Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 150/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 lutego 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Barbara Myszka (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Iwona Koper
SSN Zbigniew Kwaśniewski
w sprawie z powództwa R. I. sp. z o.o. w organizacji w K.
przeciwko P. K. S.A. w K.
o ustalenie nieistnienia uchwał,
po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 24 lutego 2011 r.,
na rozprawie
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 29 grudnia 2009 r.,
1. oddala skargę kasacyjną,
2. zasądza od powódki na rzecz pozwanej kwotę 270 zł
(dwieście siedemdziesiąt złotych) tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 22 września 2009 r. Sąd Okręgowy – Sąd Gospodarczy
oddalił powództwo R. I. sp. z o.o. w organizacji z siedzibą w K. o ustalenie
nieistnienia stu bliżej oznaczonych w pozwie uchwał walnego zgromadzenia i rady
nadzorczej pozwanej P. K. S.A. w K., powziętych w okresie między 12 stycznia
2004 r. a 30 czerwca 2008 r.
Sąd Okręgowy ustalił, że w dniu 30 czerwca 2003 r. walne zgromadzenie
pozwanej spółki powzięło uchwały o całkowitej zmianie składu osobowego rady
nadzorczej, a prawomocnym wyrokiem z dnia 11 lutego 2008 r. stwierdzono ich
nieważność ze względu na niedopuszczenie powódki do zgromadzenia. W dniach
2 lipca i 28 listopada 2003 r. nowo powołana rada nadzorcza podjęła uchwały
o zmianie składu zarządu spółki, po czym nowo wybrany zarząd zwołał walne
zgromadzenie na dzień 12 stycznia 2004 r. W dniu tym walne zgromadzenie
powzięło uchwały o zatwierdzeniu sprawozdań zarządu i o udzieleniu absolutorium
niektórym z członków rady nadzorczej.
W dniach 27 stycznia i 2 lutego 2004 r. wpisano do Krajowego Rejestru
Sądowego radę nadzorczą powołaną dnia 30 czerwca 2003 r. oraz wybrany przez
nią zarząd. Po dokonaniu wpisu zarząd zwołał walne zgromadzenie, które w dniu
12 lipca 2004 r. powzięło uchwały o zatwierdzeniu sprawozdań zarządu i rady
nadzorczej oraz o pokryciu straty nie podzielonym zyskiem z lat ubiegłych. Na
kolejnym walnym zgromadzeniu, zwołanym na dzień 16 maja 2005 r., podjęto
uchwały o zmianach w składzie rady nadzorczej. Nowa rada została wpisana do
rejestru w dniu 7 czerwca 2005 r. Na walnym zgromadzeniu zwołanym na dzień
2 września 2005 r. powzięto uchwały o zmianach w składzie rady nadzorczej, które
w dniu 27 września 2005 r. zostały wpisane do rejestru. Z kolei nowo powołana
rada w dniu 11 października 2005 r. zmieniła skład zarządu spółki. Zmiany te
wpisano do rejestru w dniu 24 października 2005 r.
Sąd Okręgowy uznał, że ze względu na stwierdzoną prawomocnym
wyrokiem tego Sądu nieważność uchwał walnego zgromadzenia o zmianach
w składzie rady nadzorczej, uchwały rady powołanej w dniu 30 czerwca 2003 r. nie
3
były w rzeczywistości uchwałami rady nadzorczej spółki. Podobnie zarząd spółki
nie został w rzeczywistości zmieniony uchwałami rady nadzorczej powołanej w dniu
30 czerwca 2003 r. Nie oznacza to jednak, że walne zgromadzenie w dniu 12 lipca
2004 r. zostało zwołane nieprawidłowo, jedyną bowiem drogą do rozwiązania sporu
między akcjonariuszami o legalność władz spółki jest ponowne zwołanie walnego
zgromadzenia w celu wyboru władz, co może uczynić wyłącznie zarząd wpisany do
rejestru. Trzeba zatem przyjąć, że walne zgromadzenia w dniach 12 lipca 2004 r.
oraz 16 maja i 2 września 2005 r. zostały zwołane prawidłowo. Stwierdzenie
prawomocnym wyrokiem nieważności uchwał z dnia 30 czerwca 2003 r. nie może
podważać legalności rady nadzorczej wybranej na zgromadzeniach w dniach
16 maja i 2 września 2005 r. ani legalności powołanego przez nią zarządu.
W konsekwencji, wszystkie uchwały powzięte przez walne zgromadzenie w dniach
12 lipca 2004 r. oraz 16 maja i 2 września 2005 r. są uchwałami istniejącymi.
Można rozważać pozorność walnego zgromadzenia w dniu 12 stycznia
2004 r., które zostało zwołane przez zarząd niewpisany do rejestru, lecz nie
wystarczy to do uznania powziętych w tym dniu uchwał za nieistniejące, ponieważ
powódka nie wykazała interesu prawnego w ustaleniu ich nieistnienia (art. 189
k.p.c.). Podobnie uchwały z dnia 2 lipca i 28 listopada 2003 r. o zmianach
w składzie zarządu nie zostały podjęte przez prawidłowo powołaną radę
nadzorczą, lecz i w tym wypadku powódka nie wykazała interesu prawnego
w ustaleniu ich nieistnienia. Nie wystarczy twierdzenie, że wyrok ustalający
nieistnienie tych uchwał będzie podstawą do wykreślenia wpisu z rejestru, gdyż
powołany nimi zarząd został wykreślony na podstawie późniejszych istniejących
uchwał rady nadzorczej spółki, a przepisy regulujące prowadzenie rejestru nie
przewidują instytucji zmiany daty wykreślenia.
Po rozpoznaniu sprawy na skutek apelacji powódki, Sąd Apelacyjny
wyrokiem z dnia 29 grudnia 2009 r. zmienił zawarte w wyroku Sądu Okręgowego
rozstrzygnięcie o kosztach procesu, natomiast w pozostałej części apelację oddalił.
Stwierdził, że wbrew odmiennej ocenie Sądu pierwszej instancji, uchwały rady
nadzorczej podjęte w dniach 2 lipca i 28 listopada 2003 r. odniosły skutek zarówno
wobec osób trzecich, jak i w stosunku wewnętrznym między wspólnikami, ponieważ
do czasu prawomocnego uwzględnienia powództwa o stwierdzenie nieważności
4
uchwał z dnia 30 czerwca 2003 r. o zmianie składu rady nadzorczej należało
przyjmować istniejący stan rzeczy i nie negować skutków wynikających z uchwał
podejmowanych przez nieważnie powołaną radę, w tym uchwał o powołaniu
zarządu. Oznacza to, że podjęte wówczas uchwały istniały, natomiast powódka
mogła wnosić o stwierdzenie ich nieważności ze względu na uchybienia
proceduralne. Zwołanie przez tak powołany zarząd walnego zgromadzenia w dniu
12 stycznia 2004 r. było więc skuteczne, a powzięte w tym dniu uchwały istniały i
były skuteczne. Sam fakt zwołania walnego zgromadzenia przez nieuprawnione
gremium może co najwyżej prowadzić do nieważności podjętych uchwał (art. 425
k.s.h.).
Powódka nie ma racji, gdy uzależnia możliwość żądania stwierdzenia
nieważności spornych uchwał od uprzedniego uprawomocnienia się wyroku
ustalającego nieważność uchwał powziętych przez walne zgromadzenie w dniu
30 czerwca 2003 r. i wskazuje na związaną z tym niemożność dochowania terminu
określonego w art. 425 § 2 k.s.h. Nic nie stało bowiem na przeszkodzie wytoczeniu
powództwa o stwierdzenie nieważności uchwał walnego zgromadzenia z dnia
12 stycznia 2004 r. z prejudycjalnym powołaniem się na fakt zaskarżenia uchwał
walnego zgromadzenia powziętych w dniu 30 czerwca 2003 r. Poza tym termin,
o którym mowa ma znaczenie tylko w odniesieniu do uchwał walnego
zgromadzenia.
Sporne uchwały nie mogą być uznane za nieistniejące – skonstatował Sąd
Apelacyjny – i to niezależnie od tego, czy podejmujące je gremium było wpisane do
rejestru jako rada nadzorcza i czy kolejne walne zgromadzenia zostały zwołane
przez zarząd wpisany do rejestru. Bez znaczenia pozostaje w tej sytuacji
podniesiony przez powódkę zarzut naruszenia art. 189 k.p.c. przez przyjęcie, że nie
wykazała interesu prawnego w żądaniu ustalenia nieistnienia spornych uchwał.
Zarzut ten jest jednak uzasadniony, akcjonariusz ma bowiem interes prawny
w żądaniu odnośnego ustalenia, gdyż istnienie lub nieistnienie uchwały organu
spółki dotyka wprost jego korporacyjnych uprawnień i obowiązków.
W skardze kasacyjnej opartej na podstawie naruszenia prawa materialnego
powódka wniosła o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego w części oddalającej
5
apelację i przekazanie sprawy w tym zakresie do ponownego rozpoznania
ewentualnie orzeczenie co do istoty sprawy i ustalenie nieistnienia uchwał objętych
żądaniem pozwu. Wskazała na naruszenie art. 189 k.p.c. w związku z art. 368 § 4
k.s.h. przez przyjęcie, że uchwały rady nadzorczej o zmianach w składzie zarządu,
podjęte przed uprawomocnieniem się wyroku stwierdzającego nieważność uchwał
o wyborze tej rady, są uchwałami istniejącymi, pomimo że wyrok stwierdzający
nieważność uchwał walnego zgromadzenia o powołaniu rady nadzorczej wywiera
skutek ex tunc, w związku z czym czynności osób nieważnie powołanych w skład
rady nadzorczej nie mogły być czynnościami tego organu, i art. 189 k.p.c.
w związku z art. 399 § 1 i art. 405 § 1 k.s.h. przez przyjęcie, że fakt zwołania
walnego zgromadzenia przez nieuprawnione gremium nie skutkuje nieistnieniem
uchwał tego zgromadzenia, a co najwyżej może prowadzić do ich nieważności.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Jak trafnie zauważa skarżąca, dopuszczalność wyróżnienia kategorii tzw.
nieistniejących uchwał organów spółek kapitałowych jest w nauce prawa źródłem
kontrowersji. Według przeciwników tej koncepcji, brak normatywnej podstawy do jej
przyjęcia, natomiast według zwolenników, w wypadku rażącego naruszenia norm
proceduralnych nie dochodzi w ogóle do podjęcia uchwały, wobec czego z braku
substratu zaskarżenia nie znajdują zastosowania przepisy art. 252 § 1 i 425 § 1
k.s.h. i można jedynie na podstawie art. 189 k.p.c. domagać się ustalenia
nieistnienia uchwały.
W judykaturze Sądu Najwyższego konstrukcja uchwał „nieistniejących”,
przyjmowana była pod rządem kodeksu handlowego i przyjmowana jest także po
wejściu w życie kodeksu spółek handlowych, czego przykładem są wyroki z dnia 28
maja 1991 r., I CR 410/90 (nie publ.), z dnia 14 kwietnia 1992 r., I CRN 38/92
(OSNCP 1993, nr 3, poz. 45), z dnia 18 czerwca 1997 r., II CKN 221/97 (nie publ.),
z dnia 13 marca 1998 r., I CKN 563/97 (OSNC 1998, nr 12, poz. 205), z dnia
4 lutego 1999 r., II CKN 804/98 (OSNC 1999, nr 10, poz. 171), z dnia 26 czerwca
2003 r., V CKN 419/01 (nie publ.), z dnia 30 września 2004 r., IV CK 713/03 (OSP
2005, nr 9, poz. 112), z dnia 16 lutego 2005 r., III CK 296/04 (OSNC 2006, nr 2,
poz. 31), z dnia 12 maja 2006 r., V CSK 59/06 (nie publ.), z dnia 4 stycznia 2007 r.,
6
III CSK 238/07 (nie publ.) i z dnia 12 grudnia 2008 r., II CSK 278/08 (nie publ.).
W powołanych orzeczeniach Sąd Najwyższy uznawał za nieistniejące uchwały
powzięte przez osoby niebędące wspólnikami, przez zebranie w liczbie
nieosiągającej wymaganego quorum lub przez zgromadzenie wspólników, które
zostało skutecznie odwołane, uchwały zaprotokołowane bez głosowania, a także
uchwały, które nie uzyskały wymaganej większości głosów. Rozbieżnie
kwalifikowane były uchwały walnego zgromadzenia zwołanego przez niektórych
tylko członków zarządu. W wyroku z dnia 28 maja 1991 r., I CR 410/90, Sąd
Najwyższy uznał taką uchwałę za nieistniejącą, a w wyroku z dnia 16 lutego
2005 r., III CK 296/04, przyjął, że podjęcie przez zarząd spółki uchwały o zwołaniu
walnego zgromadzenia bez obecności jednego z członków zarządu, który
o posiedzeniu nie był zawiadomiony, nie powoduje bezskuteczności jego zwołania,
a podjętych na nim uchwał za nieistniejące.
Sąd Najwyższy podkreślał przy tym, że wzgląd na bezpieczeństwo
i pewność obrotu prawnego przemawia za ograniczeniem możności uznania
uchwały za nieistniejącą jedynie do przypadków rażącego naruszenia istotnych
norm proceduralnych.
Podzielając dotychczasowy kierunek orzecznictwa trzeba zauważyć, że
w sprawie chodziło o rozstrzygnięcie kwestii, czy mogą być uznane za istniejące
uchwały rady nadzorczej pozwanej spółki o zmianach w składzie jej zarządu, jeżeli
prawomocnym wyrokiem wydanym po ustanowieniu nowego zarządu powołanie tej
rady zostało uznane za nieważne, i w związku z tym, czy uchwały walnego
zgromadzenia zwołanego przez tak wybrany zarząd są uchwałami istniejącymi.
Udzielenie odpowiedzi na postawione pytanie wymaga rozważenia charakteru
przewidzianej w art. 425 § 1 k.s.h. sankcji nieważności oraz znaczenia
prawomocnego wyroku stwierdzającego nieważność uchwały.
Rozważając charakter sankcji nieważności na gruncie art. 252 § 1 k.s.h.,
w odniesieniu do uchwały wspólników spółki z ograniczoną odpowiedzialnością,
Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 1 marca 2007 r., III CZP
94/06, przyjął, że do czasu prawomocnego rozstrzygnięcia powództwa określonego
w powołanym przepisie należy respektować kwestionowaną uchwałę i przyjmować
7
wynikający z niej stan rzeczy, mimo jej ewentualnej nieważności. Jest tak dlatego,
że do zanegowania skutków prawnych uchwały sprzecznej z ustawą niezbędne jest
uprzednie wydanie na żądanie uprawnionego podmiotu wyroku uwzględniającego
powództwo wytoczone na podstawie art. 252 § 1 k.s.h. Stanowisko takie
harmonizuje z prezentowanym w doktrynie poglądem, według którego używane
w kodeksie spółek handlowych pojęcie „nieważność uchwały” oznacza jedynie, że
sąd w postępowaniu wszczętym na podstawie art. 252 § 1 k.s.h. może stwierdzić
nieważność uchwały ze skutkiem ex tunc. Niezależnie więc od sposobu
rozstrzygnięcia spornej w doktrynie kwestii, czy źródłem sankcji nieważności
uchwały wspólników sprzecznej z ustawą jest art. 58 § 1 k.c., czy art. 252 § 1 k.s.h.,
który przewiduje sankcję odmienną od tradycyjnie ujmowanej sankcji nieważności
bezwzględnej, należy stwierdzić, że ze względu na pewność i bezpieczeństwo
obrotu ustawodawca przyjął konstrukcję, zgodnie z którą jedynym dowodem
potwierdzającym istnienie skutku w postaci nieważności uchwały jest prawomocny
wyrok uwzględniający powództwo z art. 252 § 1 k.s.h. (zob. OSNC 2007, nr 7-8,
poz. 95).
Nie inaczej ma się rzecz, gdy chodzi o przewidziane w art. 425 § 1 k.s.h.
powództwo o stwierdzenie nieważności uchwały walnego zgromadzenia spółki
akcyjnej. W powołanym przepisie, podobnie jak w art. 252 § 1 k.s.h., ustawodawca
wyłączył możliwość żądania ustalenia nieważności uchwały na podstawie art. 189
k.p.c. Oznacza to, że powołanie się na nieważność uchwały, poza wyjątkiem
przewidzianym w art. 425 § 4 k.s.h., jest możliwe dopiero wtedy, gdy prawomocnym
wyrokiem zostało uwzględnione powództwo wytoczone na podstawie art. 425 § 1
k.s.h. Wyrok taki korzysta z rozszerzonej prawomocności, ma bowiem moc
obowiązującą w stosunkach między spółką a wszystkimi akcjonariuszami oraz
między spółką a członkami jej organów (art. 427 § 1 i 4 k.s.h.). Wywiera przy tym
skutek ex tunc, czyli niweczy byt prawny zaskarżonej uchwały od chwili jej
powzięcia, prowadząc do takiej sytuacji, jakby uchwała w ogóle nie została podjęta.
Trzeba jednak podkreślić, że możliwość powołania się na ten skutek powstaje
dopiero wtedy, gdy zostanie wydany prawomocny wyrok stwierdzający sprzeczność
uchwały z ustawą. W przeciwnym wypadku uchwała musi być respektowana
zarówno w stosunkach między wspólnikami, jak i przez osoby trzecie. Można zatem
8
przyjąć, że w art. 425 § 1 k.s.h. ustawodawca wprowadził postać nieważności, która
różni się od tradycyjnie pojmowanej nieważności bezwzględnej i bliższa jest
konstrukcji nieważności względnej.
Zważywszy na tak ujętą sankcję nieważności, trzeba przyjąć, że do czasu
prawomocnego stwierdzenia nieważności uchwał walnego zgromadzenia z dnia
30 czerwca 2003 r. należało respektować dokonane nimi zmiany w składzie rady
nadzorczej. Oznacza to, że podjęte w dniach 2 lipca i 28 listopada 2003 r. uchwały
rady nadzorczej pozwanej spółki o zmianach w składzie jej zarządu były uchwałami
istniejącymi, mimo że prawomocnym wyrokiem wydanym po ustanowieniu nowego
zarządu stwierdzono nieważność powołania rady. Konstatacja ta prowadzi z kolei
do wniosku, że nie można przyjąć, iż walne zgromadzenie w dniu 12 stycznia
2004 r. zostało zwołane przez osoby nieuprawnione. W tym stanie rzeczy pozostałe
uchwały objęte żądaniem pozwu nie mogą być uznane za nieistniejące tylko z tej
przyczyny, że prawomocnym wyrokiem z dnia 11 lutego 2008 r. stwierdzono
nieważność dokonanego w dniu 30 czerwca 2003 r. powołania rady nadzorczej.
Sąd Apelacyjny niewadliwie przyjął, że skarżąca mogła domagać się
stwierdzenia nieważności uchwał objętych sporem, nie oczekując na prawomocne
rozstrzygnięcie sprawy o stwierdzenie nieważności uchwał o zmianach w składzie
rady nadzorczej powziętych w dniu 30 czerwca 2003 r. Wytoczeniu powództwa
określonego w art. 425 § 1 k.s.h. nie stało w tym wypadku na przeszkodzie
stanowisko wyrażone w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
1 marca 2007 r., III CZP 94/06. Trzeba dodać, że powództwo to dotyczy tylko
uchwał walnego zgromadzenia, uchwały rady nadzorczej bowiem mogą być
zaskarżane powództwem o stwierdzenie nieważności na podstawie art. 189 k.p.c.
w związku z art. 58 § 1 k.c. (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 lutego
2010 r., II CSK 449/09, nie publ.).
Z powyższych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
oraz art. 98
§ 1 i 3 w związku z art. 391 § 1 i 39821
k.p.c. oddalił skargę kasacyjną jako
pozbawioną uzasadnionych podstaw i zasądził od powódki na rzecz pozwanej
koszty postępowania kasacyjnego w wysokości określonej w § 11 ust. 1 i § 13
ust. 4 pkt 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r.
9
w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa
kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz.U. Nr 163,
poz. 1348 ze zm.).