Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 430/10
POSTANOWIENIE
Dnia 15 kwietnia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Iwona Koper (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Strzelczyk
w sprawie z wniosku E. K.
przy uczestnictwie J. K. – K.
o podział majątku wspólnego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 15 kwietnia 2011 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 11 marca 2010 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy w K. postanowieniem z dnia 24 września 2004 r. dokonał
podziału majątku wspólnego wnioskodawcy E. K. i uczestniczki postępowania J. K.-
K. o łącznej wartości 934.523,52 zł w następujący sposób. Nieruchomość
niezabudowaną o powierzchni 0,4891 ha, położoną w B., dla której Sąd Rejonowy
w K. prowadzi księgę wieczystą nr Kw […], podzielił na trzy działki: nr 245/175 o
powierzchni 2107 m2
, nr 245/174 o powierzchni 2108 m2
oraz nr 245/173 o
powierzchni 682 m2
, i pierwszą z tych działek przyznał na wyłączną własność
wnioskodawcy, drugą – uczestniczce postępowania, a trzecią im obojgu na
współwłasność w udziałach po ½ części. Nieruchomość rolną o powierzchni
83,8877 ha, niezabudowaną, położoną w M., dla której Sąd Rejonowy w S.
prowadzi księgę wieczystą nr Kw […], podzielił na cztery działki: nr 184/17
o powierzchni 2,5783 ha, nr 184/18 o powierzchni 2,9888 ha, nr 187/10
o powierzchni 39,3557 ha oraz nr 187/11 o powierzchni 38,9592 ha, z których
drugą i czwartą przyznał na wyłączną własność wnioskodawcy, a pierwszą i trzecią
uczestniczce postępowania. Pozostałe składniki majątku wspólnego,
tj. szczegółowo opisane ruchomości i wierzytelności przyznał na wyłączną
własność wnioskodawcy oraz uczestniczce postępowania w ten sposób, że łączna
wartość majątku przypadającego wnioskodawcy wyniosła 532.599,88 zł,
a uczestniczce postępowania – 401.923,64 zł. Dokonał rozliczenia pożytków
pobranych przez wnioskodawcę z majątku wspólnego, nakładów z majątku
wspólnego na majątek odrębny uczestniczki postępowania oraz nakładów
z majątków odrębnych na majątek wspólny i ustalił, że uczestniczka postępowania
dokonała spłaty wspólnego długu w kwocie 229.756 zł, przy czym na
wnioskodawcę przeszła wierzytelność w kwocie 229.756,07 zł wynikająca z nakazu
zapłaty Sądu Okręgowego w K. z dnia 23 maja 2007 r., zasądzającego należność z
tytułu dokonanej spłaty. W rezultacie zasądził od wnioskodawcy na rzecz
uczestniczki postępowania kwotę 223.101 zł tytułem dopłaty płatną w terminie
miesiąca od dnia uprawomocnienia się orzeczenia z ustawowymi odsetkami w
przypadku opóźnienia w płatności i kwotę 12.750 zł odszkodowania. Umorzył
postępowanie w zakresie cofniętych wniosków o rozliczenie nakładów i wydatków,
3
oddalił wnioski o rozliczenie nakładów i pożytków w pozostałej części i orzekł o
kosztach postępowania.
Sąd Okręgowy w K., po rozpoznaniu apelacji obu stron, postanowieniem z
dnia 11 marca 2010 r. zmienił postanowienie Sądu Rejonowego w ten sposób, że:
całą nieruchomość położoną w B. przyznał na wyłączną własność uczestniczce
postępowania; nakazał wnioskodawcy wydanie uczestniczce działek nr 184/17 i
187/10 w zakreślonym terminie; łączną wartość majątku przypadającego
wnioskodawcy ustalił na kwotę 440.068,38 zł, a uczestniczce – na kwotę
494.455,14 zł; ustalił, że wartość nakładów z majątku wspólnego na majątek
odrębny uczestniczki wyniosła 9.739,45 zł (zamiast 15.330,37 zł), wartość
nakładów z majątku odrębnego wnioskodawcy na majątek wspólny - 258.026,93 zł
(a nie 216.454,94 zł), zaś wartość pobranych przez wnioskodawcę pożytków z
majątku wspólnego – 403.483,48 zł (zamiast 316.354,92 zł); uchylił orzeczenie w
części ustalającej, że na wnioskodawcę przeszła wierzytelność wynikająca z
nakazu zapłaty Sądu Okręgowego w K. z dnia 27 maja 2007 r.; zasądził od
uczestniczki na rzecz wnioskodawcy kwoty: 27.193,38 zł tytułem dopłaty, 4.869,72
zł tytułem rozliczenia nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty oraz
129.013,46 zł z tytułu nakładów z majątku osobistego wnioskodawcy na majątek
wspólny; zasądził od wnioskodawcy na rzecz uczestniczki 600 zł z tytułu nakładów
z jej majątku osobistego na majątek wspólny, 114.492,48 zł tytułem spłaty
wspólnego długu oraz 201.741,74 zł z tytułu pobranych przez wnioskodawcę
pożytków z majątku wspólnego; oddalił obie apelacje w pozostałej części i orzekł o
kosztach postępowania.
Odnosząc się do apelacji wnioskodawcy, Sąd Okręgowy nie uwzględnił
podniesionego w niej zarzutu kwestionującego ustalenie, że wnioskodawca
i uczestniczka mają równe udziały w majątku wspólnym. Podzielił również
stanowisko Sądu pierwszej instancji, że podział fizyczny gospodarstwa rolnego
położonego w M. nie jest sprzeczny z zasadami prawidłowej gospodarki. Stwierdził
przy tym, że oceny tej nie podważa fakt, iż dotychczas jedynie wnioskodawca
zajmował się tym gospodarstwem, a uczestniczka postępowania nie ma kwalifikacji
rolniczych. Podkreślił, że wnioskodawca utrzymywał gospodarstwo jedynie w stanie
4
umożliwiającym pozyskanie dopłat unijnych, zaś w wyniku jego podziału powstaną
dwa odrębne gospodarstwa rolne zdolne do samodzielnej produkcji towarowej.
Sąd Okręgowy wskazał, że w postępowaniu o podział majątku wspólnego
sąd rozstrzyga tylko o długach związanych z tym majątkiem i ciążących w czasie
trwania wspólności na obojgu małżonkach, które zostały spłacone przez jednego
z małżonków z własnych środków po ustaniu wspólności majątkowej a przed
dokonaniem podziału majątku wspólnego. W związku z powyższym uznał,
że wnioskodawca jest zobowiązany zapłacić uczestniczce połowę sumy długu
spłaconego przez nią - po ustaniu wspólności majątkowej - z tytułu poręczenia
udzielonego przez oboje małżonków w czasie trwania tej wspólności,
z uwzględnieniem spłaty dokonanej przez wnioskodawcę (771,04 zł).
Podzielając stanowisko wnioskodawcy, wiążące uprawnienie do
otrzymanych przez niego dopłat unijnych z faktem posiadania gospodarstwa
rolnego, Sąd Okręgowy uznał, że winien on zrekompensować uczestniczce stratę
wynikającą z niemożności uzyskania tych dopłat. Skoro bowiem gospodarstwem
tym władał wyłącznie wnioskodawca, uczestniczka została pozbawiona
uprawnienia do tych dopłat.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach określonych w art. 3983
§ 1 k.p.c. wnioskodawca podniósł zarzuty naruszenia: art. 53 § 2 k.c. w związku
z art. 32 § 1 i 2, art. 31 i art. 42 k.r.o. w brzmieniu sprzed nowelizacji dokonanej
ustawą z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy
oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 162, poz. 1691) przez ich błędną
wykładnię, art. 33 pkt 6 w związku z art. 32 § 1 i 2, art. 31 i art. 42 k.r.o. oraz art. 43
§ 1 w związku z art. 43 § 2 k.r.o. w brzmieniu sprzed wzmiankowanej nowelizacji
przez ich błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, art. 376 § 1 i 2 k.c. oraz
art. 213 w związku za art. 214 § 1, art. 5 i art. 211 k.c. przez niewłaściwe
zastosowanie, a także mogące mieć wpływ na wynik sprawy naruszenie art. 567
§ 1 w związku z art. 567 § 3 oraz art. 688 i art. 618 § 1 k.p.c.
Powołując się na tak ujęte podstawy kasacyjne wnioskodawca wniósł
o uchylenie wyroku Sądu Okręgowego w zaskarżonej części i przekazanie sprawy
w tym zakresie do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
Na wstępie należy przypomnieć, że - stosownie do art. 39813
§ 1 k.p.c. –
Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę kasacyjną w granicach zaskarżenia oraz
w granicach podstaw, przy czym w granicach zaskarżenia bierze z urzędu pod
rozwagę nieważność postępowania. Z unormowania powyższego wynika
jednoznacznie, że granice skargi kasacyjnej wyznaczają podstawy kasacyjne oraz
zakres zaskarżenia skargą.
W skardze kasacyjnej wnioskodawca wskazał, że zaskarża wyrok Sądu
Okręgowego w części obejmującej rozstrzygnięcia zawarte w pkt I ppkt 1-4 i 7-9.
Z tak oznaczonym zakresem zaskarżenia powiązał wniosek o uchylenie wyroku
Sądu Okręgowego i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania.
Zakreślając w ten sposób granice rozpoznania skargi kasacyjnej wnioskodawca
podniósł jednak zarzuty dotyczące rozstrzygnięć obejmujących ustalenie równych
udziałów majątku wspólnym oraz sposobu podziału - wchodzącego w skład tego
majątku - gospodarstwa rolnego położonego w M. Tymczasem kwestie te zostały
objęte rozstrzygnięciem zawartym w pkt II zaskarżonego wyroku, oddalającym
częściowo apelację wnioskodawcy. Zarzuty naruszenie przez Sąd drugiej instancji
art. 213 § 1 w związku z art. 214 § 1, art. 5 i art. 211 k.c. oraz art. 43 § 1 w związku
z art. 43 § 2 k.c. w brzmieniu obowiązującym do dnia 19 stycznia 2005 r., przy
pomocy których skarżący usiłował podważyć zasadność podziału gospodarstwa
rolnego oraz dokonanie podziału majątku wspólnego w oparciu o zasadę równych
udziałów, nie mogły więc zostać poddane kontroli kasacyjnej z uwagi na brak ich
właściwego skorelowania z zakresem zaskarżenia.
Przechodząc do oceny pozostałych zarzutów stwierdzić należy, że nie
zasługiwały one na uwzględnienie.
W orzecznictwie przyjmuje się, że podział majątku wspólnego obejmuje
w zasadzie jedynie aktywa, natomiast pasywa pozostają poza jego zakresem
(zob. orzeczenie Sądu Najwyższego z 18 sierpnia 1959 r., I CR 547/58, OSNCK
1959, nr 2, poz. 59 oraz postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 9 września 1976
r., III CRN 83/76, OSPiKA 1977, z. 9, poz. 157 i z dnia 21 stycznia 2010 r., I CSK
205/09, niepubl.). Długów zaciągniętych przez oboje małżonków zasadniczo więc
nie można rozliczać przy podziale majątku wspólnego, gdyż mimo takiego podziału
dług nadal się utrzymuje. W powołanym postanowieniu z dnia 9 września 1976 r., III
6
CRN 83/76, Sąd Najwyższy wyraził jednak pogląd, podzielany przez skład
orzekający, że stosując odpowiednio art. 686 k.p.c. do postępowania o podział
majątku wspólnego, sąd rozstrzyga w tym postepowaniu – i to ze skutkami
wynikającymi z dyspozycji art. 618 § 3 k.p.c. w związku z art. 688 i art. 567 § 3
k.p.c. - tylko o takich długach związanych z majątkiem wspólnym i ciążących
w czasie trwania wspólności na obojgu małżonkach jako podmiotach wspólności
majątkowej małżeńskiej, które zostały spłacone przez jednego z małżonków
z własnych środków po ustaniu wspólności majątkowej a przed dokonaniem
podziału majątku wspólnego.
Sąd Okręgowy, nawiązując do powyższego poglądu, prawidłowo zatem
uznał, że rozliczeniu w niniejszym postępowaniu podlega dług spłacony –
po ustaniu wspólności majątkowej - przez uczestniczkę postępowania z tytułu
poręczenia udzielonego za jej zgodą przez wnioskodawcę w czasie trwania tej
wspólności. Trafnie też uznał, że rozliczenie to może być dokonane bez udziału
w postępowaniu o podział majątku wspólnego dłużnika głównego (J. D.) oraz
trzeciego poręczyciela (T. D.), którzy nie mają interesu prawnego do występowania
w tym postępowaniu w charakterze uczestników postępowania (zob. uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 19 grudnia 1973 r., III CZP 65/73 (OSNCP 1974 r., nr 10, poz.
164).
Wbrew odmiennemu zapatrywaniu skarżącego, Sąd Okręgowy nie dokonał
rozliczeń regresowych pomiędzy wszystkimi poręczycielami zobowiązania
wynikającego z umowy pożyczki zawartej w dniu 15 listopada 2000 r. przez J. D. z
W. S., lecz orzekł jedynie o rozliczeniu z tego tytułu między wnioskodawcą i
uczestniczką postępowania przyjmując, że podstawę do tego stanowi art. 376 § 1 i
2 k.c. Konstatację tę - w świetle dokonanego ustalenia niewypłacalności dłużnika
głównego oraz trzeciego poręczyciela - trzeba uznać za uzasadnioną. Zarzuty
naruszenia art. 567 § 1 w związku z art. 567 § 3 oraz art. 688 i art. 618 § 1 k.p.c., a
także art. 376 § 1 i 2 k.c., oparte na odmiennym założeniu, okazały się więc
chybione.
Zamierzonego skutku nie mogły wreszcie wywrzeć zarzuty zmierzające do
podważenia zasadności objęcia zaskarżonym postanowieniem płatności
bezpośrednich (dopłat unijnych), uzyskanych przez wnioskodawcę po ustaniu
7
wspólności majątkowej, w związku z utrzymywaniem gospodarstwa rolnego
położonego w M. w dobrej kulturze rolnej, przy zachowaniu wymogów ochrony
środowiska. Sąd Okręgowy w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia wskazał,
że płatności te należą się osobie, która jest faktycznym posiadaczem gruntu,
niezależnie od tytułu prawnego. Tym samym więc uznał, że wypłacone za ten okres
dopłaty przypadają wnioskodawcy, w którego posiadaniu znajdowało się
przedmiotowe gospodarstwo rolne. Przyjął jednak, że z osiągniętych w ten sposób
korzyści wnioskodawca zobowiązany jest rozliczyć się z uczestniczką
postępowania, która - partycypując w nakładach niezbędnych do utrzymania
gospodarstwa rolnego w stanie warunkującym uzyskanie dopłat - doznała
uszczerbku majątkowego podlegającego wyrównaniu.
W istocie zatem Sąd Okręgowy zasądzoną z tego tytułu od wnioskodawcy
na rzecz uczestniczki kwotę 201.704,74 zł potraktował jako świadczenie
odszkodowawcze. Do skutecznego podważenia takiej oceny nie są wystarczające
podniesione przez skarżącego zarzuty naruszenia art. 53 § 2 k.c., art. 32 § 1 i 2,
art. 31, art. 33 pkt 6 i art. 42 k.r.o. (w pierwotnym brzmieniu) przez ich błędną
wykładnię i niewłaściwe zastosowanie. Słuszności tych zarzutów skarżący
upatrywał bowiem w wadliwym uznaniu, że dopłaty unijne stanowią pożytek cywilny
z nieruchomości rolnej podlegający rozliczeniu w ramach podziału majątku
wspólnego.
Na marginesie wypada zauważyć, że powołane przez skarżącego przepisy
nie precyzują, czy płatności bezpośrednie do gruntów rolnych mogą być uznane za
pożytki cywilne. Dokonanie w tym zakresie właściwej oceny wymaga analizy
przepisów prawnych stanowiących podstawę wypłaty tych świadczeń
i określających ich charakter, których skarżący - konstruując rozważane zarzuty -
nie powołał.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. orzekł, jak
w sentencji.