Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 317/10
POSTANOWIENIE
Dnia 13 kwietnia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Bogumiła Ustjanicz
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z wniosku Teresy Z. i Jarosława Z.
przy uczestnictwie Gminy G., Polskiego Koncernu Naftowego "Orlen" Spółki
Akcyjnej w P. i "Społem" Powszechnej Spółdzielni Spożywców w G.
o ustanowienie drogi koniecznej,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 13 kwietnia 2011 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawców od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 16 marca 2010 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Postanowieniem z dnia 25 marca 2009 r. Sąd Rejonowy obciążył
nieruchomość położoną w G. – obejmującą działkę nr 935 – wpisaną do księgi
wieczystej [...], oraz nieruchomość położoną w G. – obejmującą działki nr 939 i 940 –
wpisaną do księgi wieczystej nr [...], na rzecz każdoczesnego właściciela
nieruchomości położonej w G. – obejmującej działkę nr 936 – wpisanej do księgi
wieczystej nr [...], służebnością drogi koniecznej polegającą na prawie przejazdu i
przechodu w sposób określony w wariancie pierwszym opinii biegłego geodety Marka
W.
Zasądził również od wnioskodawców Teresy Z. i Jarosława Z. solidarnie
tytułem jednorazowego wynagrodzenia na rzecz „Społem” Powszechnej Spółdzielni
Spożywców w G. kwotę 42 000, zł oraz na rzecz Polskiego Koncernu Naftowego
„Orlen” S.A. w P. – kwotę 17 900, zł.
Sąd ustalił, że nieruchomość zabudowana (działka nr 936), położona w G.
przy ul. Z.[...], jest własnością wnioskodawców Teresy Z. i Jarosława Z. Kamienicę
usytuowaną na części tej działki, frontem do ul. Z., wybudował ojciec
wnioskodawczyni w latach 1958 – 1968. Dojazd do niezabudowanej części działki,
stanowiącej podwórze, odbywał się od strony położonego obok placu i usytuowanej
tam alei łączącej ul. Z. z ul. D. Brama wejściowa do budynku od ul. Z. nigdy nie
służyła do wjazdu; jej wymiary i konstrukcja uniemożliwiały przejazd większym
samochodem osobowym. Również przebudowa bramy w latach 90-tych nie zmieniła
jej wymiarów.
Dojazd na podwórze wnioskodawców został ograniczony po przekazaniu
sąsiednich niezabudowanych terenów w wieczyste użytkowanie PSS odraz Orlenu
(właścicielem gruntów jest Gmina G.) i rozpoczęciu inwestycji budowlanych.
Na działce nr 935 PKN Orlen wzniósł budynek administracyjny, ale budowa nie
została zakończona i stan budynku jest zły. PSS na swoim terenie wybudowała
Centrum Handlowe, wytyczając na zapleczu m.in. drogę dojazdową do ul. B. Z tego
utwardzonego, wyasfaltowanego przejazdu korzystali również wnioskodawcy w
latach 1992-2006 za zgodą PSS. Działki nr 939 i 940, będące aktualnie we władaniu
3
PSS, zostały w 1996 r. obciążone służebnością drogi koniecznej na rzecz
użytkowników wieczystych działki nr 935, będącej aktualnie we władaniu Orlenu.
Sąd Rejonowy uznał, że nieruchomość wnioskodawców nie ma
odpowiedniego dostępu do publicznej (art. 145 k.c.); przylega wprawdzie do ulicy Z.,
ale niemożliwy – przy braku zgody PSS – stał się dojazd do części nieruchomości
stanowiącej podwórze. Sąd wytyczył szlak drogi koniecznej istniejącym już
przejazdem, w sposób niewymagający dodatkowych nakładów finansowych ze strony
użytkowników wieczystych działek nr 935, 939 i 940. Zasądził też na ich rzecz
wynagrodzenie ustalone przez biegłego.
Wnioskodawcy w apelacji zakwestionowali wysokość zasądzonego od nich
wynagrodzenia. Uczestnik postępowania PSS „Społem” domagał się natomiast
w apelacji zmiany zaskarżonego postanowienia i oddalenia wniosku.
Postanowieniem z dnia 16 marca 2010 r. Sąd Okręgowy zmienił zaskarżone
postanowienie i oddalił wniosek. Oddalił jednocześnie apelację wnioskodawców i
orzekł o kosztach postępowania.
Sąd Okręgowy stwierdził, iż przesłanką ustanowienia służebności drogi
koniecznej w myśl art. 145 k.c. jest zarówno całkowity brak dostępu do drogi
publicznej, jak i ograniczenie dostępu do niej (co ma miejsce w rozpoznawanej
sprawie). Gdy jednak dostęp ten jest nieodpowiedni, obowiązek przystosowania
dostępu do potrzeb nieruchomości władnącej obciąża w pierwszej kolejności jej
właściciela. Z dopuszczonej w postępowaniu odwoławczym opinii biegłego z zakresu
budownictwa wynika, że istnieje możliwość udrożnienia korytarza w bramie budynku
dla potrzeb przejazdu przez wykonanie robót budowlanych o wartości 40-45 000, zł
W zasadzie jednak budynek ma charakter mieszkalny, niewymagający dostępu
samochodów do podwórza, a dojazd dla pojazdów służb publicznych (straży
pożarnej, pogotowia ratunkowego) regulowany jest przez przepisy administracyjne.
Dojazd może być wprawdzie potrzebny do wywozu odpadów oraz dowozu
materiałów i towarów, ale nie stanowi to wystarczającego argumentu do ustanowienia
służebności. Strony mogą też dobrowolnie uzgodnić sposób dojazdu, np. za
wynagrodzeniem, bo wnioskodawcy korzystali już wcześniej ze zgody uczestników
na przejazd.
4
Wnioskodawcy w skardze kasacyjnej domagali się uchylenia postanowienia
odwoławczego i orzeczenie co do istoty sprawy albo przekazania sprawy do
ponownego rozpoznania.
Skarżący powołali się na błędną wykładnię art. 145 k.c., w wyniku której
potwierdzony został odpowiedni dostęp całej nieruchomości wnioskodawców do
drogi publicznej.
Zarzucili również naruszenie przepisów procesowych, a mianowicie art.
227, 278, 233, 381 i 382 k.p.c., przez dokonanie przez Sąd Okręgowy
odmiennych ustaleń faktycznych w postępowaniu odwoławczym w sposób
nieuprawniony.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W rozpoznawanej sprawie ujawniła się problematyka prawna na tle
ustanowienia służebności drogi koniecznej w obrębie wielkomiejskiej, zwartej
zabudowy. W takich okolicznościach występują uwarunkowania związane
z funkcjonowaniem infrastruktury miejskiej, w których interesy
indywidualne są częstokroć sprzęgnięte z interesem publicznym. Nabiera też
społeczno-gospodarczego znaczenia sposób racjonalnego wykorzystania
uzbrojonej przestrzeni miejskiej, ograniczanej w wyniku procesów inwestycyjnych.
Art. 145 § 3 k.c., wskazujący na potrzebę uwzględnienia interesu społeczno-
gospodarczego, umożliwia dostosowanie służebności do tego interesu
w okolicznościach konkretnej sprawy (zob. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 7
marca 2007 r., II CSK 482/06, niepubl. i z dnia 2 grudnia 2009 r., I CSK 144/09,
niepubl.).
Art. 145 § 1 k.c. nie wymaga całkowitego wyłączenia dostępu do drogi
publicznej, przesłanką ustanowienia służebności jest tylko nieodpowiedni dostęp
do niej. Odpowiedni dostęp do drogi publicznej musi stwarzać rzeczywistą,
bezpieczną możliwość swobodnego przedostawania się z nieruchomości do takiej
drogi. Wyjazd z nieruchomości jest nieodpowiedni, gdy stwarza niebezpieczeństwo
w ruchu drogowym (orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 1999 r., III CKN
786/98, OSNC 2000, nr 2, poz. 34 i z dnia 2 lipca 2009 r., V CSK 480/08, niepubl.).
Odpowiednim jest taki dostęp do drogi publicznej, który pozwala właścicielowi
5
korzystać z całej nieruchomości (nie tylko z jej części) zgodnie z jej
przeznaczeniem. Tak rozumiany dostęp obejmuje również zaplecze budynku
wchodzące w skład nieruchomości, umożliwiające racjonalne korzystanie z niej.
W judykaturze podkreśla się znaczenie ułatwień cywilizacyjnych dla właściciela
nieruchomości w postaci możliwości dojazdu, parkowania i garażowania pojazdów
własnych oraz obcych (orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 14 września 2000 r.,
V CSK 1306/00, niepubl., z dnia 28 listopada 2000 r., IV CKN 172/00, niepubl.,
z dnia 21 marca 2003 r., II CKN 1256/00, niepubl. i z dnia 6 lutego 2009 r., IV CSK
401/08, niepubl.). Ten nurt orzecznictwa należy zdecydowanie zaaprobować,
ponieważ poziom standardów cywilizacyjnych wyraźnie się podniósł.
Na tle tej wykładni nie można podzielić stanowiska Sądu Okręgowego,
iż istniejący dostęp nieruchomości wnioskodawców do drogi publicznej (do ul. Z.)
jest wystarczający dla potrzeb prawidłowego jej gospodarowania. Przy takim
założeniu istotna część nieruchomości byłaby pozbawiona możliwości dojazdu, co -
przy uwzględnieniu aktualnych standardów cywilizacyjnych - uniemożliwiałoby
korzystanie z całej nieruchomości zgodnie z jej przeznaczeniem i potrzebami
społeczno-gospodarczymi (art. 145 § 3 k.c.). Wbrew stanowisku
Sądu Okręgowego, powyższy przepis ma również na względzie potrzebę
niezakłóconego dojazdu na podwórze pojazdów służb publicznych (straży pożarnej,
pogotowia ratunkowego...), przy uwzględnieniu niemożności parkowania przy ul. Z.
(jednej z głównych ulic G.).
W uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia zamieszczone zostało
stwierdzenie, że brak dostępu do nieruchomości został wywołany przez
„niewłaściwą zabudowę” i „dalszą zabudowę”. Stwierdzenie to jest niezrozumiałe,
ponieważ nie wskazano adresata takiego działania. Wypada tylko zauważyć,
iż dojazd do podwórza został zamknięty w następstwie inwestycji budowlanych
uczestników. Co więcej, z opinii biegłego geodety wynika, że w planach
realizacyjnych inwestycji był przewidziany dojazd do nieruchomości
wnioskodawców.
Nieuprawniona jest jednoznaczna sugestia, że możliwe jest przystosowanie
bramy wejściowej do przejazdu samochodów. Biegły z zakresu budownictwa zgłosił
6
tyle zastrzeżeń i uwarunkowań (technicznych i prawnych) do takiej inwestycji,
iż nie ma rzeczywistych gwarancji jej wykonania w chwili obecnej.
Przede wszystkim jednak istnieje w tym przedmiocie potrzeba porównania kosztów
adaptacji bramy z ewentualnymi kosztami (szkodą) uczestników związanymi
z udostępnieniem przejazdu do ul. B. Gdyby nawet adaptacja budowlana bramy
była możliwa, to przewidywane koszty wnioskodawców sięgnęłyby kwoty ok. 45
000, zł natomiast – według opinii biegłego geodety – nie powstałyby koszty po
stronie uczestników, gdyż przejazd do ul. B. został już na potrzeby PSS w pełni
wykonany, a związana z tym uciążliwość jest rekompensowana przyznaniem
stosownego wynagrodzenia (art. 145 § 1 k.c.).
Bezsporne jest również, iż nieruchomość będąca we władaniu PSS została
obciążona służebnością przejazdu na rzecz każdoczesnego użytkownika
wieczystego nr 935 (obecnie we władaniu Orlenu).
Zamieszczona w uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia sugestia,
że antagoniści (wnioskodawcy i PSS) mogą dobrowolnie - za ewentualnym
wynagrodzeniem - uzgodnić dojazd na podwórze, nie ma merytorycznego
znaczenia. Może jedynie potwierdzać, iż istnieje potrzeba takiego dojazdu.
Z przedstawionych przyczyn należało uchylić zaskarżone postanowienie
i przekazać sprawę Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania (art. 39815
§ 1 k.p.c. i art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c.).