Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 18 marca 2011 r., III CZP 117/10
Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący)
Sędzia SN Dariusz Dończyk
Sędzia SN Barbara Myszka (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku "C.-B." S.A. w B. przy uczestnictwie
Bożeny K. o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika, po
rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 18 marca 2011 r.
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w Katowicach
postanowieniem z dnia 27 października 2010 r.:
"Czy wykazanie dokumentem urzędowym lub prywatnym zgody małżonka
dłużnika, o którym mowa jest w art. 787 k.p.c. może polegać na posłużeniu się
domniemaniem faktycznym co do ustalenia faktu zgody na podstawie treści tego
dokumentu?"
podjął uchwałę:
W sprawie o nadanie tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności
przeciwko małżonkowi dłużnika (art. 787 k.p.c.) nie jest dopuszczalne
stosowanie domniemania faktycznego przy ustalaniu, że stwierdzona tytułem
egzekucyjnym wierzytelność powstała za zgodą małżonka dłużnika.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w Katowicach, po rozpoznaniu wniosku "C.-B." S.A. w B.,
postanowieniem z dnia 12 kwietnia 2010 r. nadał prawomocnemu nakazowi zapłaty
tego Sądu z dnia 8 lipca 2009 r., wydanemu przeciwko Mirosławowi K., klauzulę
wykonalności także przeciwko jego małżonce Bożenie K., z ograniczeniem jej
odpowiedzialności do majątku objętego wspólnością majątkową.
Ustalił, że od dnia 20 czerwca 1981 r. Bożena K. pozostaje w związku
małżeńskim z dłużnikiem Mirosławem K., z tym że w dniu 13 grudnia 2005 r.
małżonkowie zawarli umowę o ustanowieniu rozdzielności majątkowej.
Wierzytelność objęta nakazem zapłaty powstała w okresie od kwietnia 2008 r. do
marca 2009 r., w wyniku zakupu przez dłużnika wyrobów stalowych od "G.H.", sp. z
o.o. w K., z którą łączyła go umowa o współpracy w zakresie sprzedaży i dostawy,
zawarta w dniu 26 stycznia 2007 r. Umowę tę podpisała Bożena K., legitymująca
się udzielonym jej przez dłużnika w dniu 12 stycznia 2006 r. pełnomocnictwem do
dokonywania wszelkich czynności związanych z prowadzoną przez niego
działalnością gospodarczą, w tym do zawierania umów handlowych,
ubezpieczeniowych i bankowych. Na podstawie umowy przelewu z dnia 23 kwietnia
2009 r. "C.-B." S.A. nabyła od spółki "G.H." wierzytelność przysługującą jej w
stosunku do Mirosława K.
Sąd Okręgowy uznał, że pozostawanie w związku małżeńskim z dłużnikiem
stanowi wystarczającą przesłankę do nadania nakazowi zapłaty klauzuli
wykonalności przeciwko Bożenie K., a zawarcie przez małżonków umowy o
ustanowieniu rozdzielności majątkowej stwarza jedynie dla małżonka dłużnika
możliwość obrony w drodze powództwa przeciwegzekucyjnego (art. 787 i 7872
k.p.c.).
W zażaleniu Bożena K. zarzuciła nieuwzględnienie, iż art. 787 k.p.c. wymaga
udowodnienia, a nie jedynie uprawdopodobnienia, że stwierdzona tytułem
egzekucyjnym wierzytelność powstała na skutek czynności prawnej dokonanej za
zgodą małżonka dłużnika, że ogólne pełnomocnictwo udzielone przez dłużnika nie
stanowi wystarczającego dowodu wyrażenia przez nią zgody na czynności, jakich
dokonywał on z wierzycielem, oraz że nie wyrażała zgody na zaciąganie przez
dłużnika zobowiązań, które – jak się później okazało – sięgały zasądzonej
prawomocnym nakazem zapłaty kwoty 1 036,41 zł z odsetkami.
Przy rozpoznawaniu zażalenia Sąd Apelacyjny w Katowicach powziął
poważne wątpliwości, którym dał wyraz w przytoczonym na wstępie zagadnieniu
prawnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 41 k.r.o. w brzmieniu nadanym mu przez art. 1 pkt 12 ustawy z
dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 162, poz. 1691 – dalej: "ustawa nowelizująca"),
jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą drugiego małżonka, wierzyciel
może żądać zaspokojenia także z majątku wspólnego małżonków; jeżeli natomiast
małżonek zaciągnął zobowiązanie bez zgody drugiego małżonka albo zobowiązanie
jednego z małżonków nie wynika z czynności prawnej, wierzyciel może żądać
zaspokojenia z majątku osobistego dłużnika, z wynagrodzenia za pracę lub z
dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej, jak również z
korzyści uzyskanych z jego praw, o których mowa w art. 33 pkt 9 k.r.o., a jeżeli
wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, także z
przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa. W uzasadnieniu
projektu tej ustawy stwierdzono, że możliwość zaspokojenia się z majątku
wspólnego pozostawiono w ten sposób zapobiegliwości wierzycieli, w których
interesie leży uzyskanie zgody małżonka kontrahenta na dokonanie czynności (zob.
Sejm IV kadencji, druk nr 1566, a także uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z
dnia 17 września 2008 r., III CZP 77/08, OSNC 2009, nr 7-8, poz. 114).
Procesową realizację rozwiązań zawartych w art. 41 k.r.o. zapewnia m.in. art.
787 k.p.c., zgodnie z którym tytułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko osobie
pozostającej w związku małżeńskim sąd nada klauzulę wykonalności także
przeciwko jej małżonkowi z ograniczeniem jego odpowiedzialności do majątku
objętego wspólnością majątkową, jeżeli wierzyciel wykaże dokumentem urzędowym
lub prywatnym, że stwierdzona tytułem egzekucyjnym wierzytelność powstała na
skutek czynności prawnej dokonanej za zgodą małżonka dłużnika.
Kwestia wymagań, jakim powinien czynić zadość dokument, o którym mowa w
art. 787 k.p.c. nie była dotychczas w orzecznictwie Sądu Najwyższego przedmiotem
szerszych rozważań. Nie była też rozważana dopuszczalność posłużenia się
domniemaniem faktycznym ustanowionym w art. 231 k.p.c. także w innych
przypadkach, w których ustawodawca uzależnił nadanie klauzuli wykonalności od
wykazania określonej okoliczności dokumentem (np. art. 786 § 1, art. 7862
, 7871
i
788 k.p.c.). Jedynie przykładowo wskazywano cechy, jakim powinien odpowiadać
dokument urzędowy, aby można uznać go za podstawę nadania klauzuli
wykonalności na rzecz lub przeciwko następcy prawnemu. Uznano, że
dokumentem takim może być orzeczenie sędziego-komisarza zatwierdzające plan
podziału funduszów masy upadłości, w którym sprzecznie z przepisami prawa
przyznano wierzycielom wierzytelności przypadające upadłemu wobec osób
trzecich (zob. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 lutego 1997 r., III CZP 125/96,
OSNC 1997, nr 5, poz. 51), odpis wyroku, z którego części wstępnej wynika
następstwo prawne po stronie dłużnika (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9
maja 2002 r., II CKN 803/00, OSNC 2003, nr 9, poz. 119) oraz wyciągi z ksiąg
rachunkowych funduszu sekurytyzacyjnego, jeżeli wynika z nich przejście
wierzytelności na fundusz sekurytyzacyjny w okolicznościach określonych w art.
788 § 1 k.p.c. (zob. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2007 r., III CZP
101/07, OSNC 2008, nr 11, poz. 129). W sytuacji, w której do przejścia uprawnienia
wymagane jest zezwolenie, wymaganie wykazania przejścia uprawnienia
dokumentem urzędowym obejmuje również to zezwolenie (zob. uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 19 marca 2009 r., III CZP 5/09, OSNC 2010, nr 1, poz. 3).
W doktrynie konieczność wykazania zgody małżonka dłużnika dokumentem
urzędowym lub prywatnym, o której mowa w art. 787 k.p.c., nie jest postrzegana
jednolicie, z tym że różnica zdań dotyczy innego zagadnienia. Chodzi o to, czy
dokument określony w art. 787 k.p.c. powinien pochodzić od małżonka dłużnika,
czy też może pochodzić od osoby trzeciej, od samego dłużnika lub nawet od
wierzyciela. Dominuje stanowisko, że w art. 787 k.p.c. odniesiono wymaganie
wykazania zgody małżonka dłużnika dokumentem zarówno do treści, jak i formy
dokumentu. Innymi słowy, zgoda małżonka powinna wynikać z treści dokumentu, a
nie z zeznań świadków lub oświadczeń wierzyciela. Podkreśla się, że dokument
prywatny, w którym wierzyciel stwierdza, że małżonek wyraził zgodę na czynność
prawną dłużnika, nie może być uznany za wiarygodny, ponieważ nie udowadnia on
faktu wyrażenia zgody. Powinien to być zatem dokument wystawiony przez
małżonka dłużnika.
Postępowanie klauzulowe jest zaliczane do grupy postępowań pomocniczych,
toczących się poza ramami sprawy głównej i tylko w celu jej uzupełnienia. Stanowi
ono stadium pośrednie między postępowaniem rozpoznawczym a wykonawczym
(zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 sierpnia 2005 r., III CNP 4/05,
OSNC 2006, nr 1, poz. 16 oraz uchwała Sądu Najwyższego z dnia 25 października
2006 r., III CZP 74/06, OSNC 2007, nr 6, poz. 90). Struktura postępowania
klauzulowego jest wprawdzie oparta na założeniach postępowania
rozpoznawczego, trzeba jednak wyraźnie podkreślić, że postępowanie o nadanie
klauzuli wykonalności nie jest kolejnym postępowaniem rozpoznawczym. Ma ono
służyć jedynie stwierdzeniu, że powstały uprzednio tytuł uprawnia do egzekucji, a w
razie potrzeby tytuł ten ma uzupełnić lub umożliwić wszczęcie egzekucji na rzecz
lub przeciwko innej osobie niż w nim wskazana, w szczególności w wypadku
następstwa prawnego (art. 788 k.p.c.).
Z tak określonym celem postępowania klauzulowego łączy się ściśle jego
formalny charakter. Wskazał na to Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia
19 marca 2009 r., III CZP 5/09, stwierdzając, że w postępowaniu toczącym się w
wyniku złożenia wniosku o nadanie klauzuli wykonalności na rzecz następcy
prawnego (art. 788 § 1 k.p.c.) sąd bada jedynie treść (osnowę) dołączonych do
wniosku dokumentów urzędowych lub prywatnych z podpisem urzędowo
poświadczonym. Badanie takie zmierza do stwierdzenia, czy na podstawie treści
dokumentu można ustalić przejście uprawnień i obowiązków. Ma ono zatem
charakter jedynie formalny, wyłączona jest natomiast kontrola merytoryczna, czy
przejście takie istotnie nastąpiło. Konstatacja ta odnosi się także do innych
wypadków, w których sąd przed nadaniem klauzuli wykonalności kontroluje
spełnienie określonych wymagań. Oznacza to, że sąd klauzulowy bada, czy istnieją
dokumenty potwierdzające określone zdarzenie, nie wnikając w to, czy i jaki
wywarło ono skutek z punktu widzenia przepisów prawa materialnego.
Wynikający z art. 787 k.p.c. nakaz wykazania zgody małżonka dłużnika
dokumentem wyłącza – rzecz jasna – możliwość jej dowodzenia takimi środkami
dowodowymi jak zeznania świadków lub przesłuchanie stron. Nasuwa się jednak
pytanie, czy sąd klauzulowy może korzystać z tzw. niedowodowych środków
ustalenia faktów, do których – obok notoryjności i przyznania (art. 228 § 1 i art. 229
k.p.c.) – zalicza się również domniemania faktyczne. W doktrynie z pewną
ostrożnością dopuszcza się stosowanie przez sąd w postępowaniu klauzulowym
faktów notorycznych i faktów przyznanych, jednak rozszerzenie tego poglądu
również na fakty ustalone na podstawie domniemań faktycznych nasuwa
zastrzeżenia.
Zgodnie z art. 231 k.p.c., sąd może uznać za ustalone fakty mające istotne
znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, jeżeli wniosek taki można wyprowadzić z
innych ustalonych faktów (domniemanie faktyczne). Fakt domniemany nie wymaga
twierdzenia ani dowodzenia, natomiast wymagają tego fakty składające się na
podstawę domniemania. Sąd ma w takim wypadku swobodę wnioskowania na
podstawie całokształtu ujawnionych okoliczności, z tym że musi ono być poprawne
z punktu widzenia zasad logiki. Natura domniemań faktycznych nie harmonizuje z
formalnym charakterem postępowania klauzulowego, dlatego – zgodnie z art. 13 §
2 k.p.c. – przepisy o procesie stosuje się do innych rodzajów postępowań
unormowanych w kodeksie jedynie odpowiednio. Obowiązujące w postępowaniu
klauzulowym ograniczenia dowodowe pełnią dwie istotne funkcje. Po pierwsze,
zapobiegają przekształceniu postępowania o nadanie klauzuli wykonalności w
postępowanie rozpoznawcze, a po drugie, mają za zadanie chronić dłużnika, który
w postępowaniu klauzulowym nie korzysta z prawa wysłuchania. Z tej przyczyny
nadanie klauzuli wykonalności powinno nastąpić na podstawie najbardziej
wiarygodnych środków dowodowych, natomiast domniemania faktyczne noszą w
sobie zarówno element dyskrecjonalny, jak i ocenny, przez co wykraczają poza
rygorystycznie określone ramy postępowania klauzulowego. Można zasadnie
twierdzić, że przy skorzystaniu z domniemania faktycznego w postępowaniu
toczącym się na podstawie art. 787 k.p.c. okoliczność, iż małżonek dłużnika wyraził
zgodę na dokonanie czynności prawnej, nie jest w rzeczywistości dowodzona
dokumentem, bo gdyby dokument taki został przedłożony, nie byłoby potrzeby
odwoływania się do domniemania.
Przeciwko dopuszczalności posługiwania się w postępowaniu o nadanie
klauzuli wykonalności domniemaniem faktycznym przemawiają także dyrektywy
wykładni językowej i systemowej. Należy zauważyć, że w art. 787 i 788 k.p.c. jest
mowa o „wykazaniu” zgody małżonka lub następstwa prawnego dokumentem,
natomiast przepisy art. 786 § 1 i 7862
k.p.c., a także – pośrednio art. 7861
k.p.c.
stanowią o „dostarczeniu dowodu” określonego zdarzenia w formie dokumentu
urzędowego lub prywatnego z podpisem urzędowo poświadczonym. W tym drugim
wypadku odwoływanie się do domniemań faktycznych koliduje nie tylko z
charakterem postępowania klauzulowego, lecz także z wyraźnym brzmieniem
przepisu. Z kolei zróżnicowane podejście do dopuszczalności domniemań
faktycznych w zależności od tego, czy kodeks stanowi o konieczności wykazania
zdarzenia dokumentem, czy o obowiązku dostarczenia dowodu zdarzenia w postaci
dokumentu, byłoby nieuzasadnione. Sens tych przepisów, pomimo odmienności
sformułowań, jest taki sam, gdyż w obu wypadkach chodzi o to, by fakty istotne dla
rozstrzygnięcia w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności były stwierdzone na
podstawie dokumentów.
Postępowanie klauzulowe oparte na art. 787 k.p.c. stanowi uproszczoną formę
uzyskania tytułu wykonawczego przeciwko małżonkowi dłużnika i pozwala uniknąć
konieczności pozywania równocześnie dłużnika i jego małżonka, wobec czego
rygorystyczne wymagania dowodowe są w pełni usprawiedliwione, natomiast
wierzyciel, który nie dysponuje dokumentami, ale może wykazać fakt udzielenia
zgody innymi środkami dowodowymi, nie jest pozbawiony możliwości wytoczenia
powództwa przeciwko małżonkowi dłużnika.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. rozstrzygnął
przedstawione zagadnienie prawne, jak w uchwale.