Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 9 marca 2011 r.
III UK 84/10
Małżonka rozwiedziona nabywa prawo do renty rodzinnej wówczas, gdy
w dniu śmierci męża miała wyrokiem lub ugodą sądową ustalone prawo do ali-
mentów na podstawie art. 60 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (art. 70 ust. 3
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpie-
czeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.).
Przewodniczący SSN Bogusław Cudowski, Sędziowie SN: Zbigniew
Korzeniowski (sprawozdawca), Andrzej Wróbel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 9 marca
2011 r. sprawy z odwołania Bogumiły B. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziału w L. o prawo do renty rodzinnej, na skutek skargi kasacyjnej odwołu-
jącej się od wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 11 marca 2010 r. [...]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny w Lublinie wyrokiem 11 marca 2010 r. zmienił wyrok Sądu
Okręgowego w Lublinie z 30 listopada 2009 r. i oddalił odwołanie Bogumiły B. od de-
cyzji pozwanego z 15 czerwca 2009 r., odmawiającej jej prawa do renty rodzinnej po
mężu, gdyż jako małżonka rozwiedziona nie miała w dniu śmierci męża prawa do
alimentów z jego strony ustalonego wyrokiem lub ugodą sądową (art. 70 ust. 3
ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Spo-
łecznych). W sprawie ustalono, iż Bogumiła B. i Janusz B. zawarli związek małżeński
w 1972 r. Janusz B. był pozywany o alimentowanie Bogumiły B. oraz ich syna Kamila
i zasądzano od niego na ich rzecz alimenty w czasie trwania małżeństwa. W 1999 r.
Bogumiła B. wniosła o rozwód i podwyższenie alimentów dla syna i dla niej. Żądanie
podwyższenia alimentów na swoją rzecz cofnęła i Sąd Okręgowy w Lublinie wyro-
kiem z 25 stycznia 2000 r. [..] orzekł rozwód bez orzekania o winie stron i podwyższył
2
alimenty na rzecz syna. Janusz B. zmarł 1 lipca 2004 r. Do śmierci regularnie płacił
Bogumile B. alimenty ustalone w trakcie małżeństwa (wyrokiem SR w P. w sprawie
[...]). Dnia 12 maja 2009 r. Bogumiła B. wystąpiła o rentę rodzinną, której pozwany
odmówił decyzją z 15 czerwca 2009 r. Sąd Okręgowy uznał jej odwołanie za zasad-
ne, gdyż w dniu śmierci męża miała prawo do alimentów z jego strony ustalone wy-
rokiem w trakcie małżeństwa na podstawie art. 27 ustawy z 25 lutego 1964 r. - Ko-
deks rodziny i opiekuńczy (dalej: k.r.o.). Zasądzenie roszczeń na podstawie art. 27
k.r.o. oznacza prawo do alimentów w rozumieniu art. 70 ust. 3 ustawy z 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (dalej: ustawa
o emeryturach i rentach). W ocenie Sądu Okręgowego wnioskodawczyni oświad-
czając w procesie o rozwód 25 stycznia 2000 r., że zrzeka się alimentów na swoją
rzecz, wyraziła swoje stanowisko jedynie w przedmiocie dochodzonego przez siebie
roszczenia o podwyższenie alimentów dla niej. Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu
zmiany wyroku Sądu Okręgowego i oddalenia odwołania wskazał na błędną wykład-
nię prawa, gdyż przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wykluczały możliwość
zasądzenia alimentów od małżonka na rzecz współmałżonka w czasie trwania mał-
żeństwa. Alimentacja była możliwa tylko na podstawie art. 27 lub art. 28 tej ustawy.
Zasądzenie alimentów lub ustalenie ich ugodą sądową od jednego małżonka na
rzecz drugiego małżonka dopuszczalne jest dopiero po rozwiązaniu małżeństwa
przez rozwód na podstawie art. 60 k.r.o. i tylko alimenty przyznane w tym trybie są
alimentami w rozumieniu art. 70 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach. Obowiązek
zaspokajania potrzeb rodziny nałożony na Janusza B. wyrokiem Sądu Rejonowego w
P. z 26 sierpnia 1992 r. [...] obejmował wnioskodawczynię do czasu rozwiązania mał-
żeństwa przez rozwód. W sprawie o rozwód wnioskodawczyni nie żądała zasądzenia
alimentów od byłego męża, dlatego nie miała ustalonych alimentów na podstawie art.
60 k.r.o. i nie spełnia przesłanki z art. 70 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach. Fak-
tyczne, regularne przekazywanie przez byłego męża pewnych kwot pieniędzy na jej
rzecz nie zastępuje ustalenia prawa do alimentów wyrokiem lub ugodą sądową.
W skardze kasacyjnej zarzucono naruszenie: 1) art. 70 ust. 3 ustawy o emery-
turach i rentach, przez jego niewłaściwą wykładnię polegającą na przyjęciu, że ali-
menty przysługujące rozwiedzionej małżonce na podstawie art. 27 k.r.o. nie są ali-
mentami w rozumieniu art. 70 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach; 2) art. 27 k.r.o.,
przez błędną wykładnię i stwierdzenie, że wyrok ustalający obowiązek zaspokajania
potrzeb rodziny orzeczony na podstawie tego przepisu nie jest wyrokiem alimentacyj-
3
nym. Oczywista zasadność skargi ma wynikać z rażąco wadliwej wykładni art. 70 ust.
3 ustawy o emeryturach i rentach przez Sąd Apelacyjny, gdyż prowadziłaby do wyłą-
czenia możliwości dochodzenia przez wszystkie wdowy, o których mowa w tym prze-
pisie, rent rodzinnych. Istotne zagadnienie prawne to kwestia czy wyrok przyznający
rozwiedzionej małżonce alimenty na podstawie art. 27 k.r.o. jest wyrokiem alimenta-
cyjnym w rozumieniu art. 70 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach. Skarżąca wniosła
o uchylenie wyroku i oddalenie apelacji pozwanego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty skargi kasacyjnej nie są zasadne i dlatego skarga została oddalona.
Zaskarżony wyrok nie został oparty na błędnej wykładni i zastosowaniu art. 70 ust. 3
ustawy o emeryturach i rentach. Spór dotyczył odkodowania normy z przepisu, który
prawo do renty rodzinnej dla małżonki rozwiedzionej uzależnia od przysługującego jej
w dniu śmierci męża prawa do alimentów z jego strony ustalonego wyrokiem lub
ugodą sądową. Zwykły obowiązek alimentacyjny wynika zasadniczo z pokrewieństwa
(art. 128 k.r.o.), a wyjątkowo z powinowactwa (art. 144 k.r.o.), które nie występuje
pomiędzy małżonkami. Inny jest obowiązek wzajemnej alimentacji małżonków w
małżeństwie i po jego ustaniu. Obowiązek jednego małżonka do dostarczania środ-
ków utrzymania drugiemu małżonkowi po rozwiązaniu lub unieważnieniu małżeństwa
albo po orzeczeniu separacji wyprzedza obowiązek alimentacyjny krewnych tego
małżonka (art. 130 k.r.o.). Rozróżnić należy szersze pojęcie obowiązku wzajemnego
wspierania się członków rodziny od ścisłych jego form, skonkretyzowanych w po-
szczególnych przepisach o prawach i obowiązkach małżonków przed i po rozwodzie
(art. 27 k.r.o, art. 60 k.r.o.). W systemie prawa każdy obowiązek dłużnika winien mieć
swe wyraźne granice określone w ustawie, co odnosi się również do obowiązków z
art. 27 k.r.o. i art. 60 k.r.o. Są to odrębne regulacje, podobnie jak rozwiązanie z art.
70 ustawy o emeryturach i rentach przewidujący prawo do renty rodzinnej dla roz-
wiedzionej małżonki. O ile więc można ogólnie stwierdzić, tak jak w tezie XII uchwały
Sądu Najwyższego z 16 grudnia 1987 r., III CZP 91/86 (OSNCP 1988 nr 4, poz. 42),
że „obowiązek świadczeń alimentacyjnych między małżonkami po rozwodzie stanowi
kontynuację obowiązku wzajemnej pomocy powstałego przez zawarcie związku
małżeńskiego”, to nie jest ona sprzeczna ze stwierdzeniem, iż obowiązek z art. 27
k.r.o. gaśnie wskutek rozwiązania (ustania) małżeństwa. Literalnie (dosłownie) wyra-
4
żono to w uzasadnieniu tej uchwały, a wcześniej trafnie Sąd Najwyższy rozważył tę
kwestię w uchwale z 5 października 1982 r., III CZP 38/82 (OSNC 1983 nr 2-3, poz.
31).
Określony w art. 27 k.r.o. obowiązek przyczyniania się do zaspokajania po-
trzeb rodziny obciąża oboje małżonków w czasie małżeństwa, a więc nie małżonków
rozwiedzionych i dlatego nie ma zastosowania po ustaniu małżeństwa. Ponadto
przepis ten nie normuje obowiązku alimentacyjnego sensu stricto między małżon-
kami. Wymaga aby każdy małżonek według swych sił i możliwości przyczyniał się do
zaspokojenia potrzeb rodziny. Obowiązek ten związany jest tylko z małżeństwem,
powstaje przez zawarcie małżeństwa i gaśnie wraz z jego ustaniem lub unieważnie-
niem. Błędne jest założenie skarżącej, iż obowiązek alimentacyjny orzeczony na
podstawie tego przepisu rozciąga się na okres po rozwodzie, a w stanie faktycznym
sprawy nawet po śmierci drugiego małżonka i tym samym, że prawo do alimentów
rozwiedzionego małżonka nie musi być ustalone na podstawie art. 60 k.r.o. Tylko ten
ostatni przepis stanowi podstawą prawną alimentów dla rozwiedzionego małżonka.
Nie stanowi jej przepis art. 27 k.r.o. Wszak przepis ten nie stanowi również podstawy
prawnej alimentów dla dzieci małżonków rozwiedzionych (art. 58 § 1 k.r.o.).
W art. 70 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach chodzi o indywidualne prawo
do alimentów małżonki rozwiedzionej, a nie o obowiązek zaspokajania potrzeb rodzi-
ny z art. 27 k.r.o. w czasie małżeństwa. Znaczenie ma więc prawo (obowiązek)
ustalone wyrokiem lub ugodą sądową, które obciąża małżonka rozwiedzionego. Inna
jest sytuacja wdowy, która nie będzie miała prawa do alimentów ustalonego tak jak
małżonka rozwiedziona na podstawie art. 60 k.r.o. Prawo wdowy do alimentacji na
podstawie art. 27 k.r.o. nie skłania do takiej samej wykładni art. 70 ust. 3 w odniesie-
niu do sytuacji małżonki rozwiedzionej. Wykładnia gramatyczna art. 70 uprawnia
stwierdzenie, że sytuacje małżonki rozwiedzionej i wdowy nie są tożsame. Małżonka
rozwiedziona nie musi spełniać dalszych warunków do renty rodzinnej z ust. 1 i 2 art.
70, które odnoszą się do wdowy. Wskazuje to, że małżonka rozwiedziona ma prawo
do renty rodzinnej bez względu na wiek, lecz właśnie pod szczególnymi warunkami
prawa do alimentów po rozwodzie na podstawie art. 60 k.r.o. Warunki te istotnie róż-
nią się od tych z art. 27 k.r.o. Obowiązek alimentacyjny wobec małżonka rozwiedzio-
nego zależy od niedostatku bądź istotnego pogorszenia sytuacji materialnej małżon-
ka niewinnego i nie musi być nieograniczony czasowo, gdyż wygasa z zawarciem
nowego małżeństwa lub po określonym czasie. Inna jest sytuacja wdowy, której w
5
art. 70 ust. 1 i 2 stawia się warunek wieku lub wychowania dzieci, jednak z drugiej
strony jej prawo do środków utrzymania ze strony męża (art. 27 k.r.o.) nie zależy od
warunków opisanych w art. 60 k.r.o. W sytuacji wdowy uzyskane przez nią prawo do
renty rodzinnej nie ustaje ze względu na wiek, czego nie gwarantuje się małżonce
rozwiedzionej. Mylące jest więc przekonanie - w istocie wypełniające uzasadnienie
skargi - iż wspólny przepis art. 70 ust. 3 dla małżonki rozwiedzionej i dla wdowy po-
winien prowadzić do stwierdzenia, że prawo do alimentów dla małżonki rozwiedzionej
może być oparte na art. 27 k.r.o. Prawo do alimentów, które warunkuje prawo do
renty rodzinnej dla małżonki rozwiedzionej, wynika z art. 60 k.r.o. w związku z art. 70
ust. 3 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych, a nie z art. 27 k.r.o.
Należy też dostrzec, że chodzi o społeczne ubezpieczenie rentowe rodzinne,
które niejako zastępczo realizuje obowiązek nieżyjącego małżonka rozwiedzionego,
który miał prawny obowiązek alimentowania drugiego małżonka. Tłumaczy to wyraź-
ne zastrzeżenie w przepisie art. 70 ust. 3, że ubezpieczenie to służy w przypadku
indywidualnego ustalenia prawa do alimentów tytułem egzekucyjnym, w którym dłuż-
nikiem jest małżonek rozwiedziony. Nie pozwala to zatem na tak szeroką wykładnię,
iżby o prawie do renty rodzinnej małżonki rozwiedzionej miał decydować szerszy
obowiązek zaspokajania potrzeb rodziny z art. 27. Inne są przesłanki tego obowiązku
i inne obowiązku alimentacyjnego w stosunku do rozwiedzionego małżonka z art. 60
k.r.o., który jest odrębny od tego z art. 27. W odniesieniu do małżonki rozwiedzionej
przepis art. 70 ust. 3 nie ma zatem na uwadze obowiązku, który ma małżonek wobec
rodziny na podstawie art. 27 k.r.o., lecz ten, który obciąża małżonka po rozwodzie i w
chwili jego śmierci wobec drugiego małżonka.
Z tych motywów orzeczono jak w sentencji stosownie do art. 39814
k.p.c.
========================================