Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 18 marca 2011 r., III CZP 139/10
Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący)
Sędzia SN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
Sędzia SN Barbara Myszka
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Mirosławy i Szymona małżonków P. przy
uczestnictwie Joanny P. w przedmiocie egzekucji sądowej kontaktów z małoletnim
Franciszkiem P., po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu
18 marca 2011 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w
Toruniu postanowieniem z dnia 26 listopada 2010 r.:
"Czy wykonanie postanowień sądu opiekuńczego, określających stałe i
powtarzające się kontakty osoby uprawnionej do których dochodzi w miejscu
zamieszkania dziecka, podczas, których rodzic sprawujący bezpośrednią pieczę ma
obowiązek nie przeszkadzać w tych kontaktach, następuje w trybie art. 1051 k.p.c.
czy w postępowaniu unormowanym w art. 5981
i następne k.p.c.?"
podjął uchwałę:
Postanowienie sądu opiekuńczego określające stałe i powtarzające się
kontakty z dzieckiem w obecności osoby wykonującej nad nim pieczę
podlega wykonaniu na podstawie art. 1051 k.p.c.
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy w Toruniu w sprawie o ustalenie kontaktów z dzieckiem
postanowieniem zabezpieczającym z dnia 24 sierpnia 2009 r. ustalił, że
wnioskodawcy Mirosława i Szymon małżonkowie P. będą mieli prawo widywać się z
ich małoletnim wnukiem Franciszkiem P. w każdy pierwszy i trzecie czwartek
miesiąca od godz. 17.00 do 18.00, w obecności matki małoletniego Joanny P. i
kuratora sądowego, w miejscu zamieszkania małoletniego, poczynając od dnia 24
sierpnia 2009 r., do czasu prawomocnego zakończenia postępowania.
Mirosława P. wraz z kuratorem sądowym w wyznaczonych dniach kontaktów
w okresie od połowy września 2009 r. do 18 lutego 2010 r. przychodzili do miejsca
zamieszkania Joanny P. i jej syna, jednak nie byli wpuszczani do mieszkania.
Joanna P. w dniach od 1 września do 8 grudnia 2009 r. przebywała w Stanach
Zjednoczonych Ameryki. W dniu 22 grudnia 2009 r. stawiła się do kuratora
sądowego i oświadczyła, że nie wyraża zgody na spotkania dziadków z jej synem.
Do dnia 23 lutego 2010 r. nie do doszło do żadnego spotkania z małoletnim
Franciszkiem P.
Mirosława i Szymon małżonkowie P. złożyli wniosek o egzekucję kontaktów z
małoletnim Franciszkiem P. Postanowieniem z dnia 23 lutego 2010 r. Sąd
Rejonowy w Toruniu zobowiązał dłużniczkę do wykonania postanowienia z dnia 24
sierpnia 2009 r. w terminie miesiąca od uprawomocnienia się postanowienia i
zagroził grzywną w kwocie 700 zł, gdyby dłużniczka w wyznaczonym terminie
czynności nie wykonała. Przy rozpoznawaniu zażalenia dłużniczki Sąd Okręgowy w
Toruniu powziął poważne wątpliwości, które ujął w przedstawionym na wstępie
zagadnieniu prawnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmowano, że orzeczenia dotyczące
kontaktów z dzieckiem podlegają przymusowemu wykonaniu według przepisów o
egzekucji świadczeń niepieniężnych. W uchwale z dnia 26 maja 1975 r., III CZP
30/75 (OSNCP 1976, nr 3, poz. 41) Sąd Najwyższy stwierdził, że jeżeli sąd
zobowiązał rodzica, któremu powierzono wykonywanie władzy rodzicielskiej, do
wydania dziecka drugiemu z rodziców, to do wykonania tego obowiązku ma
zastosowanie art. 1050 w związku z art. 1089 k.p.c., także wtedy, gdy wydanie ma
nastąpić na czas określony. W czasie podejmowania tej uchwały obowiązywały
szczególne regulacje zawarte w art. 1089-1095 k.p.c., dotyczące odebrania osoby
podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką. Zdaniem Sądu
Najwyższego, jeżeli elementem wykonania orzeczenia o kontaktach z dzieckiem
jest odebranie dziecka, chociażby na czas przejściowy, mają odpowiednie
zastosowanie przepisy dotyczące egzekucji obowiązku wydania dziecka zawarte w
art. 1089 k.p.c., nieodnoszącym się wyłącznie do sytuacji, w której oddanie dziecka
ma charakter trwały.
W uchwale z dnia 30 stycznia 1976 r., III CZP 94/75 (OSNCP 1976, nr 7-8,
poz. 157) Sąd Najwyższy podtrzymał stanowisko, że egzekucja orzeczenia
przyznającego uprawnienie do kontaktów z dzieckiem, niezawierającego
szczegółowo określonych nakazów i zakazów, podlega wykonaniu w drodze
egzekucji, która może polegać na stosowaniu odpowiednich środków
przewidzianych w dziale o egzekucji świadczeń niepieniężnych. Orzeczenie sądu
opiekuńczego nie może być pozbawione sankcji, a ponieważ chodzi o obowiązki
niemajątkowe, do egzekucji mają zastosowanie przede wszystkim przepisy o
egzekucji świadczeń niepieniężnych. Nie wyłącza to zastosowania także innych
środków egzekucyjnych; w szczególności, gdyby przy wykonywaniu postanowienia
sądu opiekuńczego dotyczącego władzy rodzicielskiej chodziło o wydanie dziecka,
musiałyby być zastosowane zasady przewidziane w art. 1089-1095 k.p.c.
Również w uchwale z dnia 20 marca 1992 r., III CZP 16/92 (OSNCP 1992, nr
9, poz. 162) przyjęto, że realizacja uprawnienia jednego z małżonków do
określonych kontaktów z dzieckiem w razie przeszkadzania tym kontaktom przez
drugiego z małżonków może być wymuszona na podstawie art. 1051 k.p.c., także
wówczas, gdy w wyroku wprost nie zakazano mu przeszkadzania tym kontaktom.
Jest to więc orzeczenie możliwe do wykonania w drodze egzekucji bez
konieczności uzyskania kolejnego orzeczenia sądu wyraźnie zakazującego
drugiemu z małżonków takiego zachowania się.
Zmiana stanowiska nastąpiła w uchwale z dnia 28 sierpnia 2008 r., III CZP
75/08 (OSNC 2009, nr 1, poz. 12), w której Sąd Najwyższy przyjął, że
postanowienie regulujące kontakty rodziców z dzieckiem, nakazujące wydawanie
dziecka przez rodzica, któremu powierzono wykonywanie władzy rodzicielskiej, oraz
zobowiązujące drugiego rodzica do odprowadzania dziecka, podlega wykonaniu w
postępowaniu unormowanym w art. 5981
i nast. k.p.c. Zwrócono uwagę na zmianę
stanu prawnego w wyniku wejścia w życie ustawy z dnia 19 lipca 2001 r. o zmianie
ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o kosztach sądowych w
sprawach cywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji (Dz.U. Nr 98,
poz. 1069), którą uchylono art. 580, 790 oraz 1089-10951
, jak też znowelizowano
art. 579, a do działu II, tytułu I, części pierwszej kodeksu postępowania cywilnego
dodano oddział 5 normujący postępowanie w sprawach o odebranie osoby
podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką. Celem tych zmian
było pozbawienie postępowania w sprawach o odebranie osoby wszelkich cech
postępowania egzekucyjnego i nadanie mu charakteru postępowania
opiekuńczego, jak również uczynienia go bardziej skutecznym. Istotą nowej
regulacji było skupienie w jednym postępowaniu kwestii związanych z
rozpoznaniem i wykonaniem orzeczenia nakazującego odebranie osoby.
Argumenty aksjologiczne i pragmatyczne leżące u podstaw zmiany modelu
wykonywania orzeczeń dotyczących odebrania osoby podlegającej władzy
rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką są aktualne także w wypadku orzeczeń
regulujących kontakty rodziców z dziećmi. Identyczna jest również istota
obowiązków rodziców, polegających na wydaniu (wydawaniu) i odebraniu
(odbieraniu) dziecka w określonym czasie i w określonych warunkach. Korelatem
nakazu wydania oraz „odprowadzenia” dziecka jest jego odebranie, także
przymusowe, jeżeli nie następuje w sposób dobrowolny. Ponadto nie ma również
podstaw językowych do ograniczenia znaczenia użytego w tytule oddziału 5 wyrazu
„odebranie” tylko do czynności jednokrotnej. Normując „odebranie” osoby,
prawodawca nie wprowadził żadnych ograniczeń lub dystynkcji pomiędzy
odebraniem na stałe, a odebraniem na czas określony, chodzi więc o każde
odebranie osoby, co zostało tak samo ocenione w uzasadnieniu uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 26 maja 1975 r., III CZP 30/75.
Ustawą z dnia 6 listopada 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i
opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 220, poz. 1431) dodany został
art. 59812a
k.p.c., według którego postępowanie określone w art. 5986
-59812
może
być podjęte na nowo na podstawie postanowienia przewidzianego w art. 5985
, jeżeli
zobowiązany w okresie trzech miesięcy od wydania tego postanowienia postąpił
sprzecznie z treścią postanowienia dotyczącego m.in. kontaktów z dzieckiem. Tym
samym ustawodawca dał wyraz temu, że postępowanie opiekuńcze o odebranie
osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką ma
zastosowanie także do orzeczeń dotyczących kontaktów z dzieckiem.
Istota zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy
sprowadza się do odpowiedzi, czy postępowanie opiekuńcze unormowane w art.
5981 i nast. k.p.c. ma zastosowanie do wykonania każdego orzeczenia
dotyczącego kontaktów z małoletnim dzieckiem, czy tylko takiego, którego
elementem jest odebranie, chociażby czasowe, dziecka od osoby wykonującej nad
nim, zgodnie z art. 96 k.r.o., pieczę.
Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 sierpnia 2008 r., III CZP 75/08, nie
przesądza, według jakich przepisów – przewidzianych w art. 5981
i nast. k.p.c., czy
też o egzekucji świadczeń niepieniężnych (art. 1050-1051 k.p.c.) – następuje
wykonanie orzeczenia sądu dotyczącego kontaktów z dzieckiem. Uchwała zapadła
na tle stanu faktycznego, w którym postanowienie regulujące kontakty z dzieckiem
nakazywało wydawanie dziecka przez rodzica, któremu powierzono wykonywanie
władzy rodzicielskiej. Istota obowiązków wynikających z tego orzeczenia, co wprost
wskazano w uzasadnieniu uchwały, polegała na wydawaniu i odbieraniu dziecka.
Taka sytuacja nie zachodzi, jeżeli orzeczenie regulujące kontakty z dzieckiem
przewiduje, że będą się one odbywały w obecności rodzica sprawującego nad nim
pieczę, realizacja bowiem orzeczenia nie następuje przez odebranie dziecka tej
osobie, lecz przez wymuszenie odpowiedniego zachowania (działania lub
zaniechania) osoby zobowiązanej do umożliwienia wykonywania kontaktów z
dzieckiem innej osobie wskazanej w orzeczeniu sądowym. W takim przypadku
istota obowiązku podlegającego przymusowemu wykonaniu nie jest tożsama z
obowiązkiem, który podlega przymusowej realizacji na podstawie art. 5981
i nast.
k.p.c. Zastosowanie postępowania unormowanego w tych przepisach prowadzi do
odebrania dziecka – na stałe lub na okres przejściowy – osobie wykonującej nad
nim pieczę i przejęcia na czas przejściowy bieżącej pieczy nad dzieckiem przez
osobę uprawnioną do kontaktów z dzieckiem.
Przepisy art. 5981
i nast. k.p.c. zastąpiły art. 1089-10951
k.p.c., które – jak
wynika z uzasadnienia uchwały Sądu Najwyższego z dnia 26 maja 1975 r., III CZP
30/75 – miały zastosowanie tylko do wykonania orzeczeń prowadzących do
chociażby czasowego odebrania dziecka osobie wykonującej władzę rodzicielską, a
tym samym również sprawującej pieczę nad dzieckiem. W pozostałych
przypadkach do wykonania orzeczeń dotyczących kontaktów z dziećmi miały
zastosowanie przepisy o egzekucji świadczeń niepieniężnych. Nowe przepisy miały
wyraźny związek z regulacją zawartą w prawie materialnym, tj. art. 100 k.r.o.,
regulującym odebranie dziecka od osoby nieuprawnionej. Przesłanką zastosowania
tego przepisu, a w wyniku tego art. 5981
i nast. k.p.c., jest ustalenie, że dziecko
znajduje się u osoby nieuprawnionej. Nie można przyjąć, że taka sytuacja
występuje – nawet przy założeniu, że obejmuje osobę tylko czasowo nieuprawnioną
do sprawowania bieżącej pieczy nad dzieckiem – gdy osoba, która wykonuje pieczę
nad dzieckiem ma być obecna przy kontaktach z dzieckiem i jedynie uniemożliwia
wykonywanie tych kontaktów zgodnie z orzeczeniem sądu.
Wykonaniu takiego orzeczenia na podstawie przepisów o egzekucji świadczeń
niepieniężnych nie sprzeciwiają się argumenty aksjologiczne, które legły u podstaw
zmiany modelu postępowania w sprawach o odebranie dziecka. Zastosowanie
przepisów o egzekucji świadczeń niepieniężnych nie prowadzi do odebrania
dziecka osobie wykonującej nad nim pieczę, zatem dziecko nie staje się
przedmiotem postępowania egzekucyjnego. Zastosowanie środków egzekucyjnych
powinno doprowadzić jedynie do określonego zachowania osoby wykonującej
władzę rodzicielską nad dzieckiem.
Za zastosowaniem w omawianym przypadku przepisów dotyczących
postępowania opiekuńczego nie przemawiają także racje pragmatyczne związane z
efektywnością postępowania wykonawczego. W razie wykonania orzeczenia o
kontaktach z dzieckiem według przepisów o postępowaniu opiekuńczym
niezastosowanie się zobowiązanego do orzeczenia sądu, o którym mowa w art.
5985
k.p.c. (określającego termin, w jakim zobowiązany powinien oddać
uprawnionemu osobę podlegającą władzy rodzicielskiej), powoduje wszczęcie fazy
wykonawczej postępowania, w której sąd zleca kuratorowi przymusowe odebranie
dziecka (art. 5986
k.p.c.). Wydanie kuratorowi zlecenia odebrania dziecka na
podstawie orzeczenia ustalającego kontakty z dzieckiem w obecności rodzica
wykonującego nad nim pieczę jest nieuzasadnione, gdyż nie ma oparcia ani w
orzeczeniu podlegającemu wykonaniu, ani w przepisach prawa materialnego. De
lege lata art. 5986
k.p.c. nie zawiera odpowiednich środków, które można by
zastosować w celu efektywnego wymuszenia wykonania orzeczenia ustalającego
kontakty uprawnionego z dzieckiem w obecności osoby wykonującej pieczę nad
dzieckiem. W takiej sytuacji czynności kuratora sądowego musiałyby polegać na
próbach osobistej perswazji wobec zobowiązanego celem umożliwienia wykonania
orzeczenia sądu, jednak bez współdziałania tej osoby nie można by doprowadzić
do wykonania orzeczenia ustalającego omawianą formę kontaktów z dzieckiem.
Należy mieć także na względzie, że w § 9 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 12 czerwca 2003 r. w sprawie szczegółowego sposobu
wykonywania uprawnień i obowiązków kuratorów sądowych (Dz.U. Nr 112, poz.
1064) uregulowano szczegółowo obowiązki kuratora sądowego jedynie w razie
zwrócenia się przez sąd o przymusowe odebranie osoby podlegającej władzy
rodzicielskiej. Odrębnie – w § 10 – uregulowano czynności kuratora polegające na
jego obecności przy kontaktach rodziców z dziećmi. Nie ma przepisów regulujących
czynności kuratora, których istotą jest wymuszenie kontaktów uprawnionego z
dzieckiem. Ponadto, jak wskazują okoliczności sprawy, w której przedstawiono
zagadnienie prawne, wszczęcie postępowania opiekuńczego nie mogłoby
doprowadzić do wykonania orzeczenia ustalającego kontakty z małoletnim
dzieckiem z udziałem jego matki podczas jej kilkumiesięcznej nieobecności
spowodowanej wyjazdem za granicę; mimo postępowania wbrew orzeczeniu sądu
matka dziecka nie poniosłaby z tego powodu żadnych konsekwencji. (...)
Orzeczenie ustalające kontakty z dzieckiem powinno uwzględniać dobro
dziecka, w związku z czym orzeka się o wykonywaniu kontaktów z dzieckiem w
obecności osoby sprawującej nad nim pieczę. Taka forma kontaktów z dzieckiem
może być spowodowana uwzględnieniem wieku dziecka, jego stanu zdrowia lub
określonych, ukształtowanych, silnych związków emocjonalnych pomiędzy
dzieckiem a osobą sprawującą nad nim pieczę oraz pomiędzy dzieckiem a osobą
uprawnioną do kontaktów. Obecność przy kontaktach z dzieckiem osoby
sprawującej nad nią pieczę ma zapewnić dziecku poczucie bezpieczeństwa i
stabilności. Celem orzeczenia ustalającego kontakty z dzieckiem jest dążenie do
utrzymania lub odbudowania właściwych więzów emocjonalnych pomiędzy
dzieckiem a osobą uprawnioną do tych kontaktów jako warunku prawidłowego
rozwoju psychofizycznego dziecka.
Wykonanie orzeczenia sądu dotyczącego kontaktów z dzieckiem w ramach
postępowania opiekuńczego wiąże się niekiedy z koniecznością bezpośredniego
oddziaływania zastosowanego środka wobec dziecka, co naraża je na ujemne
przeżycia psychiczne związane z taką formą wykonania orzeczenia sądowego. Z
tego względu środki przymusowego wykonania orzeczenia przewidziane w
postępowaniu opiekuńczym nie służą niekiedy budowaniu na przyszłość
prawidłowych stosunków pomiędzy dzieckiem a osobą uprawnioną do kontaktów z
dzieckiem. Wykonanie orzeczenia sądu za pomocą środków przewidzianych w art.
5986
i nast. k.p.c., mimo że formalnie uzasadnione, może więc kolidować z dobrem
dziecka, w związku z czym zastosowanie tych przepisów powinno być ograniczone
tylko do przypadków wyraźnie wskazanych, tj. wówczas, gdy wykonanie orzeczenia
wiąże się z koniecznością odebrania dziecka.
Należy mieć także na względzie, że wskutek nowelizacji kodeksu rodzinnego i
opiekuńczego powołaną ustawą z dnia 6 listopada 2008 r. dodano nowy oddział 3,
rozdziału II, działu Ia, tytułu II, zatytułowany „Kontakty z dzieckiem” (art. 113-1136
).
Według art. 113 § 2, kontakty z dzieckiem obejmują w szczególności przebywanie z
dzieckiem (odwiedziny, spotkania, zabieranie dziecka poza miejsce jego stałego
pobytu) i bezpośrednie porozumiewanie się, utrzymywanie korespondencji,
korzystanie z innych środków porozumiewania się na odległość, w tym ze środków
komunikacji elektronicznej. Każda z tych form kontaktów z dzieckiem, jeżeli jest
przedmiotem orzeczenia ustalającego kontakty z dzieckiem, powinna – w razie jego
nierespektowania – podlegać przymusowej realizacji. Jest oczywiste, że de lege
lata postępowanie przewidziane w art. 5981
i nast. k.p.c. nie jest właściwe do
przymusowego wykonania każdego orzeczenia ustalającego kontakty z dzieckiem
w formach przewidzianych w art. 113 § 2 k.r.o., np. wymuszenia obowiązku
utrzymywania korespondencji, nie ma więc charakteru uniwersalnego. O tym, że
art. 5981
i nast. k.p.c. nie mają takiego charakteru przekonuje także inicjatywa
ustawodawcza w zakresie zmiany przepisów kodeksu postępowania cywilnego
przewidująca dodanie art. 59815
-59821
k.p.c. regulujących wykonywanie kontaktów z
dzieckiem tak, aby mogły one dotyczyć nie tylko orzeczeń, które przewidują
obowiązek wydania dziecka przez osobę wykonującą nad nim władzę rodzicielską.
Z tych względów orzeczenia ustalającego kontakty z dzieckiem w obecności
osoby wykonującej nad nim pieczę powinny być wykonywane według przepisów o
egzekucji świadczeń niepieniężnych, tj. art. 1050 lub art. 1051 k.p.c. Zastosowanie
jednego z nich jest uzależnione od treści tytułu egzekucyjnego; jeżeli orzeczenie
przewiduje stałe i powtarzające się kontakty z dzieckiem bez określenia
szczegółowo nakazów albo zakazów kierowanych do osoby wykonującej władzę
rodzicielską do wykonania takiego orzeczenia, uzasadnione jest stosowanie art.
1051 k.p.c., zasadniczy bowiem obowiązek wynikający z tytułu egzekucyjnego o
takiej treści polega na powstrzymaniu się przez dłużnika od działań
uniemożliwiających lub utrudniających osobie uprawnionej kontakty z dzieckiem.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. podjął
uchwałę, jak na wstępie.