Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 332/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 kwietnia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący)
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z powództwa Gminy Miasta B. przeciwko "Energetyka Cieplna " S.A. w
O.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 13 kwietnia 2011 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 23 kwietnia 2010 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powódki na rzecz
pozwanej kwotę 1800 zł (jeden tysiąc osiemset złotych) tytułem
zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację powódki Gminy
Miasta B. od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 7 stycznia 2010 r., którym oddalone
zostało jej powództwo o zasądzenie od pozwanej Energetyki Cieplnej Spółki
Akcyjnej w O. kwoty 76000 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 31 marca 2009 r.
Podstawą tego rozstrzygnięcia były następujące ustalenia faktyczne
i rozważania prawne:
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 3 sierpnia 2007 r. uwzględnił powództwo
Energetyki Cieplnej Spółki Akcyjnej w O. skierowane przeciwko Gminie Miasta B.
przez zasądzenie na rzecz tej Spółki kwoty 5780000 zł, a dalej idące roszczenie
oddalił. Apelacje obu stron zostały oddalone wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia
14 grudnia 2007 r. Gmina wykonała prawomocny wyrok, płacąc na rzecz Spółki
zasądzoną kwotę w dniach 20 i 21 grudnia 2007 r. W następstwie rozpoznania
skargi kasacyjnej Gminy Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 14 listopada 2008 r.
uchylił wyrok Sądu Apelacyjnego i przekazał sprawę temu Sądowi do ponownego
rozpoznania, który z kolei uchylił wyrok Sądu Okręgowego w punktach I i IV oraz
przekazał sprawę do ponownego rozpoznania. Sprawa ta nie została jeszcze
zakończona. Spółka odmówiła zwrotu Gminie sumy otrzymanej w wykonaniu
uchylonego wyroku.
Sąd Apelacyjny uznał, że w czasie spełnienia przez Gminę świadczenia
istniała podstawa prawna w postaci prawomocnych wyroków Sądów obu instancji,
które za uzasadniony uznały obowiązek zapłaty, jako wynikający z łączącego
strony stosunku cywilnoprawnego. Nie doszło do definitywnego zniweczenia
zobowiązania, skoro uchylenie wyroków połączone zostało z przekazaniem sprawy
do ponownego rozpoznania. Wobec tego, dopóki toczy się to postępowanie,
roszczenie Gminy o zwrot spełnionego świadczenia nie stało się wymagalne,
ponieważ do jego wymagalności dojdzie po ponownym rozpoznaniu sprawy, jeśli
powództwo Spółki zostanie oddalone lub roszczenie zasądzone w mniejszym
zakresie. Odpadnięcie podstawy świadczenia ma miejsce wówczas, gdy po
3
ponownym rozpoznaniu sprawy, w następstwie uchylenia wykonalnego
i wykonanego wyroku, powództwo zostanie oddalone.
Powódka oparła skargę kasacyjną na obu podstawach objętych art. 3983
§ 1
k.p.c. Naruszenie prawa materialnego łączy z wadliwą wykładnią art. 405 k.c.,
polegającą na uznaniu, że uchylone orzeczenie o charakterze deklaratoryjnym
stanowi podstawę prawną usprawiedliwiającą zatrzymanie świadczenia do czasu
definitywnego rozstrzygnięcia sporu, a także art. 410 § 2 k.c. w związku z art. 64
ust. 2 oraz art. 77 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej przez nietrafne przyjęcie,
że mimo uchylenia wyroków Sądów obu instancji, które były podstawą świadczenia,
dopóki toczy się postępowanie sądowe Spółka jest uprawniona do zatrzymania
tego świadczenia. Zaniechanie ustalenia, co stanowi podstawę prawną
uprawniającą Spółkę do utrzymywania w posiadaniu wypłaconej sumy 5780000 zł,
wypełnia podstawę przewidzianą art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c., stanowiąc o naruszeniu
art. 328 § 2 k.p.c. oraz art. 378 k.p.c. Skarżąca domagała się uchylenia
zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nie zasługiwały na podzielenie, rozważane w pierwszej kolejności, zarzuty
naruszenia prawa procesowego. Przepis art. 378 § 1 k.p.c. reguluje przedmiotowy
zakres rozpoznania sprawy przez sąd drugiej instancji w postępowaniu
apelacyjnym. Określa on obowiązek tego sądu rozpoznania sprawy na nowo
w granicach wniosków i zarzutów apelacji oraz naprawienia wszystkich naruszeń
prawa materialnego, niezależnie od tego, czy zostały wytknięte przez odwołującego
się, jeśli mieszczą się w granicach zaskarżenia (por. uchwalę składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z 31 stycznia 2008 r., III CZP 47/07, OSNC 2008/6/55).
W odniesieniu do naruszenia prawa procesowego sąd drugiej instancji związany
jest zarzutami apelującego, poza przyczynami nieważności postępowania, które
bierze pod uwagę z urzędu. Obejmuje on również powinność wzięcia pod uwagę,
rozważenia i oceny wszystkich podniesionych w apelacji zarzutów i wniosków, a
niedopełnienie jej stanowi o obrazie tej normy. W rozpoznawanej sprawie nie
doszło do naruszenia tego przepisu, ponieważ Sąd Apelacyjny wziął pod uwagę i
rozważył wszystkie zarzuty, a bezzasadnie skarżąca podnosi zarzut nierozpoznania
4
istoty sprawy. Sprowadza się on do prezentowania odmiennej oceny zgłoszonego
roszczenia, którą skarżąca w dalszym ciągu kwestionuje. Wbrew jej pretensjom
Sąd Apelacyjny wypowiedział się w kwestii podstawy zatrzymania przez pozwaną
Spółkę spełnionego świadczenia. Brak podstaw do takiej wykładni zakresu kognicji
Sądu drugiej instancji, która nakazywałaby rozpoznać apelację zgodnie z
zapatrywaniem przedstawionym w apelacji. Powołanie się również na naruszenie
art. 378 § 2 k.p.c. w ogóle nie mogło dotyczyć zaskarżonego wyroku, skoro nie
miało miejsca współuczestnictwo w sporze. Powołanie drugiej podstawy skargi
kasacyjnej, przewidzianej art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c., wymaga poza wskazaniem
przepisu prawa procesowego, również skonkretyzowania na czym polega jego
naruszenie oraz wykazania, że było ono przyczyną lub współprzyczyną wadliwości
orzeczenia. Oznacza to, że w odniesieniu do zarzutu naruszenia art. 328 § 2 k.p.c.,
który połączony być powinien z art. 391 § 1 k.p.c., do związku z treścią orzeczenia
dojść może jedynie w sytuacji, kiedy uzasadnienie sądu drugiej instancji nie
spełnia, odpowiednio stosowanych, zawartych w nim wymogów w stopniu
uniemożliwiającym kontrolę kasacyjną (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 9
września 2010 r., I CSK 679/09, niepubl.: z dnia 3 września 2010 r., I PK 67/10,
niepubl.; z dnia 4 marca 2010 r., I CSK 439/09, niepubl.). Uzasadnienie
zaskarżonego wyroku spełnia warunki przewidziane powołanym przepisem, a
przeprowadzona przez Sąd Apelacyjny ocena prawna zgłoszonego roszczenia
dostatecznie została wyjaśniona i omówiona.
Nienależne świadczenie Kodeks cywilny ujmuje jako jeden z przypadków
bezpodstawnego wzbogacenia, a wyodrębnienie go z ogólnych wypadków wiąże
się z tym, że do wzbogacenia dochodzi z woli zubożonego. Zgodnie z art. 410 § 1
k.c. żądający zwrotu świadczenia nienależnego musi wykazać ogólne przesłanki
bezpodstawnego wzbogacenia, w szczególności wzbogacenia i zubożenia, co jest
przyczyną powoływania jako jego podstawy art.410 § 2 w związku z art. 405 k.c.
Do nienależnych świadczeń należą te wymienione w art. 410 § 2 k.c., a jedno
z nich związane jest z taką sytuacją, gdy w chwili spełnienia świadczenia jego
prawna podstawa istniała, a odpadła już po spełnieniu go. Pojęcie odpadnięcia
prawnej podstawy świadczenia łączy się z konkretną podstawą prawną w ramach
wykonania zobowiązania, tworzącego tytuł prawny dla tego działania.
5
Roszczenie o zwrot takiego świadczenia powstaje jedynie w wypadku
ostatecznego i trwałego odpadnięcia podstawy prawnej, a nie powstaje w razie
przejściowego jej odpadnięcia. W przypadku spełnienia świadczenia na podstawie
orzeczenia sądowego, nieprawomocnego lub prawomocnego, następnie
uchylonego, nie dochodzi do powstania roszczenia, jeżeli sprawa jest nadal w toku.
Dopiero prawomocne zakończenie sprawy i oddalenie powództwa oznacza
odpadnięcie podstawy wzbogacenia wobec braku tytułu prawnego wzbogacenia.
Następcze odpadnięcie prawnej podstawy świadczenia ma miejsce także
w przypadku wadliwości samego zobowiązania lub jego causae, jak uchylenie się
od skutków prawnych oświadczenia woli, odwołanie darowizny, rozwiązanie umowy
przez sąd, niemożliwość świadczenia wzajemnego, po spełnieniu świadczenia
drugiej strony, nie ma ono jednak zastosowania w rozpoznawanej sprawie.
W orzecznictwie również wyrażany był pogląd, że świadczenie spełnione na
podstawie wykonalnego wyroku, nawet nieprawomocnego nie jest nienależne,
a staje się nienależne, gdy odpadnie podstawa, wobec uchylenia lub zmiany
wyroku (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 2005 r., IV CK 24/05,
niepubl.; z dnia 4 kwietnia 2008 r., I PK 247/07, OSNP 2009/17-18/223). Przepisy
postępowania przewidują możliwość złożenia przez stronę, która spełniła
świadczenie na podstawie wyroku zaopatrzonego w rygor natychmiastowej
wykonalności (art. 338 k.p.c.) lub prawomocnego wyroku (art. 415, także w związku
z art. 39816
i art. 39819
k.p.c.), następnie uchylonego, wniosku o zwrot spełnionego
lub wyegzekwowanego świadczenia. Do rozpoznania tego wniosku dochodzi
w ramach prowadzonego postępowania. Podstawą materialną takiego żądania jest
art. 410 § 2 k.c. Jednocześnie ta instytucja restytucji w toku postępowania
cywilnego jest wyrazem niedopuszczalności domagania się zwrotu spełnionego
świadczenia przed jego zakończeniem, podyktowanej przyjęciem, że to
świadczenie staje się nienależnym dopiero z chwilą zakończenia postępowania
związanego z rozpoznaniem zgłoszonego przez powoda roszczenia, jeżeli dojdzie
do jego oddalenia lub uwzględnienia w mniejszym zakresie. Wskazuje to
na niezasadność zarzutu skarżącej naruszenia zaskarżonym wyrokiem art. 405 k.c.
i art. 410 § 2 k.c., skoro spełnione przez nią świadczenie nie stało się nienależnym.
6
Nie doszło również do złamania, strzeżonej także konstytucyjnie, równości
ochrony praw majątkowych, o jakiej mowa w art. 64 ust. 2 Konstytucji, czy też
zamykania drogi sądowej do dochodzenia naruszonych praw, przewidzianego art.
77 ust. 2 Konstytucji, skoro powódka nie może skutecznie powoływać się na
przysługujące jej roszczenie. Spełniając świadczenie, chociaż mogła domagać się
wstrzymania wykonania wyroku, stosownie do art. 388 § 1 k.p.c., powinna liczyć się
z przedstawioną wykładnią art. 410 § 2 k.c. W zakresie jej uprawnień leżało również
skorzystanie z prawa do złożenia wniosku restytucyjnego. Zarzut naruszenia
równości praw stron procesu sądowego nie zasługiwał na uwzględnienie.
Z powyższych względów pozbawiona uzasadnionych podstaw skarga
kasacyjna podlegała oddaleniu na podstawie art. 39814
k.p.c. Orzeczenie
o kosztach postępowania kasacyjnego oparte zostało na zasadzie
odpowiedzialności za wynik sprawy przewidzianej art. 98 § 1 w związku z art. 391
§ 1 i art. 39821
k.p.c.