Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 458/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 marca 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner (sprawozdawca)
SSN Bogumiła Ustjanicz
w sprawie z powództwa Zdzisława W.
przeciwko Skarbowi Państwa - Ministrowi Finansów
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 24 marca 2011 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku
Sądu Apelacyjnego
z dnia 15 stycznia 2010 r.,
1) oddala skargę kasacyjną powoda,
2) nie obciąża powoda kosztami postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 15 stycznia 2010 r. Sąd Apelacyjny na skutek apelacji
pozwanego Skarbu Państwa zmienił w pkt I wyrok Sądu Okręgowego z dnia 18
grudnia 2008 r. w ten sposób, że oddalił powództwo Zdzisława W. o zapłatę kwoty
216.647 złotych wraz z ustawowymi odsetkami, oddalił powództwo w pozostałej
części i nie obciążył powoda kosztami postępowania apelacyjnego.
Sąd Apelacyjny oparł swoje rozstrzygnięcie na ustalonym stanie faktycznym,
który dotyczył żądania powoda w pozwie z dnia 14 listopada 2005 r. zasądzenia od
pozwanego Skarbu Państwa kwoty ponad 550.000 złotych, tytułem wykupu
posiadanych przez powoda obligacji Skarbu Państwa, wyemitowanych w latach
1930 - 1936. Skarb Państwa wnosił o oddalenie powództwa, podnosząc zarzut
przedawnienia roszczeń, brak realnej wartości obligacji na skutek
przeprowadzonych reform pieniężnych oraz brak podstaw do waloryzacji
świadczenia na podstawie art. 3581
§ 3 k.c. Podzielając argumentację pozwanego
Sąd Okręgowy oddalił powództwo wyrokiem z dnia 19 grudnia 2006 r. Na skutek
apelacji powoda Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 6 sierpnia 2008 r. uchylił wyrok
Sądu Okręgowego i przekazał sprawę temu Sądowi do ponownego rozpoznania,
uznając, że jakkolwiek w dacie wytoczenia powództwa roszczenie powoda było
przedawnione, ale powoływanie się przez pozwanego na przedawnienie stanowiło
nadużycie prawa stosownie do art. 5 k.c. Stwierdził też, że w sprawie znajduje
zastosowanie art. 3581
§ 3 k.c.
W wyniku ponownego rozpoznania sprawy Sąd Okręgowy, wyrokiem z dnia
18 grudnia 2008 r. zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 216.647 złotych,
oddalając powództwo w pozostałej części i odstępując od obciążenia powoda
kosztami procesu. Sąd Okręgowy ustalił, że powód jest posiadaczem 13, a nie jak
twierdził 14 obligacji 4% państwowej pożyczki konsolidacyjnej o łącznej wartości
nominalnej 3.750 złotych. Zgodnie z przepisami z okresu emisji obligacji ich
umorzenie miało nastąpić do dnia 15 maja 1982 r., a wykup wraz z odsetkami miał
nastąpić w złotych według równowartości 900/5332 grama czystego złota za 1 złoty
w złocie. Uznał również, że bieg przedawnienia dochodzonych roszczeń, zgodnie z
3
art. 118 k.c. rozpoczął się dnia 4 czerwca 1989 r., a zakończył dnia 4 czerwca 1999
r. Przyjmując własny system waloryzacji obligacji i odnosząc go do wartości 1
grama złota w złocie w dniu wymagalności roszczenia, czyli dnia 15 maja 1982 r.,
Sąd Okręgowy na dzień wyrokowania ustalił kwotę należną powodowi na 200
złotych, według wartości nominalnej obligacji z lat 1930 -1936, a po kolejnych
przeliczeniach związanych z inflacją pieniądza w okresie powojennym, a następnie
po jego denominacji w 1994 r. doszedł do kwoty 361.934,32 złotych należnych
powodowi. Uznając za właściwe obciążenie skutkami inflacji nie tylko Skarbu
Państwa, ale także powoda Sąd pierwszej instancji zasądził na jego rzecz 60%
podanej kwoty, tj. 216.647 złotych.
Wyrok Sądu Okręgowego z dnia 18 grudnia 2008 roku został zaskarżony
apelacją przez pozwany Skarb Państwa. W trakcie jej rozpoznawania Sąd
Apelacyjny zwrócił się do Sądu Najwyższego z pytaniem prawnym w trybie art. 390
§ 1 k.p.c., odnoszącym się do wpływu dekretu z 1949 r. i ustawy z 1950 r. na
świadczenia pieniężne w sposób, który powodował utratę lub znaczne obniżenie ich
wartości. Sąd Najwyższy postanowieniem z dnia 22 października 2009 r. (III CZP
75/09, Lex nr 532090) odmówił podjęcia uchwały, wskazując m. in. w uzasadnieniu,
że w orzecznictwie jest utrwalony pogląd o nieodwracalnych skutkach
oddziaływania powołanych przepisów dekretu z 1949 i ustawy z 1950 r.
w odniesieniu do utraty wartości świadczeń wynikających z przedwojennych
obligacji, a jedynym sposobem uzyskania stanu pożądanego w świetle aktualnych
standardów konstytucyjnych jest uchwalenie odpowiedniej ustawy, której nie może
we wskazanym zakresie zastąpić judykatura.
W wyniku rozpoznania apelacji Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok
w sposób wskazany na wstępie. Odwołał się do wyroku Trybunału Konstytucyjnego
z dnia 24 kwietnia 2007 r. (SK 49/05, OTK-A 2007, nr 4, poz. 39) uznając,
że wprawdzie wyrok ten uznał za niezgodny z Konstytucją przepis uniemożliwiający
na podstawie art. 3581
§ 3 k.c. waloryzację należności z zobowiązań powstałych
przed dniem 30 października 1950 r., wynikających z obligacji emitowanych przez
Skarb Państwa, jednak nie stworzył obowiązku sądu powszechnego do
dokonywania waloryzacji na podstawie art. 3581
§ 3 k.c., jeśli nie zostały spełnione
przesłanki określone przez ten przepis. Ze względu na niespełnienie tych
4
przesłanek należało roszczenie powoda oddalić, biorąc również pod uwagę szereg
bezwzględnie obowiązujących przepisów powołanego dekretu z 1949 r., ustawy
z 1950 r. i ustawy denominacyjnej z 1994 r., a także naruszonego przez Sąd
pierwszej instancji art. 9216
k.c., a to ze względu na posiadanie przez powoda tylko
9 sztuk obligacji i przedstawienie oryginałów dokumentów obligacji dopiero dnia 30
czerwca 2009 r.
W skardze kasacyjnej powód powołał się na obie podstawy i zarzucił
zaskarżonemu wyrokowi naruszenie przepisów postępowania cywilnego, tj. art.
227, 228 § 1, 328 § 2, 382 i 316 § 1 k.p.c. Naruszenie przepisów prawa
materialnego dotyczy art. 8 ust. 2 w związku z art. 11 ust. 2 powołanego dekretu
z 1949 r., jak też art. 6 ust. 2 w związku z art. 4 tego dekretu, art. 8 ust. 1 ustawy
z 1950 r. w związku z art. 3581
§ 3 k.c. oraz niewymienionych przepisów ustawy
z 1994 r. o denominacji. Ponadto, zdaniem skarżącego naruszone zostały art. 7,
83,178 ust. 1, 188 pkt 1 i art. 190 ust. 1 Konstytucji RP oraz art. 3581
§ 3, art. 9216
i art. 465 § 1 i 3 k.c. We wniosku o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania
sformułowane zostało zagadnienie prawne wymagające rozpatrzenia,
sprowadzające się do udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy skutkiem art. 6 ust. 2
w związku z art. 15 dekretu z 1949 r. jest zmiana treści zobowiązania wynikającego
z obligacji Skarbu Państwa polegająca na zmianie wysokości świadczenia
pieniężnego, czy tylko wyłączenie możliwości dokonania waloryzacji świadczenia
pieniężnego w oparciu o miernik wartości w postaci kruszcu złota zawarty
w pierwotnej treści obligacji. Skarżący podniósł, że wykładni wymaga także art.
3581
§ 3 k.c. wywołujący rozbieżności w orzecznictwie sądowym w zakresie
możliwości dokonania waloryzacji sądowej w stosunku do świadczeń pieniężnych,
których wartość uległa obniżeniu na skutek działalności legislacyjnej Państwa.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w punkcie pierwszym
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania z zasądzeniem kosztów
postępowania, jak i nieobciążania powoda kosztami postępowania kasacyjnego.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną powoda Skarb Państwa - Prokuratoria
Generalna Skarbu Państwa wniósł o oddalenie skargi i zasądzenie kosztów
postępowania kasacyjnego.
5
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna podlega oddaleniu.
Na wstępie należy poddać ocenie zaskarżony wyrok z punktu widzenia
zarzutów naruszenia przepisów postępowania cywilnego. Zarzucanie wyrokowi
naruszenie art. 227, 228 § 1, 382 i 316 § 1 k.p.c. jest niezasadne. Nie można
podzielić stanowiska skarżącego o pominięciu przez Sąd drugiej instancji faktów
dotyczących zjawisk powszechnie znanych, jak inflacja powojenna, gdyż fakt ten
nie został pominięty, tylko nie został uznany za mający istotne znaczenie dla
rozpoznania roszczenia powoda. Niezasadne jest również zarzucanie naruszenia
art. 328 § 2 k.p.c., co może mieć tylko wyjątkowe znaczenie w przypadku
rozpoznawania skargi kasacyjnej, bo musi się odnosić do wadliwości uzasadnienia
zaskarżonego orzeczenia w sposób uniemożliwiający kontrolę kasacyjną.
Orzecznictwo Sądu Najwyższego jest w tej kwestii ugruntowane (np. wyroki SN
z dnia 5 września 2008 r., I CSK 41/08, OSNC-ZD 2009, nr 4, poz. 89, z dnia
20 lutego 2003 r., I CKN 65/01, Lex nr 78271 i z dnia 5 września 2008 r., I CSK
41/08, Lex nr 457851); w niniejszej sprawie nie ma żadnych przesłanek, który by
wskazywały na naruszenie powołanego przepisu przez zaskarżony wyrok.
Zarzuty naruszenia prawa materialnego odnoszą się do kilku zagadnień,
które wymagają odrębnego rozpoznania. Pierwsze z nich dotyczy kwestionowania
przez skarżącego, z powołaniem się także na przepisy Konstytucji RP, charakteru
prawnego i skutków przeliczenia zobowiązań pieniężnych na podstawie dekretu
z dnia 27 lipca 1949 r. o zaciąganiu nowych i określaniu wysokości nie umorzonych
zobowiązań pieniężnych (Dz. U. Nr 45, poz. 332, dalej jako dekret z 1949 r.) oraz
ustawy z dnia 28 października 1950 r. o zmianie systemu pieniężnego (Dz. U.
Nr 50, poz. 459, dalej jako ustawa z 1950 r.). Kwestie te, dotyczące wprowadzenia
zasady nominalizmu i wyłączenia klauzul waloryzacyjnych w dekrecie z 1949 r.
(art. 6, 7, 8 i 11) oraz zasady przeliczenia zobowiązań przedwojennych Skarbu
Państwa w ustawie z 1950 r. (art. 1) były już kilkakrotnie wyjaśniane
w orzecznictwie, które znajduje wraz z zawartą w nim argumentacją odniesienie do
niniejszej sprawy.
6
Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku z dnia 24 kwietnia 2007 r.
(SK 49/05, OTK-A 2007, nr 4, poz. 39) podkreślił, że powołane przepisy nie zostały
derogowane, miały natomiast cechę aktów prawnych, których moc obowiązująca
wyczerpała się w jednorazowym uregulowaniu oznaczonych stosunków prawnych,
na wiele lat przed wejściem w życie Konstytucji z 1997 r. Skutki wywołane przez te
przepisy są nieodwracalne, co wynika także z kolejnego wyroku Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 6 listopada 2008 r. w sprawie sygn. akt P/07(OTK-A 2008,
nr 9, poz. 163) oraz z wyroków Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 2009 r. (I CSK
331/08, Lex nr 500171), z dnia 8 stycznia 2009 r. (I CSK 482/08, Lex nr 491552),
jak też z uzasadnienia postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 22 października
2009 r. (III CZP 75/09, Lex nr 532090), wydanego w niniejszej sprawie.
Podkreślenia wymaga, że w przeciwieństwie do twierdzenia skarżącego
przeliczenie wartości przedwojennych zobowiązań pieniężnych, w tym obligacji
i wyrażenie ich w innych środkach pieniężnych (nowy złoty) nie było wynikiem
zmiany siły nabywczej pieniądza. Nie odnosiło się zatem do zmiany spowodowanej
malejącą ekonomicznie siłą pieniądza (inflacja) lub występującą, choć nie mającą
w tym przypadku żadnego odwołania do rzeczywistości, wzrastającą siłą nabywczą
pieniądza (deflacja), tylko ze zmianą wartości wynikającą z woli ustawodawcy
(ex lege) i dotyczącą wszystkich zobowiązań pieniężnych, a więc także obligacji
państwowych. Ocena słuszności i poprawności legislacyjnej tego rozwiązania
prawnego nie podlega obecnie weryfikacji, jak uzasadnił to Trybunał Konstytucyjny
oraz Sąd Najwyższy w powołanych orzeczeniach. W rezultacie zastosowania
powołanych przepisów dekretu z 1949 r. i ustawy z 1950 r. przedwojenne
zobowiązania pieniężne, takie jak przedmiotowe obligacje utraciły wszelką wartość
ekonomiczną.
Z tym się wiąże możliwość zastosowania art. 3581
§ 3 k.c. do sądowej
waloryzacji świadczeń pieniężnych, których wartość uległa obniżeniu na skutek
działalności legislacyjnej Państwa. Skarżący podnosi tę kwestię z powołaniem się
na orzecznictwo, przyjmujące możliwość waloryzacji na podstawie przepisów
Kodeksu cywilnego (art. 3581
§ 3 k.c.), powołując się na przypadki zmian prawa
celnego i podatkowego. Jest to nietrafna argumentacja, co znalazło wyjaśnienie
zwłaszcza w wydanym w niniejszej sprawie postanowieniu Sądu Najwyższego
7
z dnia 22 października 2009 r. (III CZP 75/09). Sąd Najwyższy zasadnie przyjął
w tym postanowieniu, że skoro dekret z 1949 r. oraz ustawa z 1950 r. wywarły
skutki z chwilą swego wejścia w życie, przekształcając w przewidziany w nich
sposób treść zobowiązań pieniężnych, to takiego skutku, będącego wyrazem woli
ustawodawcy nie można modyfikować następczo przez zastosowanie waloryzacji
sądowej. Przepisy prawa powszechnie obowiązującego nie mogą stanowić
zdarzenia wymienionego w art. 3581
§ 3 k.c., stanowiącego o waloryzacji sądowej.
Należy przyjąć, że waloryzacja taka byłaby możliwa, ale tylko w razie spełnienia
przesłanek wynikających z art. 3581
§ 3 k.c. i tylko w odniesieniu do wartości
zobowiązania pieniężnego, powstałego w wyniku przekształcenia ex lege
poprzedniego zobowiązania oraz całkiem niezależnie od jego wartości i przepisów
ja kształtujących przed tym przekształceniem. Jak wykazane zostało w niniejszej
sprawie przesłanki do waloryzacji na podstawie powołanego przepisu kodeksu
cywilnego nie zachodziły. Rozważanie waloryzacji sądowej jest ponadto
nieracjonalne, jeśli zobowiązanie pieniężne staje się obiektywnie bezwartościowe,
jak to ma miejsce w niniejszej sprawie. Jak wyjaśniono trafnie w orzecznictwie
dokument przedwojennych obligacji, wskazując na mechanizm waloryzacji nie
zawierał umownej klauzuli waloryzacyjnej, lecz odwoływał się do treści przepisów
obowiązujących w tej mierze w dacie emisji obligacji oraz powoływał te przepisy
jako podstawę przeliczenia. Jeżeli te przepisy zostały uchylone przez art. 29
dekretu z 1949 r., to stracił moc sposób waloryzacji określony w tych przepisach,
a zaczął obowiązywać sposób określony w dekrecie (wyrok Sądu Apelacyjnego
w Warszawie z dnia 7 grudnia 2005 r., I ACa 329/05, OSA 2007, nr 2, poz. 5).
Z tych powodów nie można uznać ani naruszenia przez zaskarżony wyrok
powołanych w skardze przepisów Konstytucji, ani przepisów dekretu z 1949 r.
i ustawy z 1950 r., jak też art. 3581
§ 3 k.c. Ocenie nie podlegało ewentualne
naruszenie przez wyrok Sądu Apelacyjnego art. 3571
k.c., o którym jest mowa
w uzasadnieniu skargi, ponieważ w podstawach skargi przepis ten nie został
powołany. Sąd drugiej instancji wydając zaskarżone orzeczenie nie oparł się na
podstawie z art. 8 ust. 2 w związku z art. 11 ust. 2 dekretu z 1949 r., więc zarzut
błędnego zastosowania tych przepisów jest bezprzedmiotowy.
8
Niezasadne jest również zarzucanie naruszenia art. 9216
i art. 465 § 1 i 3
k.c., ponieważ to powód nie przedłożył wymaganych oryginałów dokumentów
obligacji, których, jak ostatecznie ustalono w sprawie miał znacznie mniej,
niż początkowo wskazywał. Czynienie więc zarzutu Sądowi, że wymaga
respektowania przepisów jest bezzasadne. Kwestia ta nie ma zresztą znaczenia dla
wyniku sprawy, a z wyroku Sądu Okręgowego, zmienionego zaskarżonym
wyrokiem wynika, że nie ma tam zastrzeżenia, wynikającego z art. 9216
k.c., zaś
trafne jest stwierdzenie Sądu Apelacyjnego, że brak tego zastrzeżenia może
narazić dłużnika na ewentualną zapłatę osobie nieuprawnionej, gdyby nie został
przedstawiony oryginał papieru wartościowego.
Mając to na względzie Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił
skargę kasacyjną, nie obciążając powoda na podstawie art. 102 w związku z art.
39821
k.p.c. kosztami postępowania kasacyjnego, uznając występowanie
szczególnych okoliczności, uzasadniających to w niniejszej sprawie.
jz