretu z dnia 11 października 1946 r. – prawo rzeczowe (Dz. U. nr 57, poz.
319 ze zm.) systemowej zasady superficies solo cedit.
Stwierdzenie nieważności decyzji odmownej z dnia 24 lutego 1956 r.
(w 2001 r.) nie mogło prowadzić zatem do sytuacji prawnorzeczowej w postaci
jakby „restytucji” prawa własności budynku po stronie b. właściciela gruntów lub
ich spadkobierców i to nawet przy uczynionych przez Sąd Okręgowy niejasnym
zastrzeżeniu, iż „konstrukcja odrębnej własności budynku (przyjęta w art. 5.
dekretu) funkcjonować może samodzielnie tylko względem dotychczasowego
właściciela nieruchomości”. Wspomniane unieważnienie decyzji przywraca
uprawnionym podmiotom możność ubiegania się o ustanowienie prawa
6
użytkowania wieczystego jako prawnego „surogatu” nieistniejących de lege lata
praw majątkowych przewidzianych w art. 7 ust. 1 dekretu z 1945 r. Podobna myśl
znalazła się też w uzasadnieniu decyzji Ministra Budownictwa z dnia 12 czerwca
2006 r. (s. 2 tej decyzji). Uzyskanie prawa użytkowania wieczystego może
w konsekwencji doprowadzić także do jego powiązania z odrębną własnością
budynku. Do tego czasu budynek opisany we wniosku o zasiedzenie powinien być
traktowany jako część składania gruntu (art. 48 k.c.), co oznacza, że wniosek
o zasiedzenie może w rozpatrywanej sprawie odnosić się do całej nieruchomości
gruntowej.
3. Jeżeli w rozpoznawanej sprawie w grę wchodzić może zasiedzenie całej
nieruchomości stanowiącej własność Skarbu Państwa (a nie nieistniejącej w chwili
orzekania nieruchomości budynkowej), to powstaje kwestia wystąpienia wszystkich
przesłanek takiego zasiedzenia (art. 172 k.c.). Ocena w tym zakresie może być
dokonana na podstawie ustaleń faktycznych przyjętych przez sądy meriti (art. 3983
§ 3 k.p.c.) dotyczących charakteru posiadania nieruchomości (wykonywanego
przez ustawodawcę i jego poprzedników prawnych) oraz prawnego statusu
wnioskodawcy jako podstawowej osoby prawnej.
W uzasadnieniu postanowienia Sądu Rejonowego trafnie wskazywano na
takie okoliczności, które mogły uzasadniać wniosek, że wnioskodawca nie uzyskał
jednak statusu posiadacza samoistnego nieruchomości gruntowej położonej przy
ul. W. 64. W 1966 r. PAN jako państwowa osoba prawna uzyskała prawo zarządu
tej nieruchomości, w latach 90-tych władanie gruntem przez wnioskodawcę
odbywało się w ramach użytkowania wieczystego w związku z - jak się okazało -
wadliwą decyzją komunalizacyjną.
Niezależnie od tego Sąd Okręgowy trafnie przyjął, że państwowa osoba
prawna nie mogła być posiadaczem samoistnym nieruchomości w rozumieniu art.
172 k.p.c. w okresie obowiązywania art. 128 k.c. (do dnia 1 lutego 1989 r.) i nie
mogła uzyskać przez zasiedzenie własności dla siebie, lecz dla Skarbu Państwa.
Jest to obecnie dominująca interpretacja przyjęta w orzecznictwie Sądu
Najwyższego w związku z ubieganiem się państwowych osób prawnych
o stwierdzenie zasiedzenia nieruchomości. W postanowieniu Sądu Najwyższego
7
z dnia 25 stycznia 2008 r. I CSK 11/05 (niepubl.) trafnie wyjaśniono, że osoba
prawna, która przed dniem 1 lutego 1989 r., mając status państwowej osoby
prawnej, nie mogła nabyć prawa własności nieruchomości także w wyniku
zasiedzenia, natomiast mogła do okresu samoistnego posiadania wykonywanego
po dniu 1 lutego 1989 r. zaliczyć okresu posiadania Skarbu Państwa sprzed tej
daty, jeżeli nastąpiło przeniesienie posiadania podczas biegu zasiedzenia (art. 176
k.c.). Podobne stanowisko wyrażono w innych orzeczeniach Sądu Najwyższego
(por. np. postanowienie z dnia 10 lipca 2008 r., III CSK 73/08, niepubl.;
postanowienie z dnia 16 października 2009 r., II CSK 103/09, niepubl.; wyrok
z dnia grudnia 2009 r., IV CSK 291/10, niepubl. – w odniesieniu do zasiedzenia
służebności gruntowej; por. też powołano tam orzecznictwo Sądu Najwyższego).
Ponadto Sąd Okręgowy trafnie podkreślił brak możliwości zaliczenia posiadania
gruntu w okresie przed dniem 1 lutego 1989 r. (tj. przed uchyleniem art. 128 k.c.) do
okresu zasiedzenia, ponieważ nie było możliwe w tym czasie zasiedzenie
nieruchomości państwowej przez państwową osobę prawną.
W konsekwencji należy przyjąć, że nie mogło dojść do nabycia własności
nieruchomości gruntowej przez zasiedzenie w dniu 2 października 2005 r.
jak podano we wniosku wnioskodawcy.
W tej sytuacji za nietrafne należało uznać zarzuty naruszenia art. 128 § 2
oraz art. 235 § 2 k.c., art. 172 k.c. i art. 5 dekretu z 1945 r. (pkt 2 i 3 uzasadnienia).
Oznaczało to konieczność oddalenia skargi kasacyjnej wnioskodawcy jako
nieuzasadnionej (art. 39814
k.p.c.). O kosztach postępowania kasacyjnego
rozstrzygnięto stosownie do art. 520 k.c.