Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 351/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 marca 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Marta Romańska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Jana K.
przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie Mazowieckiemu i Miastu Stołecznemu
Warszawa
o ustalenie i uznanie czynności prawnej za bezskuteczną,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 4 marca 2011 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 29 października 2009 r.,
oddala skargę kasacyjną, odstępując od obciążenia powoda
kosztami postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powód Jan K. wniósł o ustalenie, że przejęcie 25 listopada 1948 r. z mocy
prawa przez Gminę m. st. Warszawy zabytkowej nieruchomości, tj. trzystuletniego
zespołu pałacowo-parkowego pod nazwą „K.”, położonego przy ul. P. 113a,
nastąpiło w sposób wadliwy, a prawo własności tej nieruchomości przysługuje
następcom prawnym Marty K., a nadto o uznanie za bezskuteczną czynności
prawnej polegającej na zamieszczeniu w Dzienniku Urzędowym Rady Narodowej i
Zarządu Miejskiego m. st. Warszawy Nr 27 z 25 listopada 1948 r. pod poz. 2 pkt. 1
ogłoszenia o objęciu w posiadanie przez Gminę m. st. Warszawy nieruchomości
„K.” oraz o ustalenie, że objęcie tej nieruchomości w posiadanie było niezgodnym z
prawem działaniem władzy publicznej, przez które właścicielom została
wyrządzona szkoda w postaci utraty własności nieruchomości, a nadto, że na
skutek niezgodnego z prawem działania organu władzy publicznej poddano
bezpodstawnemu wywłaszczeniu przedmiotową nieruchomość, bez odszkodowania
lub zaoferowania terenu zamiennego.
Pozwani Miasto Stołeczne Warszawa oraz Skarb Państwa - Wojewoda
Mazowiecki wnieśli o oddalenie powództwa.
Wyrokiem z 29 października 2009 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację powoda
od wyroku Sądu Okręgowego z 17 lutego 2009 r. oddalającego powództwo. Sądy
obu instancji odstąpiły od obciążenia powoda obowiązkiem zwrotu pozwanym
kosztów procesu.
Podstawą rozstrzygnięcia Sądów obu instancji było ustalenie, że właścicielką
„Nieruchomości Warszawskiej hip. Nr /.../ , działka nr 34”, położonej przy ul. P., o
powierzchni 8 ha 8203 m2
, była babka powoda - Marta K. Nieruchomość ta
znajdowała się na obszarze objętym działaniem dekretu z 26 października 1945 r. o
własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m. st. Warszawy (Dz. U. Nr 50, poz.
279). Z dniem 21 listopada 1945 r. grunt ten przeszedł na własność gminy m. st.
Warszawy.
Kuratorzy praw i majątku nieobecnej Marty K. 16 lutego 1949 r. wystąpili z
wnioskiem na podstawie art. 7 dekretu z 26 października 1945 r. o przyznanie jej
prawa własności czasowej przedmiotowej nieruchomości. Prezydium Rady
3
Narodowej m. st. Warszawy decyzją z 30 kwietnia 1955 r., utrzymaną w mocy
decyzją Ministra Gospodarki Komunalnej z 30 lipca 1955 r., odmówiło Marcie K.
ustanowienia prawa własności czasowej do gruntu i stwierdziło, że wszystkie
budynki - fragmenty znajdujące się na tym gruncie przeszły na własność Skarbu
Państwa. Przedmiotowy grunt, jak również posadowione na nim budynki, znajdują
się w posiadaniu Muzeum Narodowego. Minister Infrastruktury ostateczną decyzją
z 2 czerwca 2008 r. stwierdził nieważność obu wskazanych wyżej decyzji
odmawiających poprzedniczce prawnej powoda przyznania prawa własności
czasowej do nieruchomości, której dotyczy żądanie pozwu, w części dotyczącej
gruntu nr hip. …, dz. 34, stanowiącej obecnie dz. ew. nr 5/7 wyodrębnioną z dz. ew.
nr 5/5 objętej KW nr /.../.
Sąd Okręgowy uznał, że powód nie ma interesu prawnego w uzyskaniu
orzeczenia ustalającego o treści oznaczonej w żądaniu pozwu, bowiem może
skorzystać z innej formy ochrony przysługującego mu prawa. Stwierdzenie
nieważności decyzji dekretowych spowodowało ich usunięcie z obrotu prawnego ze
skutkiem ex tunc, a w związku z tym nastąpiła zmiana sytuacji prawnej powoda
przez przywrócenie stanu poprzedniego odnośnie budynku, z koniecznością
ponownego rozpoznania wniosku o przyznanie prawa własności czasowej
złożonego 16 lutego 1949 r. W tych warunkach powodowi przysługuje zarówno
uprawnienie do przyznania użytkowania wieczystego gruntu na podstawie art. 7
ust. 2 dekretu z 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na
obszarze m. st. Warszawy, jak i do uzyskania nieruchomości zamiennej na
podstawie art. 7 ust. 4 tego dekretu, a to powoduje, że powód nie ma interesu
prawnego w rozumieniu art. 189 k.p.c. w wytoczeniu powództwa ustalającego.
Podzielając ten pogląd, Sąd Apelacyjny wskazał nadto, że obecnie pojęcie
interesu prawnego interpretowane jest szeroko, z uwzględnieniem czynnika
subiektywnego i obiektywnego. Brak interesu prawnego jako przesłanki powództwa
z art. 189 k.p.c. ma miejsce wówczas, gdy powód nie ma żadnej potrzeby ustalenia
stosunku prawnego lub prawa, ponieważ bądź jego sfera prawna nie została
naruszona bądź nie istnieje niepewność prawa, którego ustalenia domaga się
powód. Wyrok ustalający sprowadza się do potwierdzenia określonego stanu
prawnego. Jeżeli stan ten jest oczywisty jako wynikający z przepisów prawa, to nie
4
ma potrzeby, rozumianej jako interes prawny, w jego potwierdzeniu. Potrzeba
wydania wyroku ustalającego zachodzi więc wtedy, gdy powstała sytuacja grożąca
naruszeniem stosunku prawnego lub wątpliwość co do jego istnienia lub
nieistnienia. Na tle okoliczności faktycznych, którymi powód uzasadnił żądanie,
może on wystąpić z roszczeniami o świadczenie, które zapewnią ochronę jego
interesom. Jedynie ubocznie Sąd Apelacyjny wskazał na niezasadność zarzutu
naruszenia przez Sąd Okręgowy art. 1 dekretu z 26 października 1945 r. o gruntach
warszawskich w związku z § 1 i 3 rozporządzenia Ministra Odbudowy z 27 stycznia
1948 r. w sprawie obejmowania w posiadanie gruntów przez gminę m. st.
Warszawy. Artykuł 1 dekretu z 26 października 1945 r. stanowi, że w celu
umożliwienia racjonalnego przeprowadzenia odbudowy stolicy i jej dalszej
rozbudowy zgodnie z potrzebami Narodu, w szczególności zaś szybkiego
dysponowania terenami i właściwego ich wykorzystania, wszelkie grunty na
obszarze m. st. Warszawy przechodzą z dniem wejścia w życie dekretu na
własność gminy m. st. Warszawy. Nie ma więc podstaw do przyjęcia, że inne
przesłanki niż położenie nieruchomości stanowiły o objęciu nieruchomości regulacją
przewidzianą dekretem. Gdy chodzi o rozporządzenie Ministra Odbudowy z 27
stycznia 1948 r. w sprawie obejmowania w posiadanie gruntów przez gminę m. st.
Warszawy, to przepis art. 7 ust. 1 dekretu czynności objęcia w posiadanie gruntu
przez gminę nadał takie znaczenie prawne, że od dnia objęcia w posiadanie gruntu
należy liczyć początek terminu dla zgłoszenia wniosku o przyznanie własności
czasowej.
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego z 29 października 2009 r.
złożył powód. Powód zarzucił, że orzeczenie to zapadło z naruszeniem prawa
materialnego (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.), a mianowicie: - art. 189 k.p.c. poprzez jego
błędną wykładnię i uznanie, że powód nie ma interesu prawnego w ustaleniu
stosunków prawnych, o które wnosił; - art. 1 dekretu z 26 października 1945 r. o
własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m. st. Warszawy w zw. z § 1 i § 3
Rozporządzenia Ministra Odbudowy z 27 stycznia 1948 r. w sprawie obejmowania
w posiadanie gruntów przez gminę m. st. Warszawy (Dz. U. Nr 6, poz. 43) przez
błędną wykładnię i uznanie, że na mocy tych przepisów wszystkie grunty na
obszarze m.st. Warszawy przeszły z dniem wejścia w życie dekretu na własność
5
gminy m.st. Warszawy, a nie - jak literalnie stanowi dekret - „wszelkie grunty” „w
celu umożliwienia racjonalnego przeprowadzenia odbudowy stolicy i dalszej jej
rozbudowy zgodnie z potrzebami Narodu”.
Powód wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty
sprawy, a w wypadku nieuwzględnienia tego wniosku o przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz o orzeczenie o kosztach procesu
przy uwzględnieniu kosztów dotychczasowego postępowania.
Pozwani wnieśli o oddalenie skargi kasacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nie sposób zgodzić się ze skarżącym, o ile zarzuca, że w sprawie doszło do
naruszenia art. 189 k.p.c. poprzez jego błędną wykładnię, prowadzącą do uznania,
że powód nie ma interesu prawnego w ustaleniu stosunków prawnych, o które
wnosił, choć o braku interesu prawnego powoda w niniejszej sprawie decydują po
części inne okoliczności niż te, na które wskazał Sąd Apelacyjny. Sąd ten
zaakceptował bowiem stanowisko Sądu Okręgowego, który przyjął, że o braku
interesu prawnego powoda w uzyskaniu orzeczenia ustalającego, zgodnie
z żądaniem pozwu, decyduje okoliczność, iż powód uzyskał decyzję Ministra
Infrastruktury z 2 czerwca 2008 r. stwierdzającą nieważność decyzji odmawiających
poprzedniczce prawnej powoda przyznania prawa własności czasowej do
nieruchomości stanowiącej obecnie dz. ew. nr 5/7, wyodrębnioną z dz. ew. nr 5/5
objętej KW nr /…/. Z tej okoliczności Sąd Okręgowy wywiódł, że powodowi
przysługuje uprawnienie do ubiegania się o ustanowienie użytkowania wieczystego
na podstawie art. 7 ust. 2 dekretu z 26 października 1945 r. o własności
i użytkowaniu gruntów na obszarze miasta stołecznego Warszawy, jak i do
uzyskania nieruchomości zamiennej na podstawie art. 7 ust. 4 tego dekretu.
Trzeba podkreślić, że w niniejszym procesie powód nie ubiega o ustalenie
uprawnień do zawarcia z nim umowy użytkowania wieczystego nieruchomości
objętej działaniem dekretu lub nieruchomości zamiennej, a zatem te okoliczności
przytoczone przez Sądy obu instancji, a mające decydować o braku interesu
prawnego w uzyskaniu orzeczenia ustalającego, o które wnosił powód,
nie pozostają w jakimkolwiek związku z żądaniami pozwu.
6
Zgodnie z ustaloną linią orzecznictwa, brak interesu prawnego w uzyskaniu
orzeczenia ustalającego prawo lub stosunek prawny ma miejsce wtedy, gdy te
okoliczności faktyczne, na tle których powód występuje z żądaniem, uzasadniają
wystąpienie z żądaniem zmierzającym do zaspokojenia roszczenia, o którym
powód twierdzi, że mu przysługuje. Taka właśnie sytuacja ma miejsce w niniejszej
sprawie. Skoro bowiem powód twierdzi, że przejęcie z mocy prawa przez Gminę
m. st. Warszawy nieruchomości „nastąpiło w sposób wadliwy przez zastosowanie
sprzecznej z brzmieniem przepisów dekretu o własności i użytkowaniu gruntów na
obszarze m. st. Warszawy nieuprawnionej, rozszerzającej interpretacji przepisów”
i zmierza do uzyskania orzeczenia, „że prawo własności do tej nieruchomości
przysługuje następcom prawnym Marty K. ”, to ochrony takiego roszczenia może
żądać w sprawie o wydanie nieruchomości albo uzgodnienie treści księgi wieczystej
z rzeczywistym stanem prawnym. Nadto, skoro powód twierdzi, że objęcie w
posiadanie przez Gminę m. st. Warszawy przedmiotowej nieruchomości było
niezgodne z prawem, przez co została powodowi wyrządzona szkoda, powodująca
utratę nieruchomości, to ochrony takiego roszczenia powinien dochodzić w sprawie
o odszkodowanie. Sama możliwość zgłoszenia żądań, o których mowa wyżej, nie
przesądza jeszcze o ich zasadności, ale wyłącza interes prawny w domaganiu się
ustalenia w odrębnym procesie tego, co jest przesłanką zasądzenia świadczenia.
W sytuacji gdy powód może żądać świadczenia lub uzgodnienia treści księgi
wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, nie ma interesu prawnego w żądaniu
ustalenia stosunku prawnego lub prawa (por. m.in. wyrok Sądu Najwyższego
z 4 stycznia 2008 r., III CSK 204/07 i powołane tu orzecznictwo Sądu
Najwyższego).
Mając powyższe na uwadze, na podstawie art. 39814
k.p.c., Sąd Najwyższy
orzekł jak w sentencji. Sąd Najwyższy odstąpił od obciążenia powoda kosztami
postępowania kasacyjnego z uwagi na te same przesłanki, którymi kierowały się
Sądy obu instancji przy wydawaniu skarżonych w sprawie orzeczeń (art. 102 k.p.c.
w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 39821
k.p.c.).
jz