Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 334/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 kwietnia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący)
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z powództwa Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych
w W.
przeciwko M.-R. Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością
w likwidacji w J.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 13 kwietnia 2011 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 8 kwietnia 2010 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powoda na rzecz
pozwanej kwotę 3600 zł (trzy tysiące sześćset złotych) tytułem
zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację powoda Funduszu
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych w W. od wyroku Sądu Okręgowego w
K. z dnia 12 listopada 2009 r., którym oddalone zostało powództwo skierowane
przeciwko M.-R. Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w J. w likwidacji o
zapłatę kwoty 136128,41 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 4 września 2008 r.
oraz kwoty 180661,98 zł z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu.
Za podstawę rozstrzygnięcia przyjęte zostały następujące ustalenia
faktyczne i rozważania prawne:
Wyłącznym przedmiotem działalności pozwanej Spółki od czasu jej
powstania w 1995 r. było świadczenie usług transportowych w zakresie przewozów
pracowników do dwóch kopalń. Redukcja zatrudnienia w kopalniach spowodowała
zmniejszenie zapotrzebowania na świadczone przez pozwaną usługi, a to
skutkowało systematycznym pogarszaniem się jej sytuacji finansowej. Do dalszego
załamania się prowadzonej działalności doprowadził wzrost cen paliw i brak
możliwości podwyższenia ceny za świadczone usługi, a niedostatek kapitału
wykluczał zmianę profilu działalności. W toku postępowania upadłościowego
stwierdzone zostało, że pozwana nie posiada środków na pokrycie jego kosztów,
co było podstawą umorzenia tego postępowania postanowieniem z dnia 28 kwietnia
2000 r. Zbycie posiadanych pojazdów zezwoliło na wypłatę wynagrodzeń
pracownikom i częściowe zaspokojenie jednego wierzyciela. Jeszcze przez okres
trzech miesięcy po umorzeniu postępowania upadłościowego Spółka usiłowała
prowadzić działalność, ale zmuszona została do jej zakończenia, od tej pory nie
zatrudnia pracowników i faktycznie nie prowadzi działalności. W dalszym ciągu
figuruje w rejestrze handlowym, wobec braku środków na przeniesienie rejestracji
do Krajowego Rejestru Sądowego. Powód uwzględnił wniosek pozwanej
i przekazał jej w okresie od 16 sierpnia 1999 r. do 20 stycznia 2000 r. kwotę
136128,41 zł na wynagrodzenia dla 38 pracowników. Na żądanie powoda likwidator
pozwanej szczegółowo przedstawił sytuację Spółki, wskazującą, że nie ma środków
na zapłatę zadłużenia.
3
Sąd Apelacyjny uznał, że dokonana przez Sąd Okręgowy ocena
niemożności zwrócenia wypłaconych kwot i istnienia podstaw do odstąpienia od
dochodzenia ich zwrotu, stosownie do art. 10 ust. 3 ustawy z dnia 29 grudnia
1993 r. o ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy
(t.j. Dz. U. z 2002 r. Nr 9, poz. 85 ze zm., dalej – o.r.p.n.p.) nie wymaga rozważań,
ponieważ roszczenie powoda, wbrew odmiennemu stanowisku tego Sądu, uległo
przedawnieniu. Sąd drugiej instancji stwierdził, że przewidziane art. 10 ust. 1
o.r.p.n.p. przejście z mocy prawa na Fundusz roszczenia wobec pracodawcy lub
masy upadłości o zwrot wypłaconych świadczeń stanowi ustawowy przelew
wierzytelności, które przysługiwały pracownikom wobec pracodawcy. Znajduje tu
zastosowanie art. 518 § 1 k.c., traktujący o instytucji podstawienia, której istotą jest
wstąpienie osoby trzeciej, która spłaciła wierzyciela, w jego prawa. Konsekwencją
tego jest uznanie, że nabyta przez spłacenie pracowników wierzytelność jest tą
samą wierzytelnością, jaką mieli pracownicy względem pracodawcy, ponieważ
Fundusz spłacił dług jedynie formalnie własny, a materialnie cudzy, obciążający
pracodawcę, stosownie do art. 13, art. 183c
, art. 29, art. 78 i nast., art. 84 i nast. k.p.
Przemawia to za przyjęciem, że pracodawca nie może być w gorszej sytuacji, niż
wówczas, gdyby został pozwany przez pracowników. Przejmowana przez Fundusz
wierzytelność przechodzi na niego wraz ze wszystkimi ograniczeniami
wynikającymi z biegu przedawnienia, na co wskazuje, stosowany w drodze
analogii, art. 513 § 1 k.c. Wobec tego o terminie przedawnienia roszczeń zwrotnych
Funduszu decyduje art. 291 § 1 k.p., a skoro wypłata środków dokonana została
najpóźniej w pierwszym kwartale 2000 r., to wniesienie pozwu w dniu 22 września
2008 r. dokonane było po upływie tego terminu.
Powód oparł skargę kasacyjną na podstawie przewidzianej art. 3983
§ 1 pkt
1 k.p.c., zarzucając, że zaskarżony wyrok jest następstwem niewłaściwego
zastosowania i wykładni art. 518 § 1 k.c. oraz art. 513 k.c. w związku z art. 10 ust. 1
o.r.p.n.p., polegającego na przyjęciu, że o przedawnieniu roszczenia zwrotnego
Funduszu w stosunku do pracodawcy decyduje art. 291 § 1 k.p. Skarżący domagał
się uchylenia zaskarżonego wyroku i poprzedzającego go wyroku Sądu pierwszej
instancji oraz uwzględnienia powództwa, ewentualnie uchylenia tych wyroków
i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stosownie do art. 39813
§ 1 k.p.c. Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę
kasacyjną w granicach zaskarżenia oraz w granicach podstaw, biorąc pod rozwagę
z urzędu nieważność postępowania. Granice rozpoznania sprawy wyznaczają
wyłącznie zarzuty naruszenia prawa podniesione w skardze kasacyjnej, w ramach
jej podstaw, objętych art. 3983
§ 1 k.p.c. Z uwagi na to, że skarżący nie powołał
zarzutów naruszenia przepisów postępowania, to przyjęte przez Sąd Apelacyjny
ustalenia faktyczne, poczynione przez Sąd Okręgowy, stanowią wiążącą podstawę
(art. 39813
§ 2 k.p.c.) oceny zarzutów naruszenia prawa materialnego.
Dochodzone przez powoda roszczenie obejmuje żądanie zwrotu świadczeń
pracowniczych wypłaconych ze środków Funduszu, przewidziane art. 10 ust. 1
ustawy z 29 grudnia 1993 r. o ochronie roszczeń pracowniczych w razie
niewypłacalności pracodawcy (tj. Dz. U. z 2002 r. Nr 9, poz. 85) w brzmieniu
nadanym ustawą z dnia 28 czerwca 1995 r. o zmianie ustawy o ochronie świadczeń
pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy (Dz. U. Nr 87, poz. 435), która
weszła w życie z dniem 12 sierpnia 1995 r. Przepis ten stanowi, że dokonanie
wypłaty świadczeń pracowniczych ze środków przekazanych przez Fundusz
powoduje przejście z mocy prawa na Fundusz roszczenia wobec pracodawcy lub
masy upadłości o zwrot wypłaconych świadczeń. Analogiczne uregulowanie
zawarte zostało w art. 23 ust. 1 ustawy z dnia 13 lipca 2006 r. o ochronie roszczeń
pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy (Dz. U. Nr 158, poz. 1121 ze
zm.). W powołanym uregulowaniu przyjęta została konstrukcja subrogacji
ustawowej, o jakiej mowa w art. 518 § 1 pkt 4 k.c. Na taką wykładnię art. 10 ust. 1
o.r.p.n.p. wskazuje orzecznictwo, podkreślając że określone zostały w jego
hipotezie zarówno podmiotowa, jak i przedmiotowa strona ustawowej cesji. Z mocy
ustawy dochodzi do nabycia wobec niewypłacalnego pracodawcy albo jego masy
upadłości, wypłaconych pracownikom świadczeń. Fundusz, wypłacając te
świadczenia, wstępuje w miejsce wierzycieli - pracowników dłużnika, w zakresie
zaspokojonych wierzytelności, co odpowiada art. 518 § 4 k.c. (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 28 sierpnia 2008 r., III CSK 102/08, niepubl.; postanowienie
z dnia 10 grudnia 2009 r., III CZP 109/09, niepubl.; wyrok z dnia 17 marca 2010 r.,
II CSK 506/09, niepubl.). Pogląd ten akceptuje Sąd Najwyższy w rozpoznawanej
5
sprawie, ponieważ dochodzone roszczenie stanowi spłacony przez Fundusz dług
niewypłacalnego pracodawcy, do czego zobowiązywały go przepisy ustawy z dnia
28 grudnia 1993 r., będące przepisami szczególnymi w rozumieniu art. 518 § 1 pkt
4 k.c. Nabycie drogą ustawowej cesji roszczenia przeciwko dłużnikowi spłaconego
wierzyciela oznacza, że doszło do podmiotowej zmiany po stronie uprawnionego do
żądania zapłaty, czyli podstawienia Funduszu w miejsce pracowników.
Nie dochodzi natomiast do zmiany samego roszczenia (wierzytelności), które
zachowuje swoje dotychczasowe właściwości - takie, jakie miało, gdy przysługiwało
zaspokojonemu wierzycielowi, dotyczy to także przedawnienia. Takie stanowisko
wyrażone zostało w orzecznictwie (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 31 maja
1985 r., III CRN 148/85, OSNC 1986/3/34; z dnia 18 maja 2004 r., IV CK 340/03,
niepubl.; z dnia 18 listopada 2005 r. IV CK 203/05, niepubl.; dnia 15 stycznia
2010 r., I CSK 166/09, niepubl.) i znajduje również zastosowanie w rozpoznawanej
sprawie. Subrogacja ustawowa jest formą sukcesji pod tytułem szczególnym
wierzytelności określonej zakresem spłaty, dokonanej przez nabywcę i z racji
podobieństwa do cesji wierzytelności, do oceny skutków wstąpienia w prawa
wierzyciela mają zastosowanie przepisy o przelewie wierzytelności, w tym również
art. 513 k.c. U podstaw świadczenia Funduszu leży stosunek pracy, który łączył
wierzycieli z dłużnikiem, zobowiązanym do wypłacenia wynagrodzeń w oparciu
o art. 29, art. 13 i art. 78 k.p., na co wprost wskazują przepisy art. 2 i art. 5 o.r.p.n.p.
Charakter wierzytelności nabytej przez Fundusz określony został w art. 1 o.r.p.n.p.
jako roszczenie pracownicze, a zakres zaspokojenia go w art. 6 do art. 9 o.r.p.n.p.
Wykładnia językowa użytych w tej ustawie zwrotów, jej cel oraz analiza rodzaju
świadczeń wymienionych w art. 6 skłania do przyjęcia, że są to roszczenia
związane ze stosunkiem pracy. Pobranie z należnych pracownikom świadczeń
zaliczek na podatek dochodowy od osób fizycznych i składek na ubezpieczenie
społeczne (art. 9 ust. 2 o.r.p.n.p.) nie stanowi o innym niż pracowniczy charakterze
wypłaconych świadczeń. Zapłata tych zobowiązań pracowników dokonywana jest
z ich wynagrodzeń za pracę, a pracodawca pełni jedynie rolę płatnika (art. 31
ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych – tj.
Dz. U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176 oraz art. 17 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych – Dz. U. Nr 137, poz. 887,
6
obie w brzmieniu obowiązującym w okresie przekazywania środków). Objęte art. 6
ust. 2 pkt 4 o.r.p.n.p. składki na ubezpieczenia społeczne należne od
pracodawców, przewidziane ustawą z dnia 13 października 1998 r., (art. 16 ust. 1,
2, 3) dotyczą ubezpieczenia społecznego pracowników i prowadzą do uzyskania
przez nich ochrony ubezpieczeniowej. W relacji pracodawca-płatnik składek
i pracownik-ubezpieczony, ten drugi jako uprawniony miał prawo do żądania
spełnienia tego obowiązku przez pracodawcę, ponieważ obowiązek ten związany
jest ze stosunkiem pracy i kreuje jego uprawnienie do świadczeń objętych ochroną
ubezpieczeniową. W ramach tego powiązania nie dochodzi do powstania innego
stosunku prawnego, a poza jego zakresem pozostaje obowiązek pracodawcy
względem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Z tych też względów wymienione
składki zaliczone zostały powołanym uregulowaniem do roszczeń pracowniczych.
Podkreślenia wymaga, że zgodnie z art. 10 ust. 2 o.r.p.n.p. roszczenia Funduszu
przy dochodzeniu zwrotu wypłaconych świadczeń korzystają z takiej samej ochrony
prawnej, jaką odrębne przepisy przewidują dla należności za pracę. Łączyć to
należy z kolejnością zaspokajania w drodze egzekucji sądowej (art.1025 § 1 pkt 3
i 6 k.p.c.), w ramach postępowania upadłościowego (art. 204 § 1 pkt 1 pr. upadł.,
art. 342 ust. 1 pkt 2 pr. upadł. i napr.), co wskazane zostało w uchwale Sądu
Najwyższego z dnia 29 kwietnia 2008 r., III CZP 28/08, OSNC 2009/6/84 i w wyroku
z dnia 28 sierpnia 2008 r. III CSK 102/08, niepubl., czy też z obowiązkiem
ponoszenia opłat sądowych (art. 96 ust. 1 pkt 4 u.k.s.c.). Tożsamość przedmiotowa
roszczenia dochodzonego przez Fundusz na podstawie art. 10 ust. 1 o.r.p.n.p., nabytej
z mocy ustawy wierzytelności pracownika, wynikającej ze stosunku pracy, w zakresie
dokonanego zaspokojenia, wskazuje na to, że również dla oceny przedawnienia
zastosowanie znajduje art. 291 § 1 k.p. Uregulowanie to odnosi się do roszczeń
wynikających ze stosunku pracy oraz związanych ze stosunkiem pracy, jeśli mają
podstawę w przepisach prawa pracy, a zatem decyduje również o przedawnieniu
omówionego roszczenia Funduszu. Nie zasługuje na podzielenie stanowisko
skarżącego, że dochodzone roszczenie ma odszkodowawczy charakter i nie jest
związane ze stosunkiem pracy. Nie ma podstaw do uznania, że dokonanie przez
Fundusz ustawowo przewidzianej wypłaty świadczeń, również ustawowo
określonych stanowi jego szkodę, wywołaną przez pracodawcę. Skarżący nie
7
podaje z jakim zdarzeniem należałoby wiązać powstanie szkody, zwłaszcza
że żądanie wywodzi z ustawowo przyznanego uprawnienia, którego rozmiar określa
ustawa. Chybiony jest także zarzut nierozpoznania sprawy w postępowaniu
odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych (art. 459
k.p.c. i art. 476 § 1 k.p.c.), z uwagi na odmienne ukształtowanie stron, wywołane
wcześniej omówioną zmianą podmiotową, będącą następstwem zaspokojenia
pracownika, który nie jest stroną tego postępowania.
Zgodnie z treścią art. 6 ust. 2 o.r.p.n.p. zaspokojenie ze środków Funduszu
dotyczy jedynie należności głównych, a zatem nie obejmuje odsetek należnych
pracownikom za opóźnienie w zapłacie roszczeń pracowniczych. Na ogólnych
zasadach (art. 481 § 1 k.c.) przysługują Funduszowi odsetki za opóźnienie
ze zwrotem wypłaconych świadczeń i tego roszczenia dotyczy druga
z dochodzonych kwot. Podniesiony przez pozwaną zarzut przedawnienia tej
wierzytelności należało ocenić na gruncie art. 118 k.c., dotyczącego roszczeń
o świadczenia okresowe, który przewiduje dla nich trzyletni termin. Nie zostało
zakwestionowane ustalenie wymagalności wypłaconych świadczeń, które podlegały
zwrotowi - na pierwszy kwartał 2000 r. - a zatem wniesienie pozwu w dniu
22 września 2008 r. wskazuje na to, że i to roszczenie uległo przedawnieniu.
Z powyższych względów skarga kasacyjna nie zasługiwała
na uwzględnienie, ponieważ zaskarżony wyrok, mimo częściowo błędnego
uzasadnienia odpowiada prawu. Na podstawie art. 39814
k.p.c. skarga kasacyjna
podlegała oddaleniu.