Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 284/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 marca 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
Protokolant Izabella Janke
w sprawie z powództwa Ł. N.
przeciwko E. M.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 10 marca 2011 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 25 lutego 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 3 listopada 2009 r. Sąd Okręgowy w L. oddalił powództwo
Ł. N. o zasądzenie od pozwanego E. M. kwoty 80.000 złotych z ustawowymi
odsetkami tytułem wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z lokalu położonego
w J., przy ul. M. o powierzchni użytkowej 599,50 m.kw.
Jak ustalił Sąd Okręgowy, dnia 19 października 1995 r. została zawarta
pomiędzy Spółdzielnią Mieszkaniową Lokatorsko Własnościową w J.
a Przedsiębiorstwem Handlowym „M.”, którego właścicielem był pozwany E. M.
umowa przydziału i użytkowania przedmiotowego lokalu. Na mocy tej umowy
Spółdzielnia przekazała lokal pozwanemu. Po wniesieniu przez pozwanego wkładu
budowlanego Spółdzielnia miała ustanowić na jego rzecz własnościowe prawo do
tego lokalu. Umowa ta nie została wypowiedziana przez żadną ze stron.
Powództwo Spółdzielni o stwierdzenie jej nieważności zostało prawomocnie
oddalone. Dnia 15 marca 2007 r. E. M. wniósł pozew do Sądu Okręgowego w L.
przeciwko Spółdzielni o przyjęcie w poczet jej członków i ustanowienie prawa
odrębnej własności przedmiotowego lokalu. Postępowanie w tej sprawie zostało
zawieszone. Dnia 18 kwietnia 2007 r. w rezultacie ogłoszonego przetargu
Spółdzielnia zawarła z T. O. oraz Ł. N. umowę o ustanowienie spółdzielczego
własnościowego do lokalu, z którego korzystał pozwany E. M. Jednocześnie
Spółdzielnia udzieliła nabywcom pełnomocnictwa do przejęcia lokalu i sporządzenia
na tę okoliczność protokołu zdawczo – odbiorczego, którzy dnia 23 lipca 2007 r.
wezwali pozwanego E. M. do wydania lokalu i zapłaty odszkodowania za
korzystanie z lokalu od 18 kwietnia 2007 r. Pozwany uznał żądania te za
bezpodstawne ze względu na łączącą go ze Spółdzielnią umowę z dnia 19
października 1995 r. Umową z dnia 6 grudnia 2007 r. Spółdzielnia przeniosła w
równych częściach na rzecz T. O. i Ł. N. prawo odrębnej własności
przedmiotowego lokalu. Prawomocnym wyrokiem z dnia 17 listopada 2008 r. Sąd
Apelacyjny uznał obie umowy zawarte przez Spółdzielnię z T. O. i Ł. N. za
bezskuteczne w stosunku do E. M. w zakresie, w jakim wykonanie tych umów czyni
niemożliwym zaspokojenia roszczenia E. M. o ustanowienie na jego rzecz
spółdzielczego własnościowego prawa do przedmiotowego lokalu.
Sąd Okręgowy uznał roszczenie powoda za bezzasadne albowiem ważna
umowa zawarta dnia 19 października 1995 r. przez Spółdzielnię z pozwanym nie
3
została skutecznie wypowiedziana. Według Sądu, powód i T. O. nabyli nie tylko
uprawnienie do przejęcia lokalu od dotychczasowego użytkownika ale także
uprawnienie do rozwiązania umowy z użytkownikiem.
Powód wniósł apelację od wyroku Sąd Okręgowego w L. Zarzucił w niej
naruszenie art. 225 k.c. w związku z art. 230 k.c. oraz art. 219 § 2 pkt 2 k.c. i art.
65 § 1 i 2 k.c. przez ich niewłaściwe zastosowanie, wyrażające się przyjęciem, ze
pozwanemu przysługuje skuteczne względem powoda uprawnienie do władania
lokalem.
Wyrokiem z dnia 25 lutego 2010 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację powoda.
W pełni podzielił dotychczasowe ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu
pierwszej instancji, że umowa z dnia 19 października 1995 r. nigdy nie została
rozwiązana, a nawet wypowiedziana – także w toku procesu. Sąd Apelacyjny
podkreślił, że powód nawet nie próbował wykazywać, ze zaistniały przesłanki, w
przypadku wystąpienia których Spółdzielnia była uprawniona do wypowiedzenia.
Drugą przyczyną, dla której powództwo powinno zostać oddalone, było
prawomocne uznanie za bezskuteczne umów, mocą których powód ostatecznie
nabył udział w odrębnej własności, które w ocenie Sądu uczyniły niemożliwym
zaspokojenie roszczenia powoda. Skoro umowy zawarte przez powoda ze
spółdzielnią są bezskuteczne względem pozwanego, powodowi nie służy przeciw
niemu żadne skuteczne prawo, które mogłoby go uprawniać zarówno do żądania
wydania, jak i odszkodowania za bezumowne korzystanie z rzeczy.
Powód wniósł skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego. Zarzucił
w niej:
- naruszenie art. 378 § 1 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. w zw. z art. 328 § 2
k.p.c. przez zaniechanie rozważenia zarzutów apelacji i ograniczenie uzasadnienia
podstawy orzeczenia do potwierdzenia słuszności motywów Sądu pierwszej
instancji;
- naruszenie art. 224 § 2 k.c. i art. 225 k.c. w zw. z art. 230 k.c. oraz art. 519 § 2 pkt
2 k.c. i art. 65 § 1 k.c. przez przyjęcie, że pozwanemu przysługuje uprawnienie do
władania lokalem;
- art. 59 k.c. przez jego błędną wykładnię i przyjęcie, że skutkiem uznania
czynności prawnej za bezskuteczną jest stan, w którym taką czynność prawną
4
uważa się w stosunkach pomiędzy stronami a uprawnionym za nieistniejącą
w całości i bezwarunkowo, podczas gdy prawidłowa wykładnia powyższego
przepisu prowadzi do wniosku, iż bezskuteczność takiej czynności prawnej
ograniczona jest do zakresu koniecznego dla realizacji przez uprawnionego
przysługującego mu roszczenia, w pozostałym zaś zakresie czynność taka jest
w pełni skuteczna, jako ważna i nie objęta zakresem przedmiotowym wyroku.
Na tej podstawie powód wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej instancji
ewentualnie uchylenie i zmianę zaskarżonego wyroku przez uwzględnienie
powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ustanowiony w art. 378 § 1 k.p.c. obowiązek rozpoznania sprawy
w granicach apelacji oznacza zakaz wykraczania przez sąd drugiej instancji poza
te granice oraz nakaz rozważenia wszystkich podniesionych w apelacji zarzutów
i wniosków, a uzasadniony zarzut istotnego naruszenia tego wymagania stanowi
dostateczną podstawę uwzględnienia skargi kasacyjnej (zob. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 17 lipca 2009 r., IV CSK 110/ 09, nie publ.; z 11 grudnia
2008 r., IV CSK 331/08 nie publ.; z dnia 2 lipca 2008 r., II PK 7/08, nie publ.;
postanowienie z 17 stycznia 2007 r., II CSK 321/06, nie publ.; postanowienie z dnia
19 października 2006 r., V CSK 234/06, nie publ.; postanowienie z 5 czerwca
2002 r., II CKN 748/00, nie publ.; wyrok z dnia 27 stycznia 2004 r., I PK 219/03,
OSNP 2004 nr 23, poz. 404; postanowienie z 21 sierpnia 2003 r., III CKN 392/01,
OSNC 2004 nr 10/161). Jednocześnie istnieje obowiązek sporządzenia
uzasadnienia wyroku przez Sąd drugiej instancji w taki sposób, by zawierało ono
przedstawienie oceny tych zarzutów. Jeżeli sąd ten nie uzupełnia postępowania
dowodowego ani, po rozważeniu zarzutów apelacyjnych, nie znajduje podstaw do
zakwestionowania oceny dowodów i ustaleń faktycznych orzeczenia
pierwszoinstancyjnego, może te ustalenia przyjąć za podstawę faktyczną swojego
orzeczenia. Jeśli jednak w apelacji kwestionuje się ocenę dowodów i ustalenia
poczynione w sądzie pierwszej instancji, zarzuty te muszą zostać poddane kontroli
i ocenie instancyjnej, której wyniki winny być przedstawione w uzasadnieniu wyroku
sądu drugiej instancji. Tego wymagania nie może zastąpić ogólne stwierdzenie, że
5
zarzuty są bezpodstawne. Podobne obowiązki ciążą na Sądzie drugiej instancji
w odniesieniu do rozpoznania zarzutów związanych z podstawą prawną
orzeczenia. Konieczne jest odniesienie się do każdego z tych zarzutów i ujawnienie
tej oceny w pisemnych motywach. Również i w tym zakresie, nie wystarczy – a tak
uczynił to Sąd Apelacyjny w zaskarżonym wyroku - poprzestanie na podzieleniu
oceny prawnej Sądu pierwszej instancji. Niedopełnienie tych obowiązków przez
Sąd drugiej instancji, które mogło mieć wpływ na rozstrzygnięcie, czyni
niemożliwym przeprowadzenie kontroli, co do zgodności zaskarżonego wyroku
z przepisami prawa materialnego, zwłaszcza z wymienionymi w skardze
kasacyjnej przepisami art. 224 § 2, 225 k.c. w związku z art. 230 k.c. oraz art. 519
§ 2 pkt 2 k.c. i art. 65 § 2 k.c. Już z tego względu skarga kasacyjna powoda
zasługuje na uwzględnienie.
Sąd drugiej instancji w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku wskazał inną,
równoważną przyczynę, która usprawiedliwiała oddalenie powództwa, a mianowicie
skutki prawomocnego wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 17 listopada 2008 r.
uznającego na podstawie art. 59 k.c. za bezskuteczne wobec pozwanego umów
zawartych przez pozwaną Spółdzielnię z powodem z dnia 18 kwietnia 2007 r. oraz
z dnia 18 kwietnia 2997 r. Ponieważ w skardze kasacyjnej zarzuca się błędną
wykładnię art. 59 k.c. trzeba wskazać, że przedmiotem ochrony na podstawie tego
przepisu jest roszczenie, które powinno pozostawać do przedmiotu umowy dłużnika
z osoba trzecią w takim stosunku, że samo wykonanie tej umowy czyni
niemożliwym zadośćuczynić roszczeniu. Dlatego dla dochodzenia roszczenia z art.
59 k.c. nie wymaga się wykazywania żadnych innych okoliczności.
Unormowanie zawarte w art. 59 k.c. opiera się na konstrukcji
bezskuteczności względnej wynikającej z orzeczenia (zob. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 7 marca 2007 r. (sygn. akt II CSK 479/06, nie publ.). Sankcja
bezskuteczności względnej ma swoje granice nie tylko podmiotowe ale także
przedmiotowe. Orzeczenie o bezskuteczności umowy oznacza, że wobec powoda
kwestionowana umowa traktowana jest tak, jakby nie została zawarta. Jednak nie
w całości ale tylko w tym zakresie, w jakim czyniła niemożliwym zrealizowanie
roszczenia powoda. Zważyć bowiem należy, że kwestionowana umowa nie
narusza prawa ale jedynie interes uprawnionego powoda. Art. 59 k.c. ma na celu
6
jedynie efektywne zaspokojenie roszczenia powoda przez spełnienie świadczenia
zgodnie z treścią zobowiązania wobec tego można przyjąć, że art. 59 k.c. służy
ochronie realnego wykonania zobowiązania (zob. wyrok z dnia 4 marca 2008 r.,
IV CSK 465/07 nie publ.). Tym też należy tłumaczyć, podkreślaną wielokrotnie
w orzecznictwie Sądu Najwyższego, konieczność określenia w wyroku
uwzględniającym powództwo z art. 59 k.c. konkretnego roszczenia, którego
zaspokojeniu ma służyć uznanie czynności prawnej za bezskuteczną wobec
powoda (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 1970 r., III CRN 546/69,
OSN 1970/10/192; z dnia 2 lutego 2000 r., II CKN 236/99, nie publ.; z dnia
8 czerwca 2007 r., I CSK 172/07, nie publ.). Wobec uznania umowy za
bezskuteczną jedynie w odniesieniu do określonego w wyroku roszczenia powoda,
inne konsekwencje prawne tej umowy, nie kolidujące z tym roszczeniem, pozostają
nadal w mocy. Konstytutywny, skuteczny ex tunc wyrok uwzględniający powództwo
z art. 59 k.c. nie podlega egzekucji ale umożliwia powodowi w dalszym ciągu
realizacje przysługującego mu roszczenia wobec swojego kontrahenta a nie wobec
osoby trzeciej będącej stroną zaskarżonej czynności prawnej. W podsumowaniu
tych rozważań należy przyjąć, że słusznie zarzuca się w skardze kasacyjnej,
uznanie przez Sąd Apelacyjny umów z dnia 18 kwietnia 2007 r. oraz z dnia
6 grudnia 2007 r. w całości za bezskuteczne wobec pozwanego.
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c. orzekł jak w sentencji.
db