Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 6 kwietnia 2011 r.
II UK 313/10
1. Użyte w art. 109 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubez-
pieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.)
pojęcia "rozliczać i opłacać" odnoszą się do czynności, które poprzedzają roz-
poczęcie terminu przedawnienia, takich jak ustalenie podstawy wymiaru skła-
dek, obliczanie wysokości składki, składanie deklaracji itp. Nie obejmują one
biegu terminu i innych cech przedawnienia należności z tytułu składek na
ubezpieczenie społeczne.
2. Do nieprzedawnionych do dnia 31 grudnia 2002 r. należności z tytułu
składek na ubezpieczenie społeczne stosuje się nie tylko nowy, wydłużony ter-
min przedawnienia (art. 24 ust. 4 i 5 ustawy o systemie ubezpieczeń społecz-
nych ), ale również wszystkie nowe przepisy dotyczące okoliczności mających
wpływ na bieg tego terminu, to jest jego przerwanie i zawieszenie, o ile wymie-
nione w nowych przepisach podstawy przerwania lub zawieszenia biegu prze-
dawnienia powstały po tej dacie.
Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar (sprawozdawca), Sędziowie SN: Zbigniew
Korzeniowski, Roman Kuczyński.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 6 kwietnia
2011 r. sprawy z wniosku Ryszarda P. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w L. o składki, na skutek skargi kasacyjnej organu rentowego od
wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 7 kwietnia 2010 r. […],
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu we
Wrocławiu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasa-
cyjnego.
U z a s a d n i e n i e
2
Wyrokiem z dnia 7 kwietnia 2010 r. […] Sąd Apelacyjny we Wrocławiu zmienił
na skutek apelacji wnioskodawcy Ryszarda P. wyrok Sądu Okręgowego-Sądu Pracy
i Ubezpieczeń Społecznych w Legnicy z dnia 2 grudnia 2009 r. i poprzedzającą go
decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w L. z dnia 4 lutego 2009 r.,
uznając, że wnioskodawca nie jest obowiązany do zapłaty składek na ubezpieczenie
społeczne za zatrudnionych pracowników wraz z odsetkami oraz zasądził od strony
pozwanej na rzecz wnioskodawcy kwotę 7.200 zł tytułem zwrotu kosztów procesu
oraz kwotę 3.600 zł tytułem kosztów postępowania apelacyjnego.
W ustalonym stanie faktycznym decyzją z dnia 4 lutego 2009 r. Zakład Ubez-
pieczeń Społecznych-Oddział w L. określił zaległości płatnika składek Ryszarda P. za
składki na ubezpieczenia społeczne zatrudnionych pracowników w związku z prowa-
dzoną przez niego działalnością, za okres od kwietnia 1997 r. do listopada 1997 r. w
łącznej kwocie 284.659,78 zł (w tym odsetki za zwłokę 211.932 zł). Wnioskodawca w
1996 r. przejął (jako dzierżawca) z Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa całe
przedsiębiorstwo - dawne Państwowe Gospodarstwo Rolne wraz z budynkami i trzy-
dziestoma pracownikami, ale wskutek nieurodzaju nie miał środków finansowych na
opłacanie czynszu i musiał zwrócić całe przedsiębiorstwo. W dniu 19 czerwca 1999 r.
organ rentowy skierował do komornika sądowego Rewiru […] w L. tytuł wykonawczy
za wskazane w decyzji zaległości. W dniu 11 marca 2003 r. tytuł ten został zwrócony
organowi rentowemu z uwagi na nieskuteczną egzekucję. ZUS ponownie objął tytu-
łem wykonawczym zaległości składkowe wnioskodawcy w dniu 28 stycznia 2004 r. a
tytuł został skierowany do komornika. Na dzień 4 lutego 2009 r. postępowanie egze-
kucyjne w sprawie było nadal prowadzone. ZUS odmówił także umorzenia przed-
miotowych należności składkowych. Wobec powyższych ustaleń wyrokiem z dnia 2
grudnia 2009 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Legnicy
uznał, że sporną jest kwestia przedawnienia należności z tytułu składek. Sąd stwier-
dził, że do składek na ubezpieczenia społeczne nieprzedawnionych przed 31 grudnia
2002 r. należy stosować art. 24 ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.) w brzmieniu nadanym
ustawą z dnia 18 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecz-
nych oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 241, poz. 2074 ze zm.), która
weszła w życie 1 stycznia 2003 r. Według znowelizowanego art. 24 tej ustawy okres
przedawnienia wynosi 10 lat. Należności od kwietnia do listopada 1997 r. nie były
przedawnione do 31 grudnia 2002 r. zgodnie z obowiązującym wówczas pięcioletnim
3
terminem przedawnienia. Sąd Okręgowy uznał stanowisko organu rentowego za
prawidłowe. Wnioskodawca zgodnie z art. 109 ustawy o systemie ubezpieczeń spo-
łecznych obowiązany był opłacać i rozliczać składki na ubezpieczenia społeczne na
podstawie przepisów ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu
ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 42, poz. 202 ze zm.). Z literalnego brzmienia
tego przepisu wynika, że odnosi się on jedynie do sposobu obliczania i rozliczania
składek na ubezpieczenia społeczne należne przed 31 grudnia 1998 r. i nie dotyczy
terminów przedawnienia.
Na skutek apelacji wnioskodawcy, Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 7 kwietnia
2010 r. zmienił zaskarżony wyrok, wskazując w uzasadnieniu, że Sąd pierwszej in-
stancji dokonał prawidłowych ustaleń w zakresie stanu faktycznego sprawy, jednakże
rozstrzygnięcie oparł nieprawidłowo na znowelizowanym art. 24 ustawy systemowej,
podczas gdy w sprawie będą miały zastosowanie regulacje prawne obowiązujące
przed wejściem w życie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Spór dotyczył
kwestii przedawnienia należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne po-
wstałych w okresie od kwietnia do listopada 1997 r., przy czym termin wymagalności
ostatnich składek za listopad przypadał na 16 grudnia 1997 r. Zgodnie bowiem z § 14
ust. 9 obowiązującego wówczas rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29 stycznia
1990 r. w sprawie wysokości i podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społecz-
ne, zgłaszania do ubezpieczenia społecznego oraz rozliczania składek i świadczeń z
ubezpieczenia społecznego (jednolity tekst: Dz.U. z 1993 r. Nr 68, poz. 330), praco-
dawca winien opłacać składki i przesyłać deklarację rozliczeniową za dany miesiąc
kalendarzowy najpóźniej do 15 dnia następnego miesiąca. W ocenie Sądu Apelacyj-
nego, w czasie powstania zaległości składowych obowiązywała ustawa o organizacji
i finansowaniu ubezpieczeń społecznych, która została uchylona z dniem 1 stycznia
1999 r. przez art. 122 ust. 1 pkt 1 zastępującej ją ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych. Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych zawiera przepis przej-
ściowy art. 109 stanowiący, że składki na ubezpieczenie społeczne i zasiłki oraz za-
siłki rodzinne i pielęgnacyjne należne za okres do dnia 31 grudnia 1998 r. płatnicy
składek są zobowiązani rozliczać i opłacać na podstawie przepisów dotychczaso-
wych, tj. na podstawie przepisów ustawy o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń
społecznych. Stanowisko to potwierdzone zostało przez judykaturę. W tezie drugiej
do wyroku I SA/Rz 583/07 z dnia 9 października 2007 r. Wojewódzki Sąd Administra-
cyjny w Rzeszowie stwierdził, że w art. 109 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
4
systemie ubezpieczeń społecznych ustawodawca przyjął, że składki na ubezpiecze-
nie społeczne i zasiłki oraz zasiłki rodzinne i pielęgnacyjne należne za okres do dnia
31 grudnia 1998 r. płatnicy składek są zobowiązani rozliczać i opłacać na podstawie
przepisów dotychczasowych. Z tak sformułowanego przepisu nie da się wyprowadzić
wniosku o stosowaniu do składek należnych przed dniem 1 stycznia 1999 r. innych
terminów przedawnienia zobowiązań aniżeli dotychczasowe. Podobnie orzekł Woje-
wódzki Sąd Administracyjny we Wrocławiu w wyroku z dnia 9 lutego 2006 r., III
SA/Wr 517/04, (ONSAiWSA 2006 nr 6, poz. 169), argumentując, że skoro rozliczanie
i opłacanie wymienionych należności następuje na podstawie przepisów
dotychczasowych, to również według tych dotychczasowych uregulowań należy
oceniać ich wymagalność i przedawnienie.
Przepis art. 35 ust. 3 ustawy o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń spo-
łecznych stanowił, że należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne pra-
cowników ulegają przedawnieniu po upływie 5 lat, licząc od dnia, w którym składka
stała się wymagalna. W ust. 4 tego artykułu ustawodawca stwierdził, że składek nie
można jednak dochodzić, jeżeli od terminu ich płatności upłynęło 10 lat. Maksymalny
więc termin przedawnienia pod rządami tej ustawy wynosił 10 lat od dnia wymagal-
ności. Przenosząc powyższe regulacje na grunt rozpatrywanej sprawy, Sąd drugiej
instancji uznał, że zaległe składki obciążające wnioskodawcę przedawniły się 16
grudnia 2007 r. W tym dniu zobowiązanie wnioskodawcy wobec organu rentowego
wygasło, a ZUS nie ma już możliwości jego dochodzenia.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku pełnomocnik organu rentowego,
zarzucił naruszenie przepisów prawa materialnego - art. 24 ust. 4 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych w brzmieniu obowiązującym po 1 stycznia 2003 r., poprzez
błędne przyjęcie, iż „nie ma on zastosowania w niniejszej sprawie”, art. 109 ustawy z
dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, poprzez przyję-
cie, że „przepis ten dotyczy nie tylko sposobu obliczania i rozliczania składek na
ubezpieczenia społeczne należne przed dniem 31 grudnia 1998 r., ale także (…)
terminów przedawnienia”. W konsekwencji zarzucił też niewłaściwe zastosowanie
tego przepisu w sprawie poprzez przyjęcie przez Sąd drugiej instancji, „iż treść art.
109 powoduje konieczność zastosowania do niniejszej sprawy art. 35 ust. 5 ustawy z
25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych i przyję-
cie, iż przepis tej nieobowiązującej już ustawy ma zastosowanie w tej sprawie” oraz
przepisów postępowania - art. 233 § 1 k.p.c. mające istotny wpływ na ocenę sprawy i
5
jej przebieg, poprzez uznanie, „że w przedmiotowej sprawie nastąpiło przedawnienie
i nie rozpatrzenie ani nie uwzględnienie stanowiska strony pozwanej zawartego w
piśmie procesowym z dnia 27 listopada 2009 roku w zakresie przerwania biegu prze-
dawnienia wobec faktu, że organ rentowy zabezpieczył swe roszczenie wpisem do
księgi wieczystej hipoteki na nieruchomości będące własnością wnioskodawcy” i
wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i oddalenie apelacji wnioskodawcy, ewen-
tualnie uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpo-
znania Sądowi Apelacyjnemu wraz z orzeczeniem o kosztach zastępstwa proceso-
wego.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną pełnomocnik wnioskodawcy wniósł o nie-
uwzględnienie skargi i zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego w postępowa-
niu kasacyjnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest uzasadniona. Dla oceny prawidłowości zaskarżonego
wyroku kluczowe znaczenie ma ustalenie wpływu zmian stanu prawnego na bieg
terminu i inne cechy przedawnienia należności z tytułu składek na ubezpieczenie
społeczne w sytuacji, gdy wymagalność i terminy płatności składek przypadały pod
rządami ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń
społecznych. Sąd drugiej instancji uznał, że w stanie faktycznym sprawy zastosowa-
nie znajdują przepisy tej ustawy, mimo jej uchylenia z dniem 31 grudnia 1998 r. (art.
122 ust. 1 pkt 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych), w szczególności
przepisy art. 35 ust. 3 i 4, które zostały zastąpione przez przepisy art. 24 ust. 4 - 6
ustawy systemowej, obowiązujące od dnia 25 listopada 1998 r. (art. 127 pkt 1 ustawy
z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, Dz.U. Nr 137,
poz. 887 ze zm.). Podstawą takiego poglądu Sądu było unormowanie zawarte w art.
109 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, wedle którego „składki na ubez-
pieczenie społeczne i zasiłki oraz zasiłki rodzinne i pielęgnacyjne należne za okres
do dnia 31 grudnia 1998 r. płatnicy składek są zobowiązani rozliczać i opłacać na
podstawie przepisów dotychczasowych".
W ocenie Sądu Najwyższego, użyte w art. 109 ustawy o systemie ubezpie-
czeń społecznych pojęcia „rozliczać i opłacać" odnoszą się tylko do tych czynności,
które poprzedzają rozpoczęcie terminu przedawnienia, takich jak: ustalenie podstawy
6
wymiaru składek, obliczanie wysokości składki, składanie deklaracji itp. i nie obej-
mują biegu terminu i innych cech przedawnienia należności z tytułu składek na ubez-
pieczenie społeczne (podobny pogląd został wyrażony w wyroku Naczelnego Sądu
Administracyjnego w Warszawie z dnia 18 marca 2009 r., II GSK 835/08 - niepubli-
kowany, w którym nadto przyjęto, że do nieprzedawnionych do dnia 31 grudnia 2002
r. należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne stosuje się nie tylko nowy,
wydłużony, termin przedawnienia ale również wszystkie nowe przepisy dotyczące
okoliczności mających wpływ na bieg tego terminu, to jest jego przerwanie i zawie-
szenie, o ile wymienione w nowych przepisach podstawy przerwania lub zawieszenia
biegu przedawnienia powstały po tej dacie). Konsekwencją prawną tego poglądu jest
konstatacja, że skoro w dniu 25 listopada 1998 r. (data wejścia w życie art. 24 ustawy
systemowej) dochodzone od wnioskodawcy należności składkowe nie były przedaw-
nione, zastosowanie znajdzie art. 24 ust. 4 i 5 ustawy systemowej, według którego
„należności z tytułu składek ulegają przedawnieniu po upływie 5 lat, a w przypadku
przerwania biegu przedawnienia, o którym mowa w ust. 5, po upływie 10 lat licząc od
dnia, w którym stały się wymagalne”, zaś „bieg przedawnienia przerywa odroczenie
terminu opłacenia należności z tytułu składek, rozłożenie spłaty tych należności na
raty i każda inna czynność zmierzająca do ściągnięcia tych należności, jeżeli o czyn-
ności tej został zawiadomiony dłużnik”.
W niekwestionowanych okolicznościach faktycznych sprawy oznacza to, że od
19 czerwca 1999 r. (data, w której organ rentowy skierował do komornika sądowego
tytuł wykonawczy za wskazane w decyzji zaległości składkowe) do 11 marca 2003 r.,
(w którym tytuł ten został zwrócony organowi rentowemu z uwagi na nieskuteczną
egzekucję), nastąpiła przerwa w biegu przedawnienia, zakładając, że dłużnik był o
tych działaniach organu rentowego powiadomiony. Nota bene organ rentowy ponow-
nie objął tytułem wykonawczym zaległości składkowe wnioskodawcy w dniu 28
stycznia 2004 r. a tytuł został skierowany do komornika, przy czym na dzień 4 lutego
2009 r. postępowanie egzekucyjne w sprawie było nadal prowadzone.
Warto przy tym pamiętać, że regulacje ustawy o systemie ubezpieczeń spo-
łecznych obowiązujące do 31 grudnia 2002 r. dotyczące przedawnienia zasadniczo
nie odbiegały od tych, jakie zawierała ustawa o organizacji i finansowaniu ubezpie-
czeń społecznych. W art. 35 ust. 3 i 4 tej ustawy wskazano, że należności z tytułu
składek na ubezpieczenie społeczne pracowników ulegały przedawnieniu po upływie
5 lat, licząc od dnia, w którym składka stała się wymagalna, a bieg przedawnienia
7
przerywało odroczenie terminu płatności, rozłożenie spłaty należności na raty i każda
inna czynność zmierzająca do ściągnięcia należności, jeżeli o czynności tej został
zawiadomiony dłużnik, przy czym składek nie można było dochodzić, jeżeli od termi-
nu ich płatności upłynęło 10 lat. Bieg przedawnienia przerywało odroczenie terminu
opłacenia należności z tytułu składek, rozłożenie spłaty tych należności na raty i
każda inna czynność zmierzająca do ściągnięcia tych należności, jeżeli o czynności
tej został zawiadomiony dłużnik. W rozpatrywanej sprawie Sąd drugiej instancji błęd-
nie (przedwcześnie) przyjął, że należności z tytułu składek uległy przedawnieniu naj-
później w dniu 16 grudnia 2007 r., pomijając zmianę stanu prawnego, jaka nastąpiła
z dniem 1 stycznia 2003 r. w związku z wejściem w życie ustawy z dnia 18 grudnia
2002 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz o zmianie nie-
których innych ustaw (Dz.U. Nr 241, poz. 2074 ze zm.). Po wprowadzonych powoła-
ną ustawą zmianach przepisów art. 24 ust. 4 - 6, należności z tytułu składek ulegały
przedawnieniu po upływie 10 lat, licząc od dnia, w którym stały się wymagalne (zob.
uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 8 lipca 2008 r. I UZP 4/08, OSNP 2009 nr 1-2,
poz.19, podobnie w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 2 lipca 2008 r. II UZP 5/08,
OSNP 2009 nr 1-2, poz.17). Ponadto - co szczególnie istotne w sprawie - zgodnie z
art. 24 ust. 5 nie ulegały przedawnieniu należności z tytułu składek zabezpieczone
hipoteką lub zastawem, jednakże po upływie terminu przedawnienia należności te
mogły być egzekwowane tylko z przedmiotu hipoteki lub zastawu do wysokości zale-
głych składek i odsetek za zwłokę liczonych do dnia przedawnienia (jak wynika z
uzasadnienia zaskarżonej decyzji organu rentowego należności składkowe zostały w
dniach 3 grudnia 1999 r. oraz 4 lutego 2004 r. zabezpieczone wpisami hipoteki przy-
musowej).
Oznacza to, że do nieprzedawnionych do dnia 31 grudnia 2002 r. należności z
tytułu składek stosuje się nie tylko nowy, wydłużony, termin przedawnienia ale rów-
nież wszystkie nowe przepisy dotyczące okoliczności mających wpływ na bieg tego
terminu, to jest jego przerwanie, zawieszenie oraz zabezpieczenie o ile wymienione
w nowych przepisach podstawy przerwania lub zawieszenia biegu przedawnienia
powstały po tej dacie.
Tym się kierując, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art.
39815
§ 1 k.p.c. O kosztach orzeczono po myśli art. 108 § 2 k.p.c.
========================================