Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 9 marca 2011 r.
III UK 83/10
Urodzonym po 31 grudnia 1948 r. nie zalicza się do okresów wymaga-
nych do emerytury rolniczej okresów podlegania ubezpieczeniu społecznemu
w systemie powszechnym (art. 20 ust. 3 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o
ubezpieczeniu społecznym rolników, jednolity tekst: Dz.U. z 2008 r. Nr 50, poz.
291 ze zm.).
Przewodniczący SSN Bogusław Cudowski, Sędziowie SN: Zbigniew
Korzeniowski (sprawozdawca), Andrzej Wróbel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 9 marca
2011 r. sprawy z odwołania Czesławy K. od decyzji Kasy Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego - Placówki Terenowej w P. o emeryturę rolniczą, na skutek skargi kasa-
cyjnej odwołującej się od wyroku Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 27 stycznia
2010 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny w Rzeszowie wyrokiem z 27 stycznia 2010 r. oddalił apelację
ubezpieczonej Czesławy K. od wyroku oddalającego jej odwołanie od decyzji pozwa-
nego z 13 sierpnia 2009 r., odmawiającej jej prawa do emerytury rolniczej z braku
wymaganego okresu ubezpieczenia. Ubezpieczona kwestionowała zgodność z Kon-
stytucją przepisu art. 20 ust. 3 ustawy z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecz-
nym rolników (usr), stanowiącego, że urodzeni po 31 grudnia 1948 r. nie mogą zali-
czyć do okresów ubezpieczenia, od których zależy emerytura rolnicza okresów, od
których zależy prawo do emerytury w systemie powszechnym. Przepis ten obowią-
zuje od 8 stycznia 2009 r. na mocy ustawy z 21 listopada 2008 r. o emeryturach ka-
pitałowych. Ubezpieczona urodziła się 22 stycznia 1953 r. W lutym 2008 r. wystąpiła
z pierwszym wnioskiem i pozwany odmówił jej prawa do emerytury rolniczej gdyż nie
2
ukończyła 60 lat i nie zaprzestała prowadzenia działalności rolniczej. W lipcu 2009 r.
ubezpieczona darowała ziemię synowi i wobec zaprzestania działalności rolniczej
złożyła wniosek o emeryturę rolniczą. Ubezpieczona podlegała ubezpieczeniom
społecznym rolników przez 88 kwartałów. Pozwany na podstawie nowej regulacji art.
20 ust. 3 ustawy o usr odmówił jej zaliczenia do okresów wymaganych do emerytury
rolniczej okresów zatrudnienia poza rolnictwem (od 2 lipca 1973 r. do 17 paździer-
nika 1986 r. i od 1 stycznia 1994 r. do 2 marca 1995 r.). Stanowiło to podstawę decy-
zji odmawiającej emerytury oraz orzeczenia Sądu pierwszej instancji oddalającego
odwołanie ubezpieczonej. Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu wyroku oddalającego jej
apelację wskazał, że decydował stan prawny obowiązujący w lipcu 2009 r., kiedy
skarżąca wystąpiła o emeryturę i choć zaprzestała 9 lipca 2009 r. (data aktu notarial-
nego darowizny) prowadzenia działalności rolniczej, to od 8 stycznia 2009 r. zasto-
sowanie miała nowa regulacja z art. 20 ust. 3 ustawy o usr wykluczająca możliwość
zaliczenia do uprawnień emerytalnych okresu pracy poza rolnictwem. Sąd Apela-
cyjny odwołując się do orzecznictwa, zwłaszcza do wielu wyroków Trybunału Kon-
stytucyjnego stwierdził, że regulacja z art. 20 ust. 3 ustawy o usr nie narusza kon-
stytucyjnej zasady równości obywateli i ochrony praw nabytych. Prawidłowe wyko-
nywanie tej zasady przez ustawodawcę wymaga niekiedy kształtowania w sposób
zróżnicowany praw i obowiązków obywateli, tak jak uczynił to regulacją z art. 20 ust.
3 ustawy o usr. Stanowienie prawa należy do ustawodawcy, co nie jest wolne od ak-
tualnych uwarunkowań. Nadal trwa reforma systemu ubezpieczeń społecznych za-
początkowana 1 stycznia 1999 r. i wszelkie zmiany stanu prawnego w tym zakresie
służą porządkowaniu systemu ubezpieczeniowego. Zmiana warunków społecznych
lub gospodarczych może uzasadniać zmianę regulacji prawnej, w tym zniesienie lub
ograniczenie dotychczas zagwarantowanych praw podmiotowych. Zatem zasada
ochrony praw nabytych nie dotyczy praw przyszłych, a takim było prawo wniosko-
dawczyni do emerytury przed wejściem 8 stycznia 2009 r. przepisu art. 20 ust. 3
ustawy o usr. Nie spełniała ona wówczas wszystkich wymaganych ustawą przesła-
nek przyznania prawa do emerytury rolniczej w obniżonym wieku, bowiem prowadziła
dalej działalność rolniczą (art. 19 ust. 2). Po zmianie ustawy o usr wnioskodawczyni
nie spełniała warunku emerytury rolniczej z art. 19 ust. 2 pkt 2 ustawy o usr, czyli
podlegania ubezpieczeniu przez okres co najmniej 30 lat.
Skarga kasacyjna zarzuciła naruszenie: 1) art. 386 § 4 k.p.c., przez nieuchyle-
nie wyroku Sądu pierwszej instancji, pomimo nierozpoznania przez ten Sąd istoty
3
sprawy, w części dotyczącej zarzutu naruszenia art. 32 ust. 1 Konstytucji i nieusto-
sunkowania się do zarzutu sprzeczności art. 20 ust. 3 ustawy o usr z art. 32 ust. 1
Konstytucji; 2) art. 20 ust. 3 ustawy o usr, przez zastosowanie w sprawie, pomimo
jego sprzeczności z wywiedzioną z art. 2 Konstytucji zasadą ochrony praw nabytych
oraz wyrażoną w art. 32 ust. 1 Konstytucji zasadą równości wobec prawa; 3) art. 2
Konstytucji i wywiedzioną z niej zasadą ochrony praw nabytych - poprzez jego
błędną wykładnię - wskutek przyjęcia, iż ochroną tą objęta jest jedynie w pełni
ukształtowana ekspektatywa prawa, pomimo iż jedyną sporną przesłanką w sprawie
było posiadanie przez odwołującą się okresów składkowych - określonych w art. 19
ust. 2 pkt 2 ustawy - który to warunek ubezpieczona spełniała na dzień 8 stycznia
2009 r. (dzień wejścia w życie art. 20 ust. 3) i dopiero następcza zmiana przepisów
ubezpieczeniowych pozbawiła ją prawa zaliczenia do wyżej wymienionego okresu
okresów podlegania ubezpieczeniom na zasadach ogólnych; tym samym uniemożli-
wiono ubezpieczonej „skonsumowanie” kilkunastoletniego okresu podlegania ubez-
pieczeniom społecznym na zasadach ogólnych; 4) art. 32 ust. 1 Konstytucji, przez
błędną wykładnię wskutek przyjęcia, iż zróżnicowanie sytuacji prawnej ubezpieczo-
nych, polegające na przyznaniu jednej grupie ubezpieczonych (na zasadach ogól-
nych) prawa do łączenia okresów ubezpieczenia „wypracowanych” w dwóch syste-
mach (na zasadach ogólnych i rolniczego), pozbawienie zaś tego prawa drugiej
grupy ubezpieczonych, nie stanowi naruszenia zasady równości wobec prawa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty skargi kasacyjnej nie są uzasadnione i dlatego została ona oddalona.
Sąd Apelacyjny nie stosował przepisu art. 386 § 4 k.p.c., lecz art. 385 k.p.c., stąd
jeżeli art. 386 § 4 k.p.c. miałby być naruszony, to tylko w sytuacji, która wymagałaby
jego zastosowania. Sąd pierwszej instancji rozpoznał istotę sprawy; wszak w świetle
niekwestionowanego stanu faktycznego uznał, że w nowym stanie prawnym skarżą-
ca nie ma prawa do wcześniejszej emerytury rolniczej i dlatego oddalił jej odwołanie
od decyzji pozwanego. Sprawa została więc rozpoznana co do istoty przez Sąd
pierwszej instancji. Wymóg rozpoznania istoty sprawy wynika z zasady dwuinstan-
cyjnego postępowania. Jeżeli więc sprawa nie wymagała przeprowadzenia postępo-
wania dowodowego w całości a Sąd pierwszej instancji rozstrzygnął sprawę na pod-
stawie mającego zastosowanie w sporze art. 20 ust. 3 ustawy o usr, to nie można
4
twierdzić, że Sąd Apelacyjny powinien zastosować przepis art. 386 § 4 k.p.c., gdyż
istota sprawy nie została rozpoznana. Zarzut naruszenia tego przepisu nie byłby
uprawniony nawet wtedy, gdyby Sąd pierwszej instancji nie rozpoznał istoty sprawy.
Wszak przepis stanowi, że „sąd drugiej instancji może uchylić zaskarżony wyrok”, co
wynika z tego, że sąd apelacyjny może rozstrzygnąć sprawę merytorycznie, nawet
gdyby sąd pierwszej instancji nie rozpoznał istoty sprawy. Ponadto każde zarzucane
w skardze kasacyjnej naruszenie przepisów postępowania oceniane jest przez pry-
zmat warunku podstawy procesowej skargi z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c., zgodnie z któ-
rym naruszenie przepisów postępowania ma znaczenie, jeżeli uchybienie im mogło
mieć istotny wpływ na wynik sprawy. Skarżąca uchybienia tego upatruje w braku
rozważenia odwołania (żądania) na podstawie wszystkich przedstawionych przez nią
przepisów prawa, w tym zasadniczo Konstytucji. Rzecz jednak w tym, że oceny takiej
dokonał Sąd Apelacyjny i zarzuty skargi nie podważają tego osądu.
W zakresie podstawy materialnej skarżąca nie zgadza się, iż w ocenie jej
prawa do emerytury mógł być stosowany nowy przepis art. 20 ust. 3 ustawy o usr,
gdyż jest niezgodny z art. 2 i art. 32 ust. 1 Konstytucji, a ściślej z wnikającą z nich
zasadą ochrony praw nabytych i zasadą równości wobec prawa.
I. Zasada ochrony praw nabytych. To, że w sprawie objętej skargą jedyną
sporną przesłanką było posiadanie przez skarżącą stażu emerytalnego nie oznacza,
że spełniała ona wszystkie pozostałe warunki do emerytury rolniczej przed 8 stycznia
2009 r., czyli przed wejściem w życie nowego przepisu art. 20 ust. 3 ustawy o usr.
Skarga pomija, że skarżąca mogła nabyć przed 8 stycznia 2009 r. prawo do wcze-
śniejszej emerytury rolniczej, gdyby wówczas zaprzestała prowadzenia działalności
rolniczej. Prócz dłuższego okresu ubezpieczenia (30 lat) emerytura ta zależy także
od zaprzestania prowadzenia działalności rolniczej (art. 19 ust. 2 pkt 3). To ten waru-
nek - a nie staż - nie był spełniony i zdecydował o odmowie prawa do emerytury rol-
niczej pomimo wniosku złożonego przez skarżącą w lutym 2008 r. Skarżąca otrzy-
mała wówczas decyzję negatywną i można uznać, że zdawała sobie sprawę z wa-
runków ówczesnej regulacji, gdyż z akt prowadzonych przez pozwanego wynika, iż
cofnęła odwołanie od tej decyzji. Ważne jest więc zwrócenie uwagi, że przed 8
stycznia 2009 r. skarżąca nie spełniała warunków prawa do wcześniejszej emerytury
rolniczej a staż ubezpieczeniowy nie był przesłanką negatywną. Odmowa prawa do
emerytury wynikała stąd, że prowadziła ona działalność rolniczą. Warunek ten dla
nabycia wcześniejszej emerytury nie został zniesiony a skarżąca zaprzestała działal-
5
ności rolniczej dopiero w połowie 2009 r. kiedy przekazała notarialnie ziemię. Mimo
że spełniła ten warunek, to nie mogła nabyć już wcześniejszej emerytury rolniczej,
gdyż po zmianie ustawy o usr od 8 stycznia 2009 r. do stażu wymaganego do eme-
rytury rolniczej ubezpieczeni urodzeni po 31 grudnia 1948 r. nie mogą zaliczyć ubez-
pieczenia w systemie powszechnym. Można więc zauważyć, że skarżąca nabyłaby
prawo do emerytury rolniczej, gdyby zaprzestała działalności rolniczej przed 8 stycz-
nia 2009 r. Nie może więc zasadnie zarzucać, iż tylko „następcza zmiana przepisów
ubezpieczeniowych” pozbawiła ją prawa do wcześniejszej emerytury rolniczej. W
dniu wejścia zmiany ustawy o usr skarżąca nadal nie spełniała warunku zaprzestania
działalności rolniczej, co negatywnie decydowało o prawie do emerytury rolniczej, a
nie tylko wprowadzone w wyniku zmiany prawa ograniczenie w możliwości zaliczenia
do okresu wymaganego do uzyskania emerytury rolniczej okresów ubezpieczenia w
systemie powszechnym.
Skarżąca argumentuje, że powyższe okoliczności nie ma znaczenia, gdyż do
jej sytuacji nie mógł mieć zastosowania nowy przepis art. 20 ust. 3 ustawy o usr jako
sprzeczny z przepisami Konstytucji. W systemie prawa obowiązuje zasada domnie-
mania zgodności stanowionego przez ustawodawcę prawa z Konstytucją. W tej
sprawie uprawnienie do emerytury zostało ocenione według stanu faktycznego i
prawnego z chwili wniosku o emeryturę (art. 52 ust. 1 pkt 2 ustawy o usr i art. 100
ust. 1 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych). Skarżąca zarzucając, że zastosowany nowy przepis art. 20 ust. 3
ustawy o usr był niezgodny z Konstytucją powinna przedstawić odpowiednią argu-
mentację jurydyczną, gdyż postępowanie kasacyjne nie jest postepowaniem w kolej-
nej (zwykłej) instancji i skarga kasacyjna podlega rozpatrzeniu tylko w granicach jej
zarzutów jej (art. 39813
§ 2 k.p.c. w związku z art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.). Kwestionuje
się w niej zaskarżony wyrok, w którym Sąd Apelacyjny przywołał niemałe orzecznic-
two, w tym Trybunału Konstytucyjnego i stwierdził zgodność z Konstytucją nowej
regulacji z art. 20 ust. 3 ustawy o usr. Skarga nie kwestionuje dotychczasowego
orzecznictwa i nie przedstawia jak według skarżącej należy rozumieć zasadę
ochrony praw nabytych, w tym ochrony ekspektatywy prawa do emerytury. Warunki
prawa do wcześniejszej emerytury rolniczej - której skarżąca żąda w sprawie - nie
zostały określone w Konstytucji. Przeciwnie, rozwiązanie przyjęte w jej art. 67 ust. 1
wskazuje, że jest to domena ustawy zwykłej. Przepis ten stanowi, że „Obywatel ma
prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na
6
chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego. Zakres i formy
zabezpieczenia społecznego określa ustawa”. Na gruncie więc samej Konstytucji
przepis art. 67 ust. 1 jest przepisem szczególnym w stosunku do art. 2 i art. 32 ust. 1.
Relacja ta była już rozważana przez Trybunał Konstytucyjny, który potwierdzał, że
ustawodawca jest uprawniony do zmiany prawa emerytalnego, a nawet do ograni-
czania uprawnień uprzednio przyznanych, zwłaszcza w warunkach zmian społecz-
nych i gospodarczych, w tym wprowadzania kompleksowych reform systemu eme-
rytalno-rentowego (zob. wyroki TK z 20 grudnia 1999 r., K 4/99 i z 11 lutego 1992 r.,
K 14/91). Do istoty ubezpieczenia społecznego należy finansowanie świadczeń ze
środków uzyskanych w wyniku opłacania składek. Granice usprawiedliwionych ocze-
kiwań jednostek wyznacza założenie równowagi finansowej całego systemu ubez-
pieczeń społecznych. Zakres i wysokość świadczeń z ubezpieczeń społecznych
uzależnione są od zakresu dostępnych środków finansowych. Państwo ma obowią-
zek podjąć wszelkie działania w celu zapewnienia środków finansowych niezbędnych
dla realizacji praw konstytucyjnych. Ubezpieczony musi jednak liczyć się z tym, że
pozyskiwanie tych środków ma swoje granice ekonomiczne, a w konsekwencji pań-
stwo może być zmuszone do zmiany obowiązujących regulacji prawnych na nieko-
rzyść, żeby dostosować zakres realizacji praw socjalnych do zakresu dostępnych
środków finansowych w określonych warunkach ekonomicznych (por. wyrok TK z 22
czerwca 1999 r., K 5/99). Poza zakresem kontroli Trybunału Konstytucyjnego jest też
sfera określonej swobody ustawodawcy w tej materii, jako że do niego należy wybór
rozwiązań, które uważa za optymalne z punktu widzenia potrzeb obywateli i wymo-
gów rozwoju gospodarczego kraju. Do uprawnień ustawodawcy należy stanowienie
prawa odpowiadającego założonym celom politycznym i gospodarczym oraz przyj-
mowanie takich rozwiązań prawnych, które jego zdaniem będą najlepiej służyły reali-
zacji tych celów. Zadaniem Trybunału Konstytucyjnego nie jest zatem orzekanie o
merytorycznej trafności rozwiązań przyjmowanych przez ustawodawcę (por. orze-
czenie z 24 lutego 1997 r., sygn. K 19/96) oraz ocena czy ustawodawca znalazł naj-
bardziej słuszne i celowe rozstrzygnięcie normowanej kwestii (wskazany wyrok TK z
20 grudnia 1999 r., K 4/99).
Prawo do zmiany ustawy wynika w istocie z tego samego przepisu art. 2 Kon-
stytucji, który skarżąca przyjmuje za podstawę zarzutu niekonstytucyjności wprowa-
dzonej zmiany. Uprawniona zmiana prawa nie pozostaje w kolizji z zasadą ochrony
praw nabytych. Odwołanie się skarżącej do zasady ochrony praw nabytych nie by-
7
łoby bez racji, gdyby jeszcze przed zmianą prawa - art. 20 ust. 3 ustawy o usr - speł-
niła wszystkie warunki do emerytury rolniczej. Zasadnie zaskarżony wyrok odwołuje
się do ekspektatywy i zauważa, że chodzi o ekspektatywę maksymalnie ukształtowa-
ną. W różnych sprawach, w których kwestionowano zgodność zmian prawa emery-
talnego z Konstytucją Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie wskazywał, że ochronie
podlega ekspektatywa maksymalnie ukształtowana, tj. sytuacja, w której spełniają się
zasadniczo wszystkie ustawowe przesłanki nabycia prawa pod rządami danej ustawy
(zob. orzeczenia w sprawach K 14/91 i K 5/99, a nadto wyroki z 4 stycznia 2000 r., K
18/99 i z 23 listopada 1998 r., SK 7/98). Inne ekspektatywy niż maksymalnie
ukształtowane nie są objęte tak intensywną ochroną, co między innymi oznacza, że
także wobec osób już zatrudnionych (uiszczających składki) nie ma przeszkód do
zasadniczego nawet modyfikowania systemu świadczeń z ubezpieczenia społeczne-
go. Już na początku zmian systemu emerytalno-rentowego w związku z art. 26
ustawy z 7 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania
emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw, stwierdzającym między innymi że
przepisy nowej ustawy stosuje się do wniosków o świadczenia, zgłoszonych począw-
szy od dnia wejścia w życie tej ustawy, Trybunał - w aspekcie ochrony praw nabytych
- stwierdził, że nowa regulacja (art. 26) jest niekonstytucyjna (tylko) w zakresie, w
jakim dotyczy osób, „którym przyznano prawo do świadczeń lub które spełniły warun-
ki do ich nabycia przed wejściem w życie powołanej ustawy bez względu na datę
zgłoszenia wniosku o świadczenia” (wyżej wskazane orzeczenie z 11 lutego 1992 r.,
K 14/91). Nowe prawo może mieć więc zastosowanie choćby warunki przyszłego
świadczenia dla ubezpieczonego określało mniej korzystnie niż ustawa poprzednia.
Tak też ujmowana ochrona praw nabytych (ekspektatywy maksymalnie ukształtowa-
nej) nie zmieniła się po wejściu w życie obecnej Konstytucji. Wszak od 1 stycznia
1999 r. wprowadzono istotne zmiany powszechnego systemu emerytalno-rentowego,
które wyrażają się między innymi w tym, że wobec ubezpieczonych urodzonych po
31 grudnia 1948 r. zastąpiono system zdefiniowanego świadczenia systemem zdefi-
niowanej składki, od której ma zależeć wysokość przyszłego świadczenia. Ograni-
czono też znacznie możliwość uzyskania tzw. wcześniejszych emerytur. Za dopusz-
czalną zmianę uznano zniesienie emerytury z tytułu opieki nad dzieckiem, chyba że
warunki do jej przyznania zostały spełnione do 31 grudnia 1998 r. (powołane orze-
czenie z 4 stycznia 2000 r., K 18/99). W konkluzji należy stwierdzić, że w sytuacji
skarżącej zmiana prawa wynikająca z wprowadzenia rozwiązania z art. 20 ust. 3
8
ustawy o usr nie może być uznana za niezgodną z art. 2 Konstytucji, gdyż w chwili jej
wejścia w życie nie spełniała wszystkich dotychczasowych warunków nabycia prawa
do wcześniejszej emerytury rolniczej.
II. Zasada równości. Skarżąca ma niekrótki okres ubezpieczenia społecznego
w systemie powszechnym i niekrótki okres ubezpieczenia rolniczego. W sprawie
ocenie podlegał ten drugi i stwierdzono, że samodzielnie nie wystarczał on do uzy-
skania prawa do emerytury w systemie rolniczym. W ocenie skarżącej art. 20 ust. 3
ustawy o usr narusza zasadę równości z art. 32 ust. 1 Konstytucji, gdyż zróżnicował
sytuację ubezpieczonych i przyznał jednej grupie ubezpieczonych (na zasadach
ogólnych) prawo do łączenia okresów ubezpieczenia „wypracowanych” w dwóch
systemach ubezpieczenia (powszechnym i rolniczym), drugą zaś grupę ubezpieczo-
nych (w systemie rolniczym) pozbawia takiego uprawnienia. Ogólnie można zauwa-
żyć, że sytuacja skarżącej jest podobna do przypadku ubezpieczenia tzw. osób dwu-
zawodowych, które równolegle lub przemiennie miały ubezpieczenie społeczne po-
wszechne i rolnicze. Zarzut skargi nie jest jednak zasadny, gdyż za wspólny łącznik
zdaje się przyjmować tylko samo podleganie ubezpieczeniom w obu systemach i
skoro wzajemne zaliczanie ubezpieczenia przysługuje osobom urodzonym przed 1
stycznia 1949 r., to uprawnienie takie nie mogło być zniesione w art. 20 ust. 3 ustawy
o usr dla urodzonych po 31 grudnia 1948 r. Skarga pomija jednak, że ubezpieczenie
społeczne w systemie powszechnym wyklucza jednoczesne podleganie ubezpiecze-
niu społecznemu rolników. Uprawnione jest nawet stwierdzenie, że ubezpieczenie w
systemie powszechnym ma pierwszeństwo, gdyż co do zasady rolnik, który prowadzi
działalność rolniczą, nie podlega ubezpieczeniu społecznemu rolników, jeżeli wyko-
nuje działalność (zatrudnienie), z tytułu której podlega ubezpieczeniu w systemie po-
wszechnym. Ustawa z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (art.
7 ust. 1 i art. 16 ust. 3) wyłącza równoległe ubezpieczenie w systemie rolniczym i w
systemie powszechnym (FUS). Zasada ta z pewnymi wyjątkami dla rolników prowa-
dzących działalność gospodarczą (art. 5a) obowiązuje już ponad 20 lat.
Zasada równości była wielokrotnie przedmiotem rozważań Trybunału Konsty-
tucyjnego. Ograniczając się do wskazania najważniejszych tez dotychczasowego
orzecznictwa, należy przypomnieć, że Trybunał konsekwentnie uznawał, że równość
wobec prawa oznacza, iż wszystkie podmioty prawa (adresaci norm prawnych), cha-
rakteryzujące się daną cechą istotną (relewantną) w równym stopniu, mają być trak-
towane równo (zob. orzeczenie z 3 września 1996 r., K 10/96; wyrok z 21 września
9
1999 r., K 6/98). Ocena każdej regulacji prawnej z punktu widzenia zasady równości
musi być zatem poprzedzona dokładnym zbadaniem sytuacji prawnej podmiotów i
przeprowadzeniem analizy, jeśli chodzi o ich cechy wspólne i cechy różniące (wyrok
z 28 maja 2002 r., P 10/01). Wprowadzenie innego od powszechnego systemu eme-
rytalno-rentowego dla rolników powoduje, że statusy podmiotów należących do róż-
nych systemów nie mogą być porównywane. Podleganie ubezpieczeniu społeczne-
mu rolników i podleganie powszechnemu systemowi ubezpieczeń społecznych to
dwie odrębne sytuacje, a ubezpieczeni w tych dwóch systemach mogą być różnie
traktowani w realizacji prawa do zabezpieczenia społecznego. Nie można bowiem
zapominać, że wymienione systemy różnią się w sposób istotny, zwłaszcza źródłem
finansowania funduszu ubezpieczeniowego. W sprawie uprawniona jest zatem za-
sadnicza teza, że system ubezpieczenia społecznego rolników jest odrębny od sys-
temu ubezpieczenia powszechnego. Zasada równości z art. 32 ust. 1 Konstytucji nie
stanowi więc podstawy do znoszenia zróżnicowania ubezpieczonych w systemie
rolniczym i powszechnym, gdyż sytuacje tych ubezpieczonych nie są porównywalne
(por. wyroki Trybunału Konstytucyjnego: z 5 października 2010 r., K 16/08 i z 13
grudnia 2007 r., SK 37/06).
Istotna różnica systemów ubezpieczenia powszechnego i rolniczego wyraża
się w sposobie finansowania, gdyż w systemie rolniczym świadczenie nie zależy w
istocie od składki, która jest mniejsza niż w systemie powszechnym i w niewielkim
stopniu decyduje o wysokości emerytury (renty), jako że w znacznej części finanso-
wana jest z budżetu państwa. W systemie powszechnym wysokość świadczeń jest
co do zasady ekwiwalentna do ciężarów ponoszonych przez ubezpieczonych i płatni-
ków. Taka zależność nie zachodzi natomiast w systemie ubezpieczenia społecznego
rolników, w którym większa część świadczenia emerytalnego (od 85% do 95%) eme-
rytury podstawowej finansowana jest ze środków budżetowych. Emerytura rolnicza
składa się z części składkowej i z części uzupełniającej. Stosownie do art. 25 ust. 1
ustawy o usr, część składkową ustala się przyjmując po 1% emerytury podstawowej
(tzn. minimalnej emerytury pracowniczej) za każdy rok podlegania ubezpieczeniu
emerytalno-rentowemu, z wyjątkiem okresów prowadzenia lub pracy w gospodar-
stwie rolnym przypadających przed 1 lipca 1977 r., w przypadku których, za każdy
rok tych okresów, przyjmuje się jedynie 0,5% emerytury podstawowej. Część skład-
kowa emerytury rolniczej jest kwotą niezbyt wysoką i ma niewielkie znaczenie w
rozmiarze świadczenia. Co do zasady jednak ta część świadczenia rolniczego zo-
10
stała oparta na zasadzie wzajemności okresów opłacania składki i rozmiaru świad-
czenia. Zasadniczą częścią świadczenia (wbrew nazwie) jest jego część uzupełniają-
ca, którą zgodnie z art. 26 ust. 1-2 ustawy o usr, stanowi kwota wynosząca od 85%
do 95% emerytury podstawowej, w zależności od przyjętych do obliczenia części
składkowej lat ubezpieczenia, przy czym jest to zależność odwrotnie proporcjonalna.
Część uzupełniająca wynosi bowiem zawsze 95% emerytury podstawowej, jeżeli
liczba lat przyjęta do obliczenia części składkowej jest mniejsza niż 20, natomiast w
przypadku przekroczenia tej granicy stażu część uzupełniająca świadczenia ulega
zmniejszeniu o 0,5% za każdy rok stażu ponad 20 lat, lecz nie więcej niż do poziomu
85% emerytury podstawowej, co oznacza że maksymalne zmniejszenie jest możliwe
o 10%. Liczba lat ubezpieczenia przyjętych do ustalenia części składkowej świad-
czenia rolniczego ma więc także wpływ, chociaż niewielki, na wysokość jego części
uzupełniającej, co do zasady jednak ta część świadczenia nie zależy bezpośrednio
od okresu posiadanych lat opłacania składki (zob. prócz wskazanych wyżej wyroków
Trybunału Konstytucyjnego w sprawach K 16/08 i SK 37/06, także wyrok z 30 maja
2000 r., K 37/99).
Na gruncie powyższych rozwiązań decydujących o wysokości emerytury rolni-
czej można ocenić kwestionowaną w skardze zmianę wprowadzoną od 9 stycznia
2009 r. w art. 20 ust. 3 ustawy o usr. Skoro dla skarżącej odniesienie stanowi system
powszechny, to nie może pomijać, że już wcześniej (1 stycznia 1999 r.) doszło do
zmiany sytuacji ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia 1948 r., gdyż ich emery-
tura ma zależeć od zgromadzonej składki (kapitału). Nie ma zatem podstaw, aby w
odrębnym systemie ubezpieczenia społecznego rolników, ta sama wiekowo grupa
ubezpieczonych mogła uzyskać prawo do emerytury w systemie rolniczym, w którym
emerytura w znacznej części nie zależy od składki. Łącznikiem nie może być tu pro-
wadzenie działalności rolniczej, gdyż o ubezpieczeniu społecznym rolników decyduje
nierzadko posiadanie niewielkiego areału ziemi. Ponadto sama ustawa z 20 grudnia
1990 r. o usr oparta jest na odrębności ubezpieczenia w systemie powszechnym i
rolniczym (art. 5a, art. 7 ust. 1, art. 16 ust. 3) i wskazanym wyżej pierwszeństwie
ubezpieczenia w systemie powszechnym. Wobec wprowadzonej reformy systemu
powszechnego od 1 stycznia 1999 r. i zmiany sytuacji ubezpieczonych urodzonych
po 31 grudnia 1948 r., można ogólnie zauważyć, że rozwiązanie takie jak w art. 20
ust. 3 ustawy o usr mogło być wprowadzone wcześniej. Mówiąc inaczej, rozwiązanie
z art. 20 ust. 3 ustawy o usr uwzględnia zróżnicowanie wiekowe ubezpieczonych rol-
11
ników, takie jak w systemie powszechnym i wprowadza jasne kryteria zależności
prawa do świadczenia od ubezpieczenia w danym systemie oraz od składki.
Jeżeli w rozważanej materii podstawowym źródłem prawa jest przepis art. 67
ust. 1 Konstytucji, to wynika z niego ochrona prawa do świadczenia po osiągnięciu
wieku emerytalnego. Chodziłoby więc o zwykły (powszechny) wiek emerytalny, a nie
o niższy przewidziany dla emerytury wcześniejszej. Wcześniejsza emerytura rolni-
cza, tak jak i zwykła emerytura rolnicza ze względu na wskazaną odrębność syste-
mów ubezpieczenia, powinna łączyć się z ubezpieczeniem rolniczym, a nie z ubez-
pieczeniem powszechnym, posiadanym nawet w znacznej części. Ubezpieczenie
społeczne rolników jest odrębne rodzajowo i systemowo od ubezpieczenia społecz-
nego powszechnego. Ustępuje gdy rolnik podlega ubezpieczeniu powszechnemu z
tytułu innej działalności (poza sytuacją z art. 5a ustawy o usr dotyczącą działalności
gospodarczej prowadzonej przez rolnika). Jeżeli ubezpieczony nie ma wystarczają-
cego stażu w ubezpieczeniu społecznym rolników, to można zakładać, że działalność
rolnicza nie była jego głównym źródłem utrzymania i tym samym ubezpieczenie to
nie było dominujące i dlatego nie jest wystarczające do samodzielnego nabycia eme-
rytury w systemie rolniczym. Nie traci wówczas ubezpieczenia w systemie po-
wszechnym, co nie jest bez znaczenia dla oceny zarzutu niekonstytucyjności art. 20
ust. 3 ustawy o usr, gdyż skarżącej nie odebrano prawa do emerytury w systemie
powszechnym i uprawnienia do zaliczenia do stażu emerytalnego okresu ubezpie-
czenia społecznego rolników. Można nawet stwierdzić, że sytuacja urodzonych po 31
grudnia 1948 r. pod pewnymi warunkami stała się lepsza, gdyż do rozważanej
zmiany prawa mogli zaliczyć okresy z systemu rolniczego do okresów z ubezpiecze-
nia powszechnego lub odwrotnie i wybór był wówczas nieodwracalny. Natomiast
zmiana prawa pozwala uzyskać ubezpieczonym emeryturę z systemu powszechnego
(ZUS) i z systemu ubezpieczenia społecznego rolników (KRUS), które to świadczenia
będą mogły być pobierane w zbiegu (art. 33 ust. 2a ustawy o usr).
Wprowadzenie rozwiązania z art. 20 ust. 3 ustawy o usr realizuje więc nie
tylko wskazaną odrębność ubezpieczenia społecznego rolników ale jednocześnie
porządkuje relacje między systemem powszechnym i rolniczym. W przeciwnym razie
zachodziłby dysonans, gdyż ubezpieczonym urodzonym po 1948 r., tzw. osobom
dwuzawodowym, przysługiwałaby emerytura rolnicza w istocie w znacznej części z
budżetu państwa, mimo że mogli nie „wypracować” większej emerytury w systemie
powszechnym. Jednak nie jest to argument zasadniczy wobec wskazanej wyżej od-
12
rębności ubezpieczenia w systemie powszechnym i rolniczym. Po wtóre, należy rów-
nież zwrócić uwagę, że w systemie powszechnym, urodzeni po 1948 r., poza wyraź-
nie określonymi przyczynowo i temporalnie przypadkami, nie mają prawa do tzw.
wcześniejszej emerytury. Nie jest zatem uzasadnione, aby inaczej było w systemie
rolniczym, czyli by okresy ubezpieczenia w systemie powszechnym mogły składać
się na okres ubezpieczenia wymagany do wcześniejszej emerytury rolniczej. Prowa-
dzi to do stwierdzenia, iż zarzut niezgodności nowej regulacji z art. 20 ust. 3 ustawy o
usr z zasadą równości z art. 32 ust. 1 Konstytucji nie jest zasadny.
Z powyższych motywów orzeczono jak w sentencji stosownie do art. 39814
k.p.c.
========================================