Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 220/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 1 kwietnia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Barbara Myszka
w sprawie z powództwa "W. E.-U.” sp. z o.o. w Ł.
przeciwko "Z. Zakład Przyczep i Naczep" sp. z o.o. w Z.
z udziałem interwenienta ubocznego po stronie pozwanego Przedsiębiorstwa
Wielobranżowego "K." sp. z o.o. w Ś.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 1 kwietnia 2011 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 26 lutego 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu, pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powódka „W. E.-U.” spółka z o.o. w Ł. wniosła o zasądzenie od pozwanej „Z.
Zakład Przyczep i Naczep” spółki z o.o. w Z. kwoty 508.045 zł z ustawowymi
odsetkami tytułem zwrotu ceny w związku z odstąpieniem od umowy sprzedaży
naczepy kupionej od pozwanej.
Wyrokiem z dnia 13 października 2009 r. Sąd Okręgowy zasądził od
pozwanej na rzecz powódki kwotę 507.556,60 zł wraz z ustawowymi odsetkami
oraz oddalił powództwo w pozostałej części. Ustalił, że strony zawarły umowę,
której przedmiotem było wykonanie i sprzedaż przez pozwaną naczepy Z. typ D-
651 Jumbo do przewozu żywca wieprzowego. W umowie sprzedawca udzielił
kupującemu gwarancji na okres 24 miesięcy na całość pojazdu oraz na okres
48 miesięcy lub 500.000 km na osie jezdne, od chwili odbioru pojazdu,
z wyłączeniem części podlegających normalnemu zużyciu eksploatacyjnemu,
z zastrzeżeniem konieczności wykonywania regularnych przeglądów określonych
w książce gwarancyjnej. Odpowiedzialność gwarancyjna sprzedawcy miała
obejmować zastosowane materiały i wykonanie, z wyjątkiem napraw wynikłych
z wadliwej obsługi przedmiotu umowy. Powódka zapłaciła kwotę 507.556,60 zł
tytułem ceny na podstawie faktury z dnia 21 grudnia 2005 r. wystawionej przez
pozwaną. Pozwana zleciła wykonanie zabudowy nadwozia Przedsiębiorstwu
Wielobranżowemu „K.” spółce z o.o. w Ś. (interwenientowi ubocznemu po stronie
pozwanej). Powódka odebrała naczepę w dniu 15 lutego 2006 r., otrzymując
równocześnie od interwenienta ubocznego książeczkę gwarancyjną, w której
udzielono gwarancji na zabudowę na okres 24 miesięcy od daty zakupu pod
warunkiem wykonywania przeglądów okresowych. W 2006 r. podczas eksploatacji
naczepy ujawniło się szereg usterek, które były usuwane przez pozwaną i
interwenienta ubocznego. W piśmie z dnia 11 stycznia 2007 r. powódka wezwała
pozwaną do wymiany naczepy na wolną od wad, w terminie 3 dni pod rygorem
odstąpienia od umowy. Pozwana, powołując się na stanowiska interwenienta
ubocznego, odmówiła wymiany naczepy. W ciągu roku 2007 ujawniły się kolejne
wady naczepy, doszło m.in. do zerwania dachu naczepy. W piśmie z dnia 31 lipca
3
2007 r. powódka ponownie zażądała wymiany naczepy na wolną od wad.
Interwenient uboczny odmówił, podnosząc, że adresatem żądania wymiany
naczepy powinien być sprzedawca. W listopadzie 2007 r. na zlecenie powódki
rzeczoznawca samochodowy Bogusław C. dokonał oceny stanu technicznego
naczepy. W wydanej opinii stwierdził, że uszkodzenia naczepy miały związek z jej
konstrukcją i nie były wywołane nieprawidłową eksploatacją. Po wydaniu tej opinii
powódka w piśmie z dnia 1 grudnia 2007 r. odstąpiła od umowy sprzedaży
naczepy, podając jako przyczynę istnienie wad, które mimo napraw nie zostały
usunięte.
Sąd Okręgowy uznał, że pozwana jako sprzedawca była gwarantem całej
naczepy, tj. podwozia i nadwozia. Powołując się na art. 568 § 1, 558 § 1 i 579 k.c.
oraz § 4 umowy, przyjął, że wraz z udzieleniem przez sprzedawcę kupującemu
24 miesięcznej gwarancji na naczepę uległ wydłużeniu okres rękojmi z jednego
roku do dwóch lat. Z chwilą odstąpienia przez powódkę od umowy nie wygasły
jej uprawnienia z tytułu rękojmi za wady fizyczne rzeczy. Odstąpienie od umowy, na
podstawie art. 560 § 1 k.c., było skuteczne, gdyż naczepa posiadała wady,
o których mowa w art. 556 § 1 k.c., tkwiące w rzeczy, o charakterze istotnym, nie
pozwalające na jej użytkowanie zgodnie z przeznaczeniem. Żądanie zwrotu
zapłaconej ceny znajdowało podstawę w art. 560 § 2 k.c. i art. 494 k.c.
Wyrokiem z dnia 26 lutego 2010 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanej
od wyroku Sądu Okręgowego. W ocenie Sądu odwoławczego, Sąd pierwszej
instancji bezzasadnie przyjął, że umowa zawierała postanowienie przedłużające
odpowiedzialność z tytułu rękojmi na okres 24 miesięcy. Także po zawarciu umowy
między stronami nie doszło do takiego porozumienia. Z tej przyczyny powódka
złożyła po terminie, przewidzianym w art. 568 § 1 k.c., oświadczenie o odstąpieniu
od umowy w trybie przepisów o rękojmi za wady rzeczy sprzedanej, nawet przy
założeniu, że naczepa została ostatecznie wydana powódce w dniu 14 marca 2006
r. Termin do odstąpienia od umowy z powodu wady fizycznej naczepy upłynął w
dniu 14 marca 2007 r. Mimo tej oceny, Sąd Apelacyjny uznał, że odstąpienie od
umowy przez powódkę było skuteczne, gdyż zachodziły przesłanki do złożenia
takiego oświadczenia woli przewidziane w art. 491 § 1 k.c. Uzasadnia taką ocenę
treść pisma powódki z dnia 11 stycznia 2007 r., w którym powódka wezwała
4
pozwaną do dokonania wymiany naczepy na rzecz wolną od wad w terminie trzech
dni pod rygorem odstąpienia od umowy. Żądanie powódki wymiany rzeczy
sprzedanej na rzecz wolną od wad było uzasadnione, gdyż pozwana wcześniej nie
usunęła skutecznie wad naczepy. Skuteczności złożonego oświadczenia o
odstąpieniu od umowy nie pozbawia to, że powódka dokonała tego dopiero w
piśmie z dnia 1 grudnia 2007 r. Żądanie zwrotu zapłaconej ceny znajduje
uzasadnienie w art. 494 k.c.
Ponadto żądanie dochodzone przez powódkę jest uzasadnione na
podstawie art. 471 k.c., gdyż pozwana nieprawidłowo wykonała swoje świadczenie,
wydając powódce rzecz nie spełniającą wymagań ze względu na cel, który chciała
osiągnąć powódka, kupując naczepę. Sprzedana naczepa posiadała wady tkwiące
w jej konstrukcji. Powódka poniosła szkodę w wysokości uiszczonej ceny.
Pomiędzy działaniem pozwanej a szkodą, jakiej doznała powódka, zachodzi
związek przyczynowy. Uwzględnienie powództwa na tej podstawie prawnej było
możliwe, gdyż powódka szeroko zakreśliła podstawę faktyczną roszczenia.
Domagała się zasądzenia kwoty wydatkowanej na bezużyteczną naczepę, bez
względu na podstawę prawną.
Wyrok Sądu Apelacyjnego został zaskarżony w całości skargą kasacyjną
przez pozwaną. W ramach podstawy naruszenia przepisów postępowania
zarzucono uchybienie:
- art. 321 § 1 k.p.c. w zw. z art. 4794
§ 2, art. 187 § 1 pkt 2, art. 13 § 1 zd.
drugie i art. 391 k.p.c.;
- art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.;
- art. 378 § 1 k.p.c.
W ramach podstawy naruszenia przepisów prawa materialnego podniesiono
zarzut naruszenia:
- art. 491 § 1 k.c. w zw. z art. 494 oraz 471 k.c.;
- art. 491 § 1 k.c. w zw. z art. 476 k.c. oraz art. 560 § 1 w zw. z art. 556 § 1
w zw. z art. 56, 60 i 60 § 1 k.c.;
- art. 56 k.c. w zw. z art. 60 i 61 § 1 k.c.;
5
- art. 65 § 1 i 2 k.c.;
- art. 491 § 1 k.c. w zw. z art. 561 § 1 k.c.;
- art. 568 § 1 k.c. w zw. z art. 491 § 1 i art. 561 § 1 k.c.;
- art. 561 § 1 k.c.;
- art. 494 k.c. w zw. z art. 491 § 1 k.c.;
- art. 471 k.c. w zw. z art. 361 § 1 k.c.
Pozwana wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, ewentualnie o uchylenie
zaskarżonego wyroku i zmianę wyroku Sądu Okręgowego poprzez oddalenie
powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 321 § 1 k.p.c., sąd nie może wyrokować, co do przedmiotu,
który nie był objęty żądaniem, ani zasądzać ponad żądanie. Sąd Apelacyjny
uwzględnił powództwo w granicach kwoty żądanej w pozwie, co jednak nie
przesądza o tym, że orzekł także co do przedmiotu objętego żądaniem. Przedmiot
żądania określa, oprócz treści żądania, podstawa faktyczna wskazana
w uzasadnieniu pozwu. Sąd jest związany wskazaną w pozwie podstawą faktyczną
powództwa. Wydanie rozstrzygnięcia na innej podstawie faktycznej niż wskazanej
przez powoda oznacza orzeczenie, co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 2005 r., II CK 556/04, OSNC 2006,
nr 2, poz. 38). Sąd nie jest natomiast związany oceną prawną powoda powołanej
przez niego podstawy faktycznej powództwa, zgodnie z zasadą, da mihi fatum,
dabo tibi ius (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 27 października 1999 r., III CKN
407/98, Lex nr 50697, z dnia 15 kwietnia 2003 r., V CKN 115/01, Lex nr 407051,
z dnia 24 maja 2007 r., V CSK 25/07, OSNC-ZD 2008, nr 2, poz. 32, z dnia 20 lipca
2007 r., I CSK 144/07, Lex nr 46999, z dnia 29 października 2008 r., IV CSK
260/08, Lex nr 590271, z dnia 21 maja 2009 r., V CSK 439/08, Lex nr 518121,
z dnia 16 września 2009 r., II CSK 189/09, Lex nr 564981). W konsekwencji sąd
może uwzględnić żądanie także na innej podstawie prawnej niż wskazanej przez
powoda, jeżeli tylko nie wykracza poza ramy faktyczne określone w pozwie.
6
Zasada ta ma także zastosowanie w sprawach gospodarczych. Z tego względu,
że sąd może ocenić powództwo na podstawie różnych podstaw prawnych
w uzasadnieniu pozwu okoliczności faktyczne powinny być na tyle dokładnie
sprecyzowane, aby można było jednoznacznie określić wchodzące w rachubę
podstawy prawne właściwe do oceny przedstawionego pod osąd roszczenia
powoda. Jest to konieczne w celu zapewnienia możliwości podjęcia właściwej
obrony przez pozwanego, w szczególności poprzez możliwość powołania
odpowiednich faktów i zarzutów istotnych z punktu widzenia norm prawa
materialnego mogących mieć zastosowanie do oceny przedstawionej w pozwie
podstawy faktycznej powództwa (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia
2009 r., V CSK 180/09, Lex nr 551156). Jak to wyjaśniono w orzecznictwie Sądu
Najwyższego (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 23 lutego 1999 r., I CKN
252/98, OSNC 1999, nr 9, poz. 152, z dnia 28 lutego 2002 r., III CKN 182/01, Lex
nr 54471, z dnia 14 stycznia 2004 r., I CK 42/03, Lex nr 172790), wskazanie przez
powoda przepisów prawa materialnego, mających stanowić podstawę prawną
orzeczenia, jakkolwiek niewymagane, nie pozostaje bez znaczenia dla przebiegu
i wyniku sprawy, albowiem pośrednio określa także okoliczności faktyczne
uzasadniające żądanie pozwu.
Z uzasadnienia pozwu wynikało, że powódka żądała zwrotu zapłaconej ceny
za kupioną naczepę w związku ze złożeniem przez powódkę, w dniu 1 grudnia
2007 r., oświadczenia o odstąpieniu od umowy sprzedaży. Tak zakreślona
podstawa faktyczna powództwa pozwalała na ocenę zgłoszonego żądania zarówno
poprzez pryzmat art. 494 k.c. w zw. z art. 560 § 1 i 2 k.c., jak również art. 494 k.c.
w zw. z art. 491 § 1 k.c. Wprawdzie w uzasadnieniu pozwu powódka wskazała
przepisy o rękojmi za wady fizyczne rzeczy jako uzasadniające złożenie przez nią
oświadczenia o odstąpieniu od umowy, ale tą oceną prawną powódki
dochodzonego roszczenia sąd nie był związany. Istotne jest bowiem to,
że w uzasadnieniu pozwu powódka podała także okoliczności poprzedzające
złożenie tego oświadczenia, w szczególności nieudane próby naprawy naczepy
przez pozwaną, bezskuteczne oczekiwanie przez powódkę na wymianę wadliwej
naczepy na rzecz wolną od wad, jak również prowadzoną w tej sprawie
korespondencję między stronami. Nie było więc wyłączone badanie skuteczności
7
złożonego przez powódkę oświadczenia o odstąpieniu od umowy także na
podstawie art. 491 § 1 k.c. W obu przypadkach odstąpienia od umowy - na
podstawie art. 560 § 1 k.c. albo art. 491 § 1 k.c. - aktualizował się, wynikający z art.
494 k.c., obowiązek zwrotu powódce przez pozwaną zapłaconej ceny.
W konsekwencji podniesiony w związku z oceną przez Sąd Apelacyjny powództwa
na podstawie art. 491 § 1 k.c. zarzut naruszenia art. 321 § 1 k.p.c. w zw. z art. 4794
§ 2, art. 187 § 1 pkt 2 i art. 13 § 1 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. nie był uzasadniony.
Zarzut naruszenia tych przepisów był natomiast zasadny w odniesieniu do
dokonanej przez Sąd odwoławczy oceny powództwa na podstawie art. 471 k.c. jako
żądania zapłaty odszkodowania z tytułu nienależytego wykonania przez pozwaną
zobowiązania wynikającego z umowy sprzedaży. W podstawie faktycznej
powództwa mieściło się twierdzenie powódki o tym, że skutecznie odstąpiła od
umowy skutkiem czego doszło do zniesienia ex tunc stosunku prawnego łączącego
strony. Konsekwencją takiego stanu rzeczy był obowiązek zwrotu przez pozwaną
spełnionego przez powódkę świadczenia w postaci zapłaconej ceny. Roszczenie
odszkodowawcze na podstawie art. 471 k.c. nie obejmuje zwrotu spełnionego
świadczenia, lecz naprawienie szkody spowodowanej nienależytym wykonaniem
zobowiązania. Inne są także przesłanki tego roszczenia w porównaniu do
roszczenia o zwrot spełnionego świadczenia. Odpowiedzialność sprzedawcy
z tytułu rękojmi jest odpowiedzialnością obiektywną podczas, gdy odpowiedzialność
za nienależyte wykonanie zobowiązania jest odpowiedzialnością opartą na
zasadzie winy. Przesłanką skutecznego odstąpienia od umowy wzajemnej na
podstawie art. 491 § 1 k.c. jest natomiast zwłoka jednej ze stron w wykonaniu
zobowiązania oraz bezskuteczny upływ dodatkowego terminu wyznaczonego przez
kontrahenta umowy do wykonania zobowiązania z umowy wzajemnej. W przypadku
odpowiedzialności odszkodowawczej należy wykazać także wysokość poniesionej
szkody oraz istnienie adekwatnego związku przyczynowego pomiędzy szkodą
a nienależytym wykonaniem zobowiązania. Uwzględniając te różnice,
należy uznać, że roszczenia o zwrot spełnionego świadczenia w związku
z odstąpieniem od umowy sprzedaży oraz o zapłatę odszkodowania za nienależyte
wykonanie umowy sprzedaży nie są tożsame pod względem ich podstaw
materialno-prawnych, przedmiotu żądania (zwrot spełnionego świadczenia oraz
8
zapłata odszkodowania pieniężnego) oraz przesłanek warunkujących ich
uwzględnienie, a tym samym – pośrednio – podstawy faktycznej tych roszczeń.
Powódka w pozwie jednoznacznie określiła, że dochodziła roszczenia o zwrot
uiszczonej ceny w związku z odstąpieniem od umowy sprzedaży i dlatego nie
można przyjąć, że pozew zawierał również żądanie zapłaty przez pozwaną
odszkodowania za nienależyte wykonanie umowy sprzedaży (por. również wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 2005 r., II CK 259/05, Lex nr 533903 oraz
z dnia 11 grudnia 2009 r., V CSK 180/09). Powódka nie powołała również w pozwie
wszystkich istotnych okoliczności dla uwzględnienia powództwa z art. 471 k.c.,
w szczególności dotyczących wysokości poniesionej szkody przy przyjęciu, że nie
doszło do skutecznego odstąpienia przez nią od umowy sprzedaży. Utrata przez
kupującego uprawnień z tytułu rękojmi za wady rzeczy, w tym do odstąpienia
o umowy sprzedaży, jak również brak podstaw do skutecznego odstąpienia od
umowy sprzedaży na podstawie art. 491 § 1 k.c., nie eliminuje możliwości
dochodzenia przez kupującego roszczenia odszkodowawczego na zasadach
ogólnych o naprawienie szkody doznanej przez kupującego wskutek nienależytego
spełnienia świadczenia przez sprzedawcę poprzez sprzedaż rzeczy wadliwej.
Strona powinna jednak wyraźnie określić w pozwie, że żąda również oceny
zgłoszonego żądania jako roszczenia odszkodowawczego w razie uznania braku
podstaw do uwzględnienia powództwa o zwrot spełnionego świadczenia.
W przeciwnym razie strona pozwana nie mogłaby skutecznie się bronić
w postępowaniu sądowym przez podnoszenie i dowodzenie faktów i zarzutów
istotnych dla oceny dochodzonego powództwa z punktu widzenia przepisów
dotyczących odpowiedzialności odszkodowawczej za nienależyte wykonanie
zobowiązania.
Konsekwencją uwzględnienia zarzutu naruszenia art. 321 § 1 w zw. z art.
4794
§ 2, art. 187 § 1 pkt 2, art. 13 § 1 zd. drugie i art. 391 k.p.c. w zakresie,
w jakim Sąd Apelacyjny dokonał oceny roszczenia powódki jako
odszkodowawczego, była bezprzedmiotowość pozostałych zarzutów procesowych
oraz naruszenia prawa materialnego (art. 471 k.c. w zw. z art. 361 § 2 k.c.)
odnoszących się do rozstrzygnięcia Sądu Apelacyjnego o zasadności
9
dochodzonego roszczenia jako roszczenia odszkodowawczego na podstawie art.
471 k.c.
Za uzasadniony należy uznać zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w zw.
z art. 391 § 1 k.p.c. w części dotyczącej braku istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy
ustaleń faktycznych dotyczących treści oświadczenia z dnia 1 grudnia 2007 r.
o odstąpieniu od umowy złożonego przez powódkę. Brak tych ustaleń uniemożliwia
dokonanie prawidłowej oceny w postępowaniu kasacyjnym, według art. 491 § 1
k.c., skuteczności oświadczenia złożonego przez powódkę o odstąpieniu od
umowy. Złożenie przez jedną ze stron umowy sprzedaży oświadczenia
o odstąpieniu od umowy z powodu wad rzeczy sprzedanej - na podstawie art. 560
§ 1 k.c. - jak również z powodu zwłoki w wykonaniu obowiązku z tej umowy, jako
umowy wzajemnej – na podstawie art. 491 § 1 k.c. – jest wykonywaniem
uprawnienia prawokształtującego. Istota tego uprawnienia polega na tym, że jedna
ze stron stosunku prawnego poprzez jednostronne oświadczenie złożone drugiej
stronie tego stosunku, może doprowadzić do modyfikacji treści stosunku prawnego
bądź jego ustania, mimo że co do zasady powinien mieć on charakter trwały,
a ewentualna zmiana treści stosunku prawnego albo jego zniesienie może nastąpić
tylko za zgodną wolą obu stron tego stosunku. Wykonanie przez stronę stosunku
prawnego uprawnienia prawokształtującego - poprzez złożenie drugiej stronie
stosunku prawnego odpowiedniego oświadczenia woli - powoduje ukształtowanie,
zgodnie z odpowiednimi, mającymi zastosowanie, przepisami prawa materialnego,
sytuacji prawnej obu stron umowy. W szczególności, w razie odstąpienia od umowy
w miejsce obowiązku spełnienia świadczeń wynikających z zobowiązania powstaje
obowiązek ich wzajemnego zwrotu (w razie zawarcia umowy sprzedaży – zwrotu
zapłaconej ceny przez sprzedawcę oraz zwrotu sprzedanej rzeczy przez
kupującego). Skuteczne wykonanie uprawnienia prawo-kształtującego następuje
wówczas, gdy strona, wykonująca to uprawnienie, zachowała termin do jego
wykonania, a ponadto faktycznie wystąpiły okoliczności uzasadniające, według
przepisów prawa materialnego lub treści stosunku prawnego, wykonanie tego
uprawnienia. Z tej przyczyny druga strona stosunku prawnego (adresat
oświadczenia zawierającego wykonanie uprawnienia prawokształtującego) powinna
mieć możliwość realnej oceny powstałej, wskutek wykonania przez jedną ze stron
10
uprawnienia prawokształtującego, sytuacji prawnej. W zależności od wyników tej
oceny powinna nadal wykonywać obowiązki wynikające ze stosunku prawnego albo
spełnić obowiązki powstałe wskutek wykonania uprawnienia prawokształtującego.
W razie sporu między stronami co do skuteczności wykonania uprawnienia
prawokształtującego podane w oświadczeniu okoliczności, uzasadniające
wykonanie tego uprawnienia, wyznaczają również płaszczyznę sporu sądowego
dotyczącego skuteczności tej czynności prawnej. Z tych przyczyn, co do zasady,
niezbędnym elementem oświadczenia woli, stanowiącego wykonanie uprawnienia
prawokształtującego, powinno być wskazanie okoliczności uzasadniających -
według właściwych przepisów prawa materialnego lub treści stosunku prawnego -
skorzystanie przez stronę z tego uprawnienia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
9 października 1984 r., I CR 257/84, Lex nr 8634). Brak wskazania tych
okoliczności nie będzie powodował nieskuteczności wykonania uprawnienia
prawokształtującego wówczas, gdy z okoliczności poprzedzających
(np. z prowadzonej wcześniej korespondencji między stronami) albo
towarzyszących wykonaniu uprawnienia prawokształtującego będzie wynikała
jednoznacznie podstawa faktyczna stanowiąca przyczynę wykonania przez stronę
tego uprawnienia.
Zgodnie z art. 56 k.c., czynność prawna wywołuje skutki nie tylko w niej
wyrażone, lecz również te, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia
społecznego i z ustalonych zwyczajów. Skutki te są jednak ściśle związane
z treścią dokonanej czynności prawnej; w razie wykonania uprawnienia
prawokształtującego, z treścią złożonego w tym przedmiocie oświadczenia woli.
Oświadczenie to wywoła więc takie skutki prawne, jakie właściwe przepisy prawa
materialnego wiążą z wystąpieniem okoliczności podanych w tym oświadczeniu
uzasadniających wykonanie uprawnienia prawokształtującego. Jeżeli więc
oświadczenie kupującego o odstąpieniu od umowy sprzedaży wskazuje jako
przyczynę jego złożenia wystąpienie wad w przedmiocie sprzedaży, to takiej treści
oświadczenie wywoła skutki prawne, jakie przepisy ustawy wiążą z odstąpieniem
od umowy sprzedaży przez kupującego z powodu wady rzeczy.
Oświadczenie to nie wywoła natomiast skutków prawnych przewidzianych
w przepisach przewidujących uprawnienie strony do odstąpienia od umowy
11
z innych przyczyn niż występowanie wady rzeczy, chyba że w oświadczeniu
powołano również fakty uzasadniające odstąpienie przez stronę od umowy na tych
podstawach prawnych np. przewidziane w art. 491 § 1 w zw. z art. 476 k.c.
Doniosła prawnie nie jest bowiem kwalifikacja prawna podstawy tej czynności
dokonana przez stronę tej czynności, lecz sama czynność polegająca
na wykonaniu tego uprawnienie (np. odstąpienie od umowy) oraz podana w tej
czynności albo wynikająca z okoliczności jej towarzyszących, podstawa faktyczna
uzasadniająca wykonanie przez stronę uprawnienia prawokształtującego.
Sąd Apelacyjny przyjął, że oświadczenie powódki z dnia 1 grudnia 2007 r.
o odstąpieniu od umowy nie było skuteczne według przepisów o odpowiedzialności
sprzedawcy z tytułu rękojmi za wady rzeczy sprzedanej, gdyż zostało złożone przez
powódkę, jako kupującego, po terminie zawitym przewidzianym w art. 568 § 1 k.c.,
ale było za to skuteczne, według art. 491 § 1 k.c. Innymi słowy, Sąd odwoławczy
uznał, że wolą powódki, wyrażoną w oświadczeniu z dnia 1 grudnia 2007 r., było
odstąpienie od umowy także z przyczyn określonych w art. 491 § 1 k.c. Taka ocena
prawna, została jednak dokonana z pominięciem dokładnego ustalenia treści,
a następnie wykładni – według zasad określonych w art. 65 k.c. - złożonego przez
powódkę oświadczenia o odstąpieniu od umowy, jak również z pominięciem
okoliczności poprzedzających bądź towarzyszących złożeniu tego oświadczenia,
a z których by wynikało, że powódka odstępuje od umowy także z przyczyn
określonych w art. 491 § 1 k.c. Z tego względu nie można odeprzeć zarzutu
naruszenia art. 491 § 1 w zw. z art. 56, art. 60, art. 61 § 1 i art. 65 k.c. przez ich
niewłaściwe zastosowanie.
Przesłanką uzasadniającą złożenie przez kupującego oświadczenia
o odstąpieniu od umowy sprzedaży, na podstawie art. 560 § 1 k.c., jest wystąpienie
wady rzeczy sprzedanej, natomiast przesłanką odstąpienia od umowy na podstawie
art. 491 § 1 k.c. jest zwłoka jednej ze stron w wykonaniu zobowiązania z umowy
wzajemnej i bezskuteczny upływ wyznaczonego dodatkowego terminu do
wykonania umowy z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego jego upływu strona
będzie uprawniona do odstąpienia od umowy. Zastosowanie art. 491 § 1 k.c,
wymaga, aby w chwili wyznaczenia dodatkowego terminu do wykonania
zobowiązania z umowy wzajemnej druga strona umowy pozostawała w zwłoce.
12
W wyroku z dnia 15 czerwca 2005 r., IV CK 786/04 (OSP 2006, nr 10, poz. 112)
Sąd Najwyższy przyjął, że kupujący (zamawiający) może odstąpić od umowy
sprzedaży na podstawie art. 491 § 1 k.c. z powodu zwłoki sprzedawcy (dostawcy)
w wymianie wydanych rzeczy na wolne od wad. Przy przyjęciu za uzasadnionego
stanowiska zawartego w tym orzeczeniu, warunkiem zastosowania art. 491 § 1 k.c.
jest to, aby sprzedawca pozostawał w zwłoce w wykonaniu obowiązku
wynikającego z przepisów o odpowiedzialności sprzedawcy z tytułu rękojmi
za wady rzeczy sprzedanej. Dopiero wówczas kupujący może wyznaczyć
sprzedawcy dodatkowy termin do wykonania obowiązku, co do którego sprzedawca
pozostaje w zwłoce, pod rygorem odstąpienia od umowy. Wyznaczenie
dodatkowego terminu do wykonania zobowiązania z umowy wzajemnej, o którym
mowa w art. 491 § 1 k.c., musi jednak dotyczyć takiego obowiązku, którego
wcześniej kontrahent umowy wzajemnej nie spełnił. Uwzględniając powyższe
zwłoka w wykonaniu obowiązku wymiany rzeczy wadliwej na rzecz wolną od wad
może mieć miejsce wówczas, gdy wcześniej kupujący zgłosi takie żądanie
sprzedawcy. Sąd Apelacyjny przyjął, że powódka wyznaczyła pozwanej dodatkowy
termin na wymianę naczepy w piśmie z dnia 11 stycznia 2007 r. Sąd odwoławczy,
przyjmując, że czynność powódki polegająca na odstąpieniu od umowy sprzedaży
miała uzasadnienie w art. 491 § 1 k.c., nie określił jednak jasno, z wykonaniem
jakiego obowiązku pozwana w dniu 11 stycznia 2007 r. pozostawała w zwłoce,
w szczególności, czy dotyczyło to obowiązku naprawienia rzeczy, czy jej wymiany.
Sąd nie określił również podstawy prawnej obowiązku pozwanej, co do którego
pozostawała ona w zwłoce, a mianowicie czy wynikał ten obowiązek z przepisów
o odpowiedzialności sprzedawcy z tytułu rękojmi za wady fizyczne rzeczy
sprzedanej, czy też z tytułu udzielonej gwarancji. Taki obowiązek nie wynikał
bowiem z umowy, a aktualizował się dopiero z chwilą zgłoszenia takiego żądania
przez powódkę w ramach odpowiedzialności pozwanej z tytułu rękojmi za wady
rzeczy sprzedanej ewentualnie w ramach udzielonej gwarancji. Z dokonanych
ustaleń wynika, że pismo powódki z dnia 11 stycznia 2007 r. było pierwszym
pismem skierowanym do pozwanej, w którym żądano wymiany kupionej rzeczy na
rzecz wolną od wad, co podważa zasadność stanowiska Sądu odwoławczego
o pozostawaniu pozwanej w zwłoce, w wykonaniu tego obowiązku, w dniu
13
11 stycznia 2007 r. Z tych przyczyn uzasadniony jest zarzut naruszenia art. 491 § 1
w zw. z art. 476 k.c. przez przyjęcie przez Sąd Apelacyjny, że w dniu 11 stycznia
2007 r. zachodziły okoliczności uzasadniające wyznaczenie przez powódkę
pozwanej dodatkowego terminu do wymiany naczepy na rzecz wolną od wad pod
rygorem odstąpienia od umowy sprzedaży. Konsekwencją tego jest również
naruszenie art. 494 k.c. na skutek uznania przez Sąd odwoławczy, że wystąpiły
przesłanki do zastosowania tego przepisu wobec skutecznego odstąpienia od
umowy przez powódkę, po bezskutecznym wezwaniu pozwanej – oświadczeniem
z dnia 11 stycznia 2007 r. – do wymiany rzeczy sprzedanej na rzecz wolną od wad.
Rozstrzygnięcie Sądu Apelacyjnego było oparte na założeniu, że powódka
była uprawniona do żądania wymiany przez pozwaną sprzedanej naczepy na rzecz
wolną od wad. Jeżeli źródłem tego obowiązku, co nie zostało należycie wyjaśnione,
były przepisy o rękojmi za wady fizyczne rzeczy, to należy mieć na uwadze, że art.
561 § 1 k.c. przewiduje możliwość żądania wymiany rzeczy sprzedanej na rzecz
wolną od wad wówczas, gdy przedmiotem sprzedaży była rzecz oznaczona co do
gatunku. W razie sprzedaży rzeczy oznaczonej co do tożsamości kupujący nie
posiada uprawnienia do żądania wymiany sprzedanej rzeczy na rzecz wolną od
wad, a jedynie uprawnienie do żądania usunięcia wady (art. 561 § 2 k.c.).
Dla oceny, czy przedmiotem sprzedaży była rzecz oznaczona co do gatunku,
czy co do tożsamości istotne znaczenie ma to, czy rzecz miała charakter
zastępowalny (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 30 grudnia 1988 r., III CZP
48/88 (OSNC 1989, nr 3, poz. 36). Środki transportu nawet wówczas, gdy
podlegają indywidualnemu oznaczeniu są zazwyczaj zaliczane do rzeczy
oznaczonych co do gatunku. Jednakże ustalenie czy określona rzecz, będąca
przedmiotem umowy sprzedaży, jest rzeczą oznaczoną co do gatunku, czy do
tożsamości wymaga każdorazowo przeanalizowania postanowień konkretnej
umowy. Sąd odwoławczy nie przedstawił stanowiska odnośnie do tego, jak należy
zakwalifikować, według postanowień umowy zawartej przez strony, naczepę
sprzedaną powódce, co nie pozwala na odparcie zarzutu naruszenia art. 328 § 2
w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. oraz art. 561 § 1 k.c.
W skardze kasacyjnej zasadnie również podniesiono zarzut naruszenia
przez Sąd Apelacyjny art. 378 § 1 k.p.c. na skutek pominięcia oceny części
14
zarzutów podniesionych przez pozwaną w postępowaniu apelacyjnym,
co skutkowało rozpoznaniem sprawy z naruszeniem art. 321 § 1 k.p.c., jak również
miało wpływ na wadliwą ocenę prawną oświadczenia powódki o odstąpieniu
od umowy z dnia 1 grudnia 2007 r.
Z tych względów, ponieważ skarga okazała się uzasadniona,
Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. uchylił zaskarżony wyrok i sprawę
przekazał do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu, pozostawiając temu
Sądowi, na podstawie art. 108 § 2 w zw. z art. 39821
k.p.c., rozstrzygnięcie o
kosztach postępowania kasacyjnego.