Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 401/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 marca 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Marian Kocon
SSN Marta Romańska
w sprawie z powództwa Janusza G.
przeciwko "S. – M." Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w C.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 25 marca 2011 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 28 grudnia 2009 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 5 sierpnia 2009 r. zasądził od pozwanej S.-
M. spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w C. na rzecz powoda Janusza G.
kwotę 204.873,12 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 1 lipca 2008 r. i kosztami
procesu. Sąd Apelacyjny wyrokiem zaskarżonym skargą kasacyjną oddalił apelację
pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego, przyjmując za podstawę rozstrzygnięcia
następujące ustalenia faktyczne i ich ocenę prawną.
W dniu 14 czerwca 2007 r. strony zawarły umowę dostawy, na podstawie
której powód zobowiązał się dostarczyć pozwanej w terminie od 18 czerwca 2007 r.
do 31 maja 2008 r. rury ze stali spawalnej o wartości 2.928.000 zł brutto. W umowie
zastrzeżono, że płatności za zamówienia cząstkowe będą dokonywane w terminie
60 dni do wystawienia przez powoda faktury oraz że w razie przekroczenia przez
pozwaną tego terminu o pięć dni powód ma prawo odstąpić od umowy w trybie
natychmiastowym. Zarówno powód, jak i pozwana mieli prawo odstąpić od umowy
z przyczyn leżących po drugiej stronie. Powód mógł domagać się z tego tytułu
zapłaty kary umownej w wysokości 20% wartości nieodebranych rur, pozwana zaś -
w wysokości 20% wartości umowy. Pozwana dokonała płatności czterech
wystawionych przez powoda faktur z opóźnieniem przekraczającym pięć dni oraz
nie złożyła w terminie zamówień cząstkowych w uzgodnionych ilościach, w związku
z czym powódka w dniu 5 czerwca 2008 r. złożył pisemne oświadczenie
o odstąpieniu od umowy i zażądała zapłaty kary umownej w kwocie dochodzonej
pozwem.
Sąd Apelacyjny uznał, że powódka skutecznie odstąpiła od umowy,
a ponieważ uczyniła to z przyczyn leżących po stronie pozwanej, należy się jej kara
umowna. Podkreślił, że kara umowna zastrzeżona została na wypadek odstąpienia
od umowy, a nie niewykonania zobowiązania pieniężnego. Wskazał, że nie ma
podstaw do uwzględnienia wniosku o miarkowanie kary umownej, gdyż pozwana
wykonała umowę jedynie w 55%, zaś wysokość kary umownej powiązana została
z niezrealizowaną częścią zobowiązania. Pozwana nie wykazała również,
że powódka poniosła szkodę.
3
W skardze kasacyjnej opartej na podstawach określonych w art. 3983
§ 1
k.p.c. pozwana podniosła zarzuty naruszenia:
- art. 379 pkt 5 k.p.c. przez pozbawienie powoda możności obrony jej praw
skutkujące nieważnością postępowania w następstwie nieprzeprowadzenia
przez Sąd pierwszej instancji wnioskowanych przez pozwaną dowodów
i pominięcie tych uchybień przez Sąd drugiej instancji;
- art. 227 w związku z art. 162 k.p.c. przez nierozpatrzenie zarzutów pozwanej
odnoszących się do nieuwzględnienia wniosków o przeprowadzenie
dowodów z zeznań świadków oraz dowodu z przesłuchania stron;
- art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji RP w związku z art. 47912
§ 1 k.p.c.
przez dokonanie ustaleń korzystnych dla powoda na podstawie dowodów
sprekludowanych;
- art. 228 k.p.c. przez pominięcie faktu nieponiesienia szkody przez powoda
mającego oparcie w zasadach notoryjności powszechnej;
- art. 233 § 1 i art. 47912
§ 1 k.p.c. przez uznanie, że pozwana wszystkie
należności wynikające z 26 faktur wystawionych przez powoda zapłaciła
z opóźnieniem;
- art. 483 § 1 k.c. przez błędną wykładnię polegającą na uznaniu,
że dopuszczalne było zastrzeżenie kary umownej na wypadek niewykonania
świadczenia pieniężnego;
- art. 484 § 2 k.c. przez jego niezastosowanie i uznanie, że nie było podstawy
do zmniejszenia kary umownej co do zasady, w szczególności w związku
z wykonaniem zobowiązania w znacznej części;
- art. 605 i art. 395 § 1 k.c. przez uznanie, że powód w terminie trwania
umowy złożył oświadczenie o odstąpieniu od umowy;
- art. 395 § 1 k.c. przez błędną wykładnię polegającą na uznaniu,
że w umowie pomiędzy stronami postępowania skutecznie zastrzeżono
prawo odstąpienia od umowy pomimo nieoznaczenia terminu, w którym
miało przysługiwać to uprawnienie.
4
Powołując się na tak ujęte podstawy kasacyjne pozwana wniosła o uchylenie
zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy, bądź też przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut pozbawienia pozwanej możności obrony jej praw nie zasługiwał na
uwzględnienie. Sąd Najwyższy w granicach zaskarżenia bierze z urzędu pod
rozwagę nieważność postępowania, jednakże tylko w zakresie postępowania przed
sądem drugiej instancji, gdyż skarga kasacyjna jest środkiem zaskarżenia służącym
kontroli prawidłowości stosowania prawa materialnego i procesowego przez sąd
odwoławczy. Sąd Najwyższy nie jest więc w zasadzie uprawniony do badania –
w ramach kontroli kasacyjnej - nieważności postępowania przed sądem pierwszej
instancji. Bezzasadne pominięcie przez sąd odwoławczy kwestionowanego
w apelacji nieuwzględnienia przez sąd pierwszej instancji wniosków dowodowych
zgłoszonych przez stronę mogłoby być podważane w postępowaniu kasacyjnym
w przypadku podniesienia przez skarżącego zarzutu naruszenia art. 378 § 1
w związku z art. 382 i art. 382 k.p.c. (zob. m.in. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia
21 listopada 1997 r., I CKN 825/97, OSNC 1998, nr 5, poz. 81, z dnia 17 grudnia
1997 r., I CKN 947/97, nie publ, z dnia 14 grudnia 2001 r., V CKN 556/00, niepubl.,
z dnia 15 października 2010 r., V CSK 58/10, nie publ.). Skarżąca formułując zarzut
nieważności postępowania wymienionych przepisów nie powołała, a odwołała się
jedynie do treści art. 379 pkt 5 k.p.c., wskazując na bezzasadne - w jej ocenie -
pominięcie przez sądy obu instancji zgłoszonych przez nią wniosków dowodowych.
Tak skonstruowany zarzut nie mógł wywrzeć zamierzonego skutku, gdyż oddalenie
przez sądy meriti wniosków dowodowych zgłoszonych w toku postępowania –
co do zasady - nie może być kwalifikowane jako przesłanka nieważności
postępowania z powodu pozbawienia strony możności obrony jej praw (zob. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 23 lutego 2001 r., II CKN 395/00, nie publ.).
Również wskazane przez skarżącą uchybienie polegające na
nierozpoznaniu przez Sąd Apelacyjny zarzutów odnoszących się do
bezpodstawnego nieuwzględnienia przez Sąd pierwszej instancji wniosków
dowodowych mogłoby zostać wytknięte skutecznie z powołaniem się na naruszenie
5
art. 378 § 1 k.p.c., a nie tylko – jak uczyniła to skarżąca – art. 227 w związku z art.
162 k.p.c.
Z ustaleń dokonanych przez Sąd wynika jednoznacznie, że pozwana
bezspornie opóźniła się z zapłatą należności w odniesieniu do czterech faktur
i okoliczność ta usprawiedliwiała odstąpienie przez powoda od umowy.
Tymczasem skarżąca podnosząc zarzut naruszenia art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1
Konstytucji w związku z art. 47912
§ 1 k.p.c. wskazała, że według ustaleń tego
Sądu, dokonanych na podstawie sprekludowanych dowodów, z opóźnieniem
opłacone zostały również inne faktury. Zarzut ten, oparty na twierdzeniu
oderwanym od ustaleń przyjętych za podstawę zaskarżonego wyroku, nie mógł być
uwzględniony. Z tej samej przyczyny bezskuteczny okazał się zarzut naruszenia
art. 233 § 1 i art. 47912
§ 1 k.p.c. zmierzający do wykazania wadliwości
stwierdzenia przez Sąd Apelacyjny, że wszystkie należności objęte fakturami
wystawionymi przez powoda zostały uregulowane z opóźnieniem.
Sąd Apelacyjny dokonując oceny wniosku pozwanej o zmniejszenie kary
umownej przyjął, że żadna z przesłanek określonych w art. 484 § 2 k.c. nie została
spełniona. Wskazał przy tym, że zastrzeżonej przez strony kary umownej nie
można uznać za wygórowaną w kontekście twierdzenia pozwanej, iż powódka
w ogóle nie poniosła szkody. Konkluzję tę oparł na stwierdzeniu, że pozwana
okoliczności powyższej nie wykazała. Kwestionując powyższą ocenę skarżąca
podniosła, że nieponiesienie przez pozwaną szkody jest faktem notoryjnym.
Twierdzenie to nie zostało jednak poparte żadną argumentacją uzasadniającą jego
trafność. Dywagacje skarżącej wskazujące na możliwość wykorzystania przez
powoda rur nie odebranych przez pozwaną w inny sposób, bez ponoszenia
dodatkowych kosztów, nie stanowią dostatecznej podstawy do skutecznego
podniesienia zarzutu obrazy art. 228 § 1 k.p.c.
Za oczywiście chybiony uznać należy zarzut naruszenia art. 483 § 1 k.c.
Sąd Apelacyjny wskazał wyraźnie, że kara umowna, której zapłaty domaga
się powód, zastrzeżona została na wypadek odstąpienia przez niego od umowy,
a nie – jak błędnie odczytuje skarżąca – na wypadek niewykonania zobowiązania
pieniężnego. Sąd Najwyższy wielokrotnie opowiadał się za dopuszczalnością
6
zastrzeżenia kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy (zob. m.in. wyroki:
z dnia 20 października 2006 r., IV CSK 154/06, OSNC 154/06; z dnia 7 lutego
2007 r., III CSK 288/06, niepubl.; z dnia 17 grudnia 2008 r., I CSK 240/08, nie publ.)
i skład orzekający pogląd ten w pełni aprobuje. Uznanie przez Sąd Apelacyjny,
że na takiej konstrukcji oparta została umowa dostawy zawarta przez strony jest
wnioskiem w pełni uprawnionym.
Trafności oceny, że zastrzeżenie kary umownej na rzecz powoda było
skuteczne nie podważa zarzut błędnej wykładni art. 395 § 1 k.c. Sąd Apelacyjny
przyjął, że przewidziana przez strony możliwość odstąpienia przez powoda od
umowy w trybie natychmiastowym w razie opóźnienia się przez pozwaną z zapłatą
należności o pięć dni upoważniała go do skorzystania z tego uprawnienia
niezwłocznie po stwierdzeniu takiego zdarzenia. Taka wykładnia oświadczeń woli
stron - w kontekście wymagania oznaczenia terminu do skorzystania z prawa
odstąpienia od umowy, określonego w powołanym przepisie – mogłaby zostać
ewentualnie podważona przy pomocy zarzutu naruszenia art. 65 k.c., którego
skarżąca nie powołała.
Błędny jest pogląd skarżącej wskazujący na niedopuszczalność skorzystania
przez powoda z prawa odstąpienia od umowy po upływie wskazanego w niej
terminu realizacji dostaw. Z treści zawartej przez strony umowy ani z brzmienia art.
395 § 1 k.c. ograniczenie takie nie wynika. Zarzut naruszenia powyższego
przepisu, oparty na odmiennym założeniu, nie znajduje zatem żadnego
uzasadnienia.
Nie można natomiast odmówić słuszności zarzutowi naruszenia przez Sąd
Apelacyjny art. 484 § 2 k.c. wskutek uznania, że wykonanie przez pozwaną
zobowiązania w 55% nie może być kwalifikowane jako przesłanka zmniejszenia
należnej powodowi kary umownej oraz że sprzeciwia się temu sposób określenia
przez strony wysokości tej kary.
Zgodnie z art. 484 § 2 k.c., dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej,
jeżeli zobowiązanie zostało wykonane w znacznej części, albo gdy kara umowna
jest rażąco wygórowana. Przepis ten wyczerpująco określa przesłanki, które mogą
stanowić podstawę miarkowania kary umownej. Nie uzależnia on w żaden sposób
7
możliwości obniżenia kary umownej od przyjętego przez strony sposobu określenia
jej wysokości. Pogląd Sądu Apelacyjnego, wedle którego miarkowaniu kary
sprzeciwia się powiązanie jej wysokości z wartością nie wykonanej tylko części
zobowiązania nie znajduje zatem żadnego uzasadnienia.
Nie przekonuje również zapatrywanie tego Sądu, nie poparte żadną
argumentacją, odrzucające możliwość zakwalifikowania wykonania umowy
w ponad połowie jako wykonania zobowiązania w znacznej części w rozumieniu
powołanego przepisu.
Dopuszczalność miarkowania kary umownej ze względu na wykonanie
zobowiązania w znacznej części opiera się na założeniu, że częściowe wykonanie
zobowiązania zaspokaja godny ochrony interes wierzyciela. Z powodu niemożności
spełnienia się tego założenia miarkowanie kary umownej na omawianej podstawie
odpada w sytuacjach, w których częściowe wykonanie zobowiązania nie ma
znaczenia dla wierzyciela. W rozpoznawanej sprawie sytuacja taka jednak nie
wystąpiła, stąd też zdawkowe stwierdzenie Sądu Apelacyjnego, że przeciwko
obniżeniu kary umownej przemawia wykonanie przez pozwaną zobowiązania tylko
w 55% nie może usprawiedliwiać oceny, że zgłoszone w tym przedmiocie żądanie
– w świetle art. 484 § 2 k.c. - nie może być uwzględnione.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzekł, jak
w sentencji.