Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 475/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 kwietnia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
Protokolant Beata Rogalska
w sprawie z powództwa Arkadiusza Z.
przeciwko Skarbowi Państwa - Prokuratorowi Apelacyjnemu
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 6 kwietnia 2011 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 17 lutego 2010 r.,
oddala skargę kasacyjną i nie obciąża powoda kosztami
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powód Arkadiusz Z. domagał się zasądzenia od Skarbu Państwa –
Prokuratora Apelacyjnego kwoty 175.000 zł, w tym: 50.000 zł tytułem
zadośćuczynienia za krzywdę doznaną wskutek niezasadnego pozbawienia go
nabytego prawa podmiotowego do odbycia aplikacji, 75.000 zł tytułem
odszkodowania za utracone zyski, 25.000 zł tytułem zadośćuczynienia za
naruszenie dóbr osobistych w postaci prawa do wyboru aplikacji, jej odbycia
i ukończenia oraz prawa wykonywania zawodu prawnika uprawnieniami
wynikającymi z ukończonej aplikacji, a na wypadek nieuwzględnienia powyższych
żądań – kwoty 215.085 zł z tytułu nienależytego wykonania zobowiązania.
W uzasadnieniu wskazał, że źródło dochodzonych roszczeń stanowi
nieuzasadniona i bezprawna decyzja prokuratora Apelacyjnego o cofnięciu
powodowi zezwolenia na odbywanie aplikacji prokuratorskiej pozaetatowej
Pozwany wniósł o oddalenie powództwa podnosząc, że cofniecie powodowi
zezwolenia na odbywanie aplikacji było zgodne z prawem.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 19 czerwca 2009 r. oddalił powództwo, a
Sąd Apelacyjny wyrokiem zaskarżonym skargą kasacyjną oddalił apelacje powoda
od tego orzeczenia, przyjmując za podstawę rozstrzygnięcia następujące ustalenia i
wnioski.
Powód decyzją pozwanego z dnia 23 lipca 2001 r. uzyskał zgodę na
odbywanie aplikacji pozaetatowej w Prokuraturze Rejonowej w okresie od 1
października 2001 r. do 31 marca 2004 r., przedłużonym następnie do dnia 30
września 2004 r. W dniu 16 lipca 2003 r. Prokurator Okręgowy zwrócił się do
Prokuratora Apelacyjnego o cofnięcie powodowi zgody na odbywanie aplikacji z
uwagi na podejrzenie popełnienia przez niego przestępstwa polegającego na
przyjmowaniu korzyści majątkowych w związku z wykonywaną pracą asystenta
doradcy prawnego w Spółdzielni Mieszkaniowej, tj. czynu z art. 228 k.k.
W dniu 30 lipca 2003 r. Prokurator Apelacyjny cofnął powodowi z dniem 1
sierpnia 2003 r. zgodę na dalsze odbywanie aplikacji pozaetatowej. Naczelny Sąd
3
Administracyjny postanowieniem z dnia 7 listopada 2008 r. uchylił postanowienie
Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego z dnia 4 marca 2005 r. odrzucające
skargę powoda na decyzję cofającą zgodę na dalsze odbywanie aplikacji. Decyzją
z października 2009 r. Minister Sprawiedliwości Prokurator Generalny uchylił
decyzję Prokuratora Apelacyjnego z dnia 30 lipca 2003 r. z uwagi na oczywiste
naruszenie ogólnych zasad postępowania administracyjnego przez wydanie decyzji
nie spełniającej ogólnych wymogów decyzji administracyjnej (art. 107 § 1 k.p.a.). W
dniu 11 grudnia 2009 r. Prokurator Apelacyjny wydał decyzję o cofnięciu powodowi
zezwolenia na dalsze odbywanie aplikacji prokuratorskiej; odwołanie powoda od tej
decyzji nie zostało jeszcze rozpoznane.
Wyrokiem z dnia 28 lutego 2006 r. Sąd Rejonowy uniewinnił powoda od
popełnienia zarzuconego mu czynu (przestępstwa z art. 286 § 1 k.k.). Na skutek
apelacji prokuratora Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 25 sierpnia 2006 r. uchylił
zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania. Postępowanie
karne przeciwko powodowi nie zostało zakończone.
Oceniając tak ustalony stan faktyczny przez pryzmat art. 417 k.c.
w brzmieniu sprzed 1 września 2004 r., uwzględniającym skutki prawne wyroku
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001 r., SK 18/00 (OTK-A 2001, nr 8,
poz. 256), Sąd Apelacyjny uznał powództwo za bezzasadne. Wskazał, że decyzja
Prokuratora Apelacyjnego z dnia 30 lipca 2003 r. była niewątpliwie bezprawna,
jednak - zgodnie z art. 361 k.c. – zobowiązany do odszkodowania ponosi
odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania.
Poszkodowany może domagać się naprawienia szkody niemajątkowej (krzywdy)
jedynie wtedy, gdy przewidują to wyraźnie przepisy, jak ma to miejsce
w przypadkach określonych w art. 445 § 1 w związku z art. 444 k.c., art. 445 § 2
k.c. i art. 448 k.c. Nie ma przepisu przewidującego możliwość zasądzenia
zadośćuczynienia za ujemne odczucia związane z wydaniem wadliwej decyzji
administracyjnej, a wymienione unormowania nie mają w sprawie zastosowania,
gdyż nie zostały spełnione wskazane w nich przesłanki.
Rozstrój zdrowia psychicznego nie stanowi normalnego następstwa wydania
wadliwej decyzji administracyjnej o cofnięciu zezwolenia na odbywanie aplikacji.
4
Nie było zatem potrzeby przeprowadzania dowodu z opinii biegłego psychiatry,
skoro zgłoszone z tego tytułu żądanie nie mogło być uwzględnione.
Nie można też przyjąć, że powód, gdyby nie cofnięto mu zezwolenia na
odbywanie aplikacji i gdyby aplikację tę ukończył z wynikiem pozytywnym, zostałby
asesorem prokuratury rejonowej albo uzyskałby wpis na listę adwokatów lub
radców prawnych i wykonywałby któryś z tych zawodów. Wymienione zawody
prawnicze są zawodami zaufania publicznego. Kandydaci do tych zawodów,
niezależnie od posiadanych kwalifikacji merytorycznych, muszą spełniać
dodatkowe wymogi – być nieskazitelnego charakteru i dawać rękojmię ich
należytego wykonywania. Przeciwko powodowi toczy się postępowanie karne
o czyn z art. 286 k.k. Waga uchybień zarzucanych powodowi, niezależnie od ich
kwalifikacji prawnej, podaje w wątpliwość nieskazitelność jego charakteru. Powód
nie ubiegał się o aplikację adwokacka lub radcowską. Nie ma podstaw do przyjęcia,
że gdyby nie została wydana wadliwa decyzja administracyjna, to uzyskiwałby on
wynagrodzenia asesora prokuratury rejonowej, adwokata lub radcy prawnego,
a przeprowadzanie dowodu z opinii biegłego księgowego na okoliczność wysokości
dochodów utraconych z tego tytułu było bezprzedmiotowe.
Sąd Apelacyjny podzielił zapatrywanie powoda, że wolność wyboru aplikacji
oraz zawodu należy do kategorii dóbr osobistych podlegających ochronie.
Zauważył jednak, że w wypadkach przewidzianych w ustawie może ona doznawać
ograniczenia. Zgodnie z art. 94b ustawy z dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze
(tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r., Nr 7, poz. 39 ze zm.), obowiązującym w dacie
wydania decyzji o cofnięciu powodowi zezwolenia na odbywanie aplikacji,
prokurator apelacyjny był uprawniony do podjęcia takiej decyzji. Wadliwości
proceduralne, którymi decyzja ta była dotknięta nie mogą być utożsamiane
z naruszeniem dobra osobistego w postaci prawa wyboru aplikacji. Prokurator
Okręgowy nie naruszył uprawnień ani nie przekroczył swoich obowiązków wskutek
błędnej oceny przesłanek jej wydania. Wystarczającą podstawę do uznania, że
powód rażąco naruszył obowiązki aplikanta stanowiło skierowanie przeciwko niemu
aktu oskarżenia. Prawomocne umorzenie śledztwa przeciwko Prokuratorowi
Okręgowemu z powodu braku znamion czynu zabronionego, jak również brak
orzeczenia dyscyplinarnego stwierdzającego popełnienie przez niego przewinienia
5
dyscyplinarnego przesądza brak winy pozwanego; nie ma zatem podstaw do
zasądzenia zadośćuczynienia na podstawie art. 448 k.c.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach określonych w art. 3983
§ 1 k.p.c. powód zarzucił: naruszenie art. 361 § 1 w związku z art. 445 k.c., art. 361
§ 1 w związku z art. 361 § 2 k.c. – przez ich błędną wykładnię i niewłaściwe
zastosowanie, art. 448 § 1 w związku z art. 24 § 1 k.c. przez błędną wykładnię oraz
mogącą mieć istotny wpływ na wynik sprawy obrazę art. 227 k.p.c., art. 233 § 1
k.p.c. w związku z art. 448 § 1 k.c. oraz art. 233 § 1 w związku z art. 11 k.p.c.
W konkluzji wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie
sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie zasługiwała na uwzględnienie.
Podnosząc zarzut naruszenia art. 361 § 1 w związku z art. 445 k.c. skarżący
wyraził pogląd, że - w świetle tych przepisów - rozstrój zdrowia psychicznego
wskutek wydania bezprawnej decyzji cofającej mu zezwolenie na dalsze odbywanie
aplikacji prokuratorskiej, jest normalnym następstwem tego zdarzenia.
Z zapatrywaniem tym nie można się zgodzić.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego podkreśla się, że związek przyczynowy
jest kategorią obiektywną i należy go pojmować jako obiektywne powiązanie
ze sobą zjawiska nazwanego "przyczyną" ze zjawiskiem określonym jako "skutek".
Ustawodawca wprowadzając w art. 361 § 1 k.c. dla potrzeb odpowiedzialności
cywilnej ograniczenie odpowiedzialności tylko za normalne (typowe, występujące
zazwyczaj) następstwa działania lub zaniechania, z których szkoda wynikła,
nie wprowadza pojęcia związku przyczynowego w rozumieniu prawnym,
odmiennego od istniejącego w rzeczywistości. Ogranicza tylko odpowiedzialność
do wskazanych w przepisie normalnych (adekwatnych) następstw. Istnienie
związku przyczynowego jako zjawiska obiektywnego jest determinowane
określonymi okolicznościami faktycznymi konkretnej sprawy i dlatego istnienie
związku przyczynowego bada się w okolicznościach faktycznych określonej sprawy
(zob. m.in. wyroki: z dnia 8 grudnia 2005 r., III CK 298/05, niepubl.; z dnia 20 maja
2004 r., IV CK 395/03, niepubl.). Istota regulacji art. 361 § 1 k.c. pozwala więc na
6
przyjęcie odpowiedzialności sprawcy szkody na podstawie art. 417 k.c. tylko za
typowe, a więc normalne skutki jego bezprawnych zachowań, a nie za wszelkie
możliwe ich następstwa. Anormalne jest następstwo, gdy do niego doszło tylko
skutek nadzwyczajnego zbiegu okoliczności, którego przeciętnie nikt nie bierze pod
uwagę (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 lutego 2003 r., V CKN 1640/00,
niepubl.), np. ustrojowej predyspozycji do nienormalnej reakcji na bodźce
zewnętrzne (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 1972 r., I Pr 186/72,
OSN 1973, poz. 46). Rozstrój zdrowia psychicznego pracownika nie jest
normalnym następstwem niesłusznego zwolnienia z pracy lub wydania krzywdzącej
go opinii. Trafnie zatem Sąd Apelacyjny uznał, że wskazywany przez powoda
rozstrój zdrowia psychicznego nie pozostaje w adekwatnym związku przyczynowym
z bezprawną decyzją administracyjną.
Nie można podzielić również zarzutu naruszenia art. 361 § 1 w związku z art.
361 § 2 k.c., przy pomocy którego skarżący usiłował podważyć ocenę
bezzasadności roszczenia o zapłatę odszkodowania obejmującego utracone
korzyści. Według skarżącego, decyzja cofająca zezwolenie na odbywanie aplikacji
prokuratorskiej pozbawiła go możliwości wykonywania zawodu adwokata lub radcy
prawnego i uzyskiwania z tego tytuły wynagrodzenia. Twierdzenie takie nie
znajduje jednak dostatecznego uzasadnienia.
Jak trafnie wskazał Sąd Apelacyjny, wniesienie przeciwko powodowi aktu
oskarżenia o czyn z art. 286 k.k. i toczące się w tej sprawie postępowanie karne
podają w uzasadnioną wątpliwość posiadanie przez powoda przymiotów
osobistych wymaganych do wykonywania wymienionych zawodów. Zgodnie
bowiem z art. 65 pkt 1 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze
(tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r., Nr 146, poz. 1188 ze zm.), na listę adwokatów może
być wpisany ten, kto jest nieskazitelnego charakteru i swoim dotychczasowym
zachowaniem daje rękojmię prawidłowego wykonywania zawodu adwokata.
Analogiczne unormowanie przewidziane zostało w art. 24 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia
6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r., Nr 10, poz. 65
ze zm.). Z motywów zaskarżonego wyroku wynika zatem jednoznacznie, że Sąd
Apelacyjny stwierdził brak normalnego związku przyczynowego pomiędzy
wskazywaną przez powoda szkodą a decyzją o cofnięciu zezwolenia na odbywanie
7
aplikacji. Uznał bowiem, iż powód nie mógłby uzyskać wynagrodzenia adwokata lub
radcy prawnego z uwagi na brak przymiotów osobistych do wykonywania tych
zawodów. Podniesiony przez skarżącego zarzut nie podważa skutecznie powyższej
oceny.
Chybiony okazał się zarzut naruszenia art. 448 § 1 w związku z art. 24 § 1
k.c. Słuszności tego zarzutu skarżący upatrywał w wadliwym uznaniu przez Sąd
Apelacyjny, że zadośćuczynienie z tytułu naruszenia dóbr osobistych (prawa
wyboru aplikacji, jej odbycia i ukończenia oraz prawa do wykonywania zawodu
prawnika z uprawnieniami wynikającymi z ukończenia aplikacji) może być
przyznane w razie stwierdzenia zawinionego działania sprawcy naruszenia.
Tak skonstruowany zarzut nie mógł odnieść zamierzonego skutku. W judykaturze
i w piśmiennictwie dominuje pogląd – podzielany przez skład orzekający
w niniejszej sprawie - że przesłanką odpowiedzialności przewidzianej w art. 448
k.c. jest nie tylko bezprawne, ale i zawinione działanie sprawcy naruszenia dobra
osobistego (zob. m.in. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 15 czerwca 2005 r., IV CK
805/04, niepubl.; z dnia 27 września 2005 r., I CK 256/05, niepubl. i z dnia
19 stycznia 2007 r., III CSK 358/06, niepubl.). Sąd Apelacyjny, stojąc na gruncie
tego zapatrywania, nie dopuścił się naruszenia wymienionych przepisów.
Zarzut oparty na odmiennym - wadliwym - założeniu nie zasługiwał więc na
uwzględnienie.
Za bezzasadny należało uznać zarzut naruszenia art. 227 k.p.c. Przepis ten
stosowany jest przed podjęciem rozstrzygnięć dowodowych i uprawnia sąd do
selekcji zgłoszonych dowodów jako skutku przeprowadzonej oceny istotności
okoliczności faktycznych, których wykazaniu dowody te mają służyć.
Zarzut naruszenia tego przepisu powinien być powiązany z art. 217 § 2 k.p.c.,
jeśli skarżący wskazuje na pominięcie określonego dowodu w wyniku wadliwej
oceny, że nie jest on istotny dla rozstrzygnięcia sprawy (zob. wyroku Sądu
Najwyższego z 5 września 2008 r., I CSK 41/08, niepubl.). Skarżący nie powołał
jednak art. 217 § 2 k.p.c., mimo że wskazał na nieprawidłowe oddalenie
zgłoszonych przez siebie wniosków dowodowych (o przeprowadzenie dowodu
z opinii biegłego psychiatry oraz biegłego z zakresu ekonomii). Niezależnie od
8
powyższego, trzeba zgodzić się z oceną Sądu Apelacyjnego, iż przeprowadzenie
tych dowodów było zbędne.
Skargę kasacyjną można wprawdzie oprzeć na naruszeniu przepisów
postępowania, jeżeli uchybienie to mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy,
ale podstawą tą nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny
dowodów (art. 3983
§ 3 k.p.c.), a takim jest niewątpliwie podniesiony przez
skarżącego zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. Zarzut ten z oczywistych
względów nie mógł wywrzeć zamierzonego skutku.
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
orzekł, jak w sentencji, rozstrzygając o kosztach procesu w oparciu o art. 102 k.p.c.
jz