Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 439/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 29 kwietnia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Wojciech Katner (przewodniczący)
SSN Marta Romańska (sprawozdawca)
SSN Bogumiła Ustjanicz
w sprawie z powództwa Krzysztofa S.
przeciwko Antoniemu R.
o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 29 kwietnia 2011 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku
Sądu Okręgowego
z dnia 6 listopada 2009 r.,
1) oddala skargę kasacyjną;
2) zasądza od powoda na rzecz pozwanego 1.800
(tysiąc osiemset) zł tytułem kosztów postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powód Krzysztof S. wniósł o pozbawienie wykonalności tytułu
wykonawczego - wyroku Sądu Apelacyjnego z 23 maja 2003 r., sygn. akt I ACa
383/03, zasądzającego solidarnie od niego oraz Mariusza S., Małgorzaty S. i Marii
S. na rzecz Antoniego R. kwotę 51.600 zł z ustawowymi odsetkami od 27 marca
1999 r. i z kosztami procesu.
Pozwany Antoni R. wniósł o oddalenie powództwa przy zasądzeniu na jego
rzecz kosztów procesu.
Wyrokiem z 12 grudnia 2008 r. Sąd Rejonowy oddalił powództwo i zasądził
od powoda na rzecz pozwanego kwotę 3.600 zł tytułem zwrotu kosztów
postępowania, a wyrokiem z 6 listopada 2009 r. Sąd Okręgowy oddalił apelację
powoda od tego wyroku i zasądził od niego na rzecz pozwanego kwotę 1.800 zł
tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego.
Orzeczenia Sądów obu instancji zapadły po ustaleniu, że 25 września
1998 r. zmarł ojciec powoda, Edward S., a 23 marca 1999 r. powód złożył przed
notariuszem oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Sąd
Rejonowy w N. postanowieniem z 4 listopada 1999 r. stwierdził, że spadek po
Edwardzie S. nabyli Krzysztof S., Mariusz S., Małgorzata S. i Maria S. W sentencji
postanowienia spadkowego Sąd ten nie zaznaczył ograniczenia odpowiedzialności
spadkobierców wynikającego z przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza,
zaś postanowieniem z 20 lipca 2004 r. odrzucił wniosek o uzupełnienie
postanowienia w tym zakresie i wyjaśnił, że wzmiankę o ograniczeniu
odpowiedzialności spadkobierców do wartości czynnej spadku ustalonej w spisie
inwentarza umieszcza się w tytule wykonawczym przy nadaniu klauzuli
wykonalności. Na podstawie postanowienia z 20 lipca 2004 r. sporządzony został
spis inwentarza spadku po Edwardzie S.
W pozwie z 10 marca 2002 r. wniesionym do Sądu Okręgowego w O.
i zarejestrowanym do sygn. akt I C 257/02, Antoni R. domagał się zasądzenia na
jego rzecz od Krzysztofa S., Mariusza S. , Małgorzaty S. i Marii S. solidarnie kwoty
51.600 zł z ustawowymi odsetkami od 31 stycznia 1997 r. i kosztów procesu,
tytułem zwrotu pożyczki udzielonej Edwardowi S., którego pozwani są
3
spadkobiercami. Wyrokiem z 23 maja 2003 r. (sygn. akt I ACa 383/03) Sąd
Apelacyjny zmienił wyrok Sądu Okręgowego w O. oddalający powództwo w tej
sprawie w ten sposób, że zasądził od Krzysztofa S., Mariusza S., Małgorzaty S.
i Marii S. na rzecz Antoniego R. kwotę 51.600 zł z ustawowymi odsetkami od 27
marca 1999 r. do dnia zapłaty, nie zastrzegając pozwanym w trybie art. 319 k.p.c.
prawa do powołania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie
odpowiedzialności. Mariusz S. (brat powoda w niniejszej sprawie) 11 grudnia 2003
r. wniósł o ograniczenie wykonalności w stosunku do siebie wyroku Sądu
Apelacyjnego z 23 maja 2003 r. do wysokości masy czynnej spadku. Wyrokiem z
13 kwietnia 2005 r. Sąd Okręgowy w K. oddalił to powództwo (sygn. akt I C
2018/03), zaś wyrokiem z 17 marca 2006 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację
Mariusza S. od tego orzeczenia (sygn. akt I ACa 57/06). Powód spłacił długi
obciążające go jako spadkobiercę jedynie do wartości masy czynnej spadku.
Ponieważ długi pozostawione przez spadkodawcę znacznie przewyższają wartość
spadku, komornik dotychczas nie wyegzekwował na rzecz Antoniego R. żadnej
kwoty.
Sąd Okręgowy zaakceptował także ocenę prawną sprawy dokonaną przez
Sąd Rejonowy. Sąd wskazał, że przytoczona w uzasadnieniu pozwu podstawa
prawna powództwa z art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c. może się odnosić jedynie do zdarzeń,
na których oparto nadanie klauzuli wykonalności, niweczących obowiązek dłużnika
spełnienia na rzecz wierzyciela świadczenia oznaczonego w tytule wykonawczym.
Zdaniem Sądu, możliwość wykazywania, że sam tytuł wykonawczy zawiera treść
nie odpowiadającą istotnemu stanowi rzeczy przynajmniej od daty nadania klauzuli
wykonalności nie dotyczy tytułów egzekucyjnych, które chroni powaga rzeczy
osądzonej.
Przepis art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. uprawnia dłużnika do wytoczenia
powództwa przeciwegzekucyjnego, jeśli po powstaniu tytułu egzekucyjnego
nastąpiło zdarzenie, wskutek którego zobowiązanie wygasło albo nie może być
egzekwowane. W niniejszej sprawie nie wykazano okoliczności niweczących
zobowiązanie, jak np. wykonanie zobowiązania, potrącenie, odnowienie, zwolnienie
z długu. Sporządzenie spisu inwentarza spadku już po nadaniu wyrokowi
zasądzającemu świadczenie klauzuli wykonalności nie stanowi zdarzenia
4
skutkującego wygaśnięciem zobowiązania. Ograniczenie odpowiedzialności
za długi spadkowe do wysokości masy czynnej spadku, wynikające z przyjęcia
spadku z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1016 k.c.), nie znalazło
odzwierciedlenia w trybie art. 319 k.p.c. w wyroku uwzględniającym powództwo,
chociaż oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza zostało
złożone przez powoda przed wydaniem spornego tytułu wykonawczego.
To, że wyegzekwowane zostały inne zobowiązania powoda dotyczące długów jego
ojca do wysokości stanu czynnego spadku również nie stanowi podstawy
umożliwiającej uwzględnienie powództwa. Powództwo przeciwegzekucyjne nie
może zmierzać do zmiany orzeczenia, uznanego przez powoda za wadliwe, nie jest
to bowiem kolejny środek zaskarżenia. Powództwa określone w art. 840 k.p.c. są
środkami merytorycznej obrony przed egzekucją. Nie prowadzą one do
ponownego, merytorycznego rozpoznania sprawy zakończonej prawomocnym
wyrokiem, nie mogą zatem podważać treści orzeczenia sądowego zaopatrzonego
w klauzulę wykonalności.
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu Okręgowego z 6 listopada 2009 r. wniósł
powód. Powód zarzucił, że zaskarżony przez niego w całości wyrok Sądu
Okręgowego zapadł z naruszeniem przepisów prawa materialnego (art. 3983
§ 1
pkt 1 k.p.c.), to jest: - art. 1018 § 1, § 2 i § 3 k.c. oraz art. 1015 § 1 i § 2 k.c. poprzez
błędną wykładnię i przyjęcie, iż złożenie oświadczenia o przyjęciu spadku z
dobrodziejstwem inwentarza wywołuje skutki prawne wynikające z art. 1031 § 2 k.c.
dopiero wówczas, gdy zastrzeżenie takie zostanie uczynione w sentencji
orzeczenia sądowego o stwierdzeniu nabycia spadku bądź w sentencji orzeczenia
sądowego będącego podstawą prowadzenia egzekucji przeciwko spadkobiercy
dłużnika, podczas gdy z przepisów art. 1012-1024 k.c. wynika, iż ustawodawca
uzależnił skuteczność złożonego oświadczenia woli o przyjęciu spadku z
dobrodziejstwem inwentarza od jego złożenia w ustawowym terminie (art. 1015
k.c.) oraz we właściwej formie (art. 1018 k.c.); - art. 1031 § 2 k.c. poprzez błędną
wykładnię i przyjęcie, iż złożone przez powoda oświadczenie o przyjęciu spadku z
dobrodziejstwem inwentarza nie wywołało skutku prawnego w postaci faktycznego
ograniczenia jego odpowiedzialności za długi spadkowe po jego ojcu. Powód
zarzucił nadto, że zaskarżony wyrok został wydany z naruszeniem przepisów
5
postępowania, mającym istotny wpływ na wynik sprawy (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.),
to jest: - art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. poprzez jego błędną wykładnię i przyjęcie, że
sporządzenie spisu inwentarza po ojcu powoda oraz spłacenie przez powoda
obciążających go jako spadkobiercę długów ojca w wysokości przekraczającej
wartość tzw. stanu czynnego spadku nie stanowią zdarzeń, które, jako mające
miejsce po powstaniu tytułu wykonawczego, sprawiają, iż zobowiązanie w nim
wyrażone nie może być egzekwowane; - art. 319 k.p.c. poprzez błędną wykładnię i
przyjęcie, że brak zastrzeżenia w wyroku wzmianki o ograniczeniu
odpowiedzialności pozwanego zgodnie z tym przepisem wyłącza wytoczenie
powództwa przeciwegzekucyjnego; - art. 640 § 1 i § 2, art. 641 § 1-4, art. 643 oraz
art. 644 k.p.c. poprzez ich błędną wykładnię prowadzącą do przyjęcia, iż złożenie
oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza wywołuje skutki
prawne wynikające z art. 1031 § 2 k.c. dopiero wówczas, gdy zastrzeżenie takie
zostanie uczynione w sentencji orzeczenia sądowego o stwierdzeniu nabycia
spadku bądź w sentencji orzeczenia sądowego będącego podstawą prowadzenia
egzekucji przeciwko spadkobiercy dłużnika, podczas gdy z przepisów art. 640 § 1 i
§ 2, art. 641 § 1 - 4, art. 643 oraz art. 644 k.p.c. wynika, iż ustawodawca uzależnił
skuteczność złożonego oświadczenia woli o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem
inwentarza od jego złożenia przed właściwym organem, we właściwej formie oraz z
odpowiednią treścią.
Powód wniósł o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku Sądu
Okręgowego z 6 listopada 2009 r. oraz wyroku Sądu Rejonowego w W. z 12
grudnia 2008 r. i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu w W. do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Z art. 39813
§ 1 k.p.c. wynika, że Sąd Najwyższy rozpoznając skargę
kasacyjną w granicach zaskarżenia z urzędu bierze jednak pod uwagę nieważność
postępowania. Powód nie sformułował w skardze kasacyjnej zarzutu, który by
wskazywał na nieważność postępowania, ale skoro pozwany w toku postępowania
zarzucał, że rozpoznaniu sprawy stoi na przeszkodzie powaga rzeczy osądzonej
(art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. i art. 379 pkt 3 k.p.c.), to trzeba się odnieść do
6
argumentów, którymi zarzut ten uzasadniał. Pozwany twierdził, że powaga rzeczy
osądzonej w sprawie wszczętej przez powoda jest konsekwencją wcześniejszego
rozpoznania sprawy z powództwa Mariusza S. o pozbawienie wykonalności tytułu
wykonawczego, która zakończyła się prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego
w K., do sygn. I C 2018/03, oddalającym powództwo, od którego apelacja została
oddalona wyrokiem Sądu Apelacyjnego z 17 marca 2006 r., do sygn. I ACa 57/06.
Na zarzut powagi rzeczy osądzonej można się powołać wtedy, gdy sprawa między
tymi samymi stronami o to samo roszczenie zostanie prawomocnie osądzona.
Sprawa niniejsza i sprawa zakończona przed Sądem Okręgowym w K. toczyły się
w różnym układzie podmiotowym, a nadto żądania pozwów w obu tych sprawach
nie były tożsame, gdyż Mariusz S. domagał się pozbawienia wykonalności tytułu
wykonawczego - wyroku Sądu Apelacyjnego z 23 maja 2003 r., w części dotyczącej
jego osoby, a powód w niniejszej sprawie domaga się pozbawienia wykonalności
tytułu wykonawczego, bez jakiegokolwiek ograniczenia podmiotowego i w
warunkach, gdy pozostaje dłużnikiem solidarnym z innymi osobami. Zakończenie
postępowania w sprawie z powództwa Mariusza S. nie stało zatem na przeszkodzie
merytorycznemu rozpoznaniu niniejszej sprawy.
Skarżący nie zgłosił zarzutów zmierzających do zakwestionowania czynności
procesowych podjętych w sprawie przez Sąd drugiej instancji, w tym i takich, które
by prowadziły do podważenia podstawy faktycznej rozstrzygnięcia. Ocena zarzutów
mieszczących się w zakresie pierwszej z podstaw kasacyjnych (art. 3983
§ 1 pkt 1
k.p.c.) musi być zatem odniesiona do tych faktów, które Sądy obu instancji przyjęły
za podstawę subsumcji.
2. Status powoda, jako spadkobiercy Edwarda S. niewątpliwie wynika z
postanowienia stwierdzającego nabycie spadku, w którym sąd nie orzekł
o przyjęciu spadku przez spadkobierców Edwarda S. wprost lub z dobrodziejstwem
inwentarza.
Zakres kognicji sądu w postępowaniu o stwierdzeniu nabycia spadku i treść
postanowienia kończącego to postępowanie wyznacza brzmienie art. 670 i 677
k.p.c. Przepisy te stanowią, że sąd spadku musi wyjaśnić z urzędu, kto i z jakiego
tytułu jest spadkobiercą, a w orzeczeniu wymienić, poza spadkodawcą, wszystkich
7
spadkobierców oraz ich udziały. W stosunku do spadków otwartych przed 14 lutego
2001 r. sąd ma także obowiązek ustalenia, czy w skład spadku wchodzi
gospodarstwo rolne i który ze spadkobierców spełnia kryteria ustawowe do jego
dziedziczenia (postanowienie Sądu Najwyższego z 12 lipca 2002 r., V CKN
1093/00, niepubl.). Dla sądu zmierzającego do wydania postanowienia
o stwierdzeniu nabycia spadku kwestia, czy zostały złożone oświadczenia
o przyjęciu lub odrzuceniu spadku ma znaczenie tylko o tyle, o ile warunkuje
ustalenie, czy doszło do definitywnego nabycia spadku. Do czasu złożenia tych
oświadczeń lub upływu terminu do ich złożenia, nabycie spadku - chociaż ex lege -
nie jest ostateczne (art. 1026 k.c.). Z art. 1012 k.c. wynika, że spadkobierca może
przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste) lub
przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem
inwentarza), albo też spadek odrzucić. Złożenie oświadczenia o przyjęciu spadku
oraz treść tego oświadczenia, to zdarzenia istotne z punktu widzenia
odpowiedzialności spadkobierców za długi spadkowe. Zagadnienie nabycia spadku
z dobrodziejstwem inwentarza nie ma natomiast żadnego znaczenia dla samego
stwierdzenia nabycia spadku i określenia zakresu dziedziczenia przez
poszczególnych spadkobierców. Nie stanowi także w tym postępowaniu kwestii
prejudycjalnej. Określenie w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku,
że spadek został przyjęty z dobrodziejstwem inwentarza, nie przesądzałoby
definitywnie zakresu odpowiedzialności spadkobierców za długi spadkowe, bowiem
w określonych sytuacjach spadkobierca może utracić przywilej ograniczonej
odpowiedzialności za długi (art. 1031 § 2 zd. 2 oraz art. 1032 § 2 k.c.). Powstałby
wówczas problem istnienia ograniczenia odpowiedzialności spadkobiercy
wynikającego z prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku
w sytuacji, gdy na podstawie przepisów prawa materialnego ograniczenie
to przestałoby istnieć lub też istniałoby, ale w innych granicach. Z tych przyczyn
w uchwale z 13 października 2010 r. III CZP 64/10 (Biul. SN 2010, nr 10, s. 6),
tak samo jak wcześniej w postanowieniu z 19 kwietnia 2002 r., III CKN 543/01
(niepubl.), Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że w przepisach ustawowych brak jest
podstawy, która by wymagała orzeczenia w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia
spadku o jego nabyciu wprost lub z dobrodziejstwem inwentarza. Taką podstawę
8
tworzy jedynie § 145 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 23 lutego
2007 r. regulamin wewnętrznego urzędowania sądów powszechnych, Dz. U. 2007,
Nr 38, poz. 249. Zakres zastosowania tego przepisu jest ograniczony do sytuacji,
gdy niejako przy okazji głównego nurtu postępowania ujawnia się fakt nabycia
spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Nie dotyczy zaś wypadku, gdy do takiego
ujawnienia nie doszło albo nabycie spadku nastąpiło nie z dobrodziejstwem
inwentarza, lecz wprost. Brak zaznaczenia może być uznany za naruszenie
przepisu § 145 ust. 2 regulaminu sądowego, ale nie stanowi ono jednak uchybienia
procesowego i powinno być ocenione jedynie w sensie techniczno-organizacyjnym
związanym z redakcją sentencji postanowienia.
3. Trafnie zauważył skarżący, że złożenie oświadczenia o przyjęciu spadku
wprost lub z dobrodziejstwem inwentarza kształtuje sytuację materialnoprawną
spadkobiercy i decyduje o zakresie jego odpowiedzialności za zobowiązania
zaciągnięte przez spadkodawcę. Z przepisów art. 1012-1024 k.c. wynika,
że ustawodawca uzależnił skuteczność złożonego oświadczenia woli o przyjęciu
spadku z dobrodziejstwem inwentarza od jego złożenia w ustawowym terminie
(art. 1015 k.c.) oraz we właściwej formie (art. 1018 k.c.). Gdyby spadkodawcy
dłużnika zaspokoili jego wierzycieli dobrowolne albo gdyby wierzyciele ci nie
kwestionowali ograniczonej w stosunku do nich odpowiedzialności spadkobierców
dłużnika, to kwestie związane ze stosowaniem art. 1012-1024 k.c. oraz art. 1015
k.c. nie byłyby przedmiotem oceny sądu w jakimkolwiek postępowaniu. W sytuacji
gdy między wierzycielami dłużnika-spadkodawcy a jego spadkobiercami dojdzie do
sporu o wierzytelność, którą spadkobiercy dłużnika mieliby zaspokoić, to
w postępowaniu zmierzającym do rozstrzygnięcia tego sporu okoliczności
dotyczące złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza
współkształtują podstawę faktyczną rozpoznawanej sprawy, pod warunkiem jednak,
że zostaną powołane i ustalone przez sąd. Jeżeli wierzyciel spadkodawcy dochodzi
od jego spadkobierców wykonania zobowiązania zaciągniętego przez
spadkodawcę, to spadkobierca w ramach podstawy faktycznej istotnej dla
rozstrzygnięcia sprawy winien ujawnić okoliczności świadczące o ograniczeniu jego
odpowiedzialności za długi spadkowe do wartości masy czynnej spadku, bowiem
przepisy określające konsekwencje oświadczenia o przyjęciu spadku
9
z dobrodziejstwem inwentarza stosowane są w relacji wierzyciel spadkodawcy
i jego spadkobierca w tym postępowaniu, w którym ma być przesądzona kwestia
istnienia konkretnego zobowiązania i odpowiedzialności za nie. Orzeczenie sądowe
wydane w sporze pomiędzy wierzycielem spadkodawcy i jego spadkobiercami, o ile
uwzględnia powództwo, to staje się tytułem egzekucyjnym pozwalającym
wierzycielowi na prowadzenie egzekucji w celu przymusowego ściągnięcia
zasądzonej wierzytelności z majątków spadkobierców z ograniczeniem ich
odpowiedzialności do wartości masy czynnej spadku lub bez takiego ograniczenia,
gdyby nie zostało na rzecz spadkobiercy zastrzeżone, na przykład z uwagi na
ujawnienie się w toku postępowania okoliczności, o których mowa w art. 1031 § 2
zd. 2 i art. 1032 § 2 k.c.
Jeśli dłużnikowi zobowiązania, z uwagi na okoliczności faktyczne istniejące
już w czasie prowadzenia sporu o to zobowiązanie (istnienie i wysokość) oraz
zakres odpowiedzialności za nie, przysługiwała możliwość powoływania się na
ograniczenie odpowiedzialności w stosunku do wierzyciela, to tego rodzaju
uprawnienie musi być dla niego zastrzeżone już w samym tytule egzekucyjnym,
zgodnie z art. 319 k.p.c. Z przepisu tego wynika, że jeżeli pozwany ponosi
odpowiedzialność tylko z określonych przedmiotów majątkowych lub do wysokości
wartości tych przedmiotów, sąd może uwzględnić powództwo, zastrzegając
pozwanemu prawo do powołania się w toku postępowania egzekucyjnego na
ograniczenie odpowiedzialności. W orzecznictwie sądowym jednoznacznie
wskazuje się, że przewidziane w tym artykule zastrzeżenie odnosi się również do
przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza, a sąd jest obowiązany zamieścić
w wyroku to zastrzeżenie z urzędu, i to także wtedy, gdyby okoliczność decydująca
o ograniczeniu odpowiedzialności ujawniła się lub powstała w toku postępowania
apelacyjnego (por. orzeczenia Sądu Najwyższego z 7 maja 1971 r., I PR 426/70,
OSNCP 1972, nr 4, poz. 67; z 9 września 1976 r., IV PR 135/76, OSNCP 1977,
nr 4, poz. 80; z 22 października 1977 r., II CR 335/77, OSNC 1978, nr 9, poz. 159).
Złożenie oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza
przez spadkobierców dłużnika może mieć miejsce już po wydaniu orzeczenia
przesądzającego kwestię odpowiedzialności dłużnika za konkretne zobowiązanie.
W takim przypadku spadkobiercy dłużnika w postępowaniu klauzulowym, na
10
podstawie art. 792 k.p.c., mogą uzyskać orzeczenie stwierdzające ograniczenie ich
odpowiedzialności za zobowiązanie.
Zupełnie wyjątkowo oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem
inwentarza może być złożone przez spadkobierców dłużnika już po zakończeniu
postępowania klauzulowego. W obowiązującym stanie prawnym nie ma jednak
możliwości dokonania zmiany prawomocnego postanowienia w przedmiocie
nadania klauzuli wykonalności stosownie do art. 792 k.p.c., na wniosek
spadkobierców dłużnika złożony po nadaniu tytułowi egzekucyjnemu klauzuli
wykonalności przeciwko nim i zastrzeżenia im w klauzuli wykonalności możliwości
powoływania się na ograniczoną odpowiedzialność za zobowiązania dłużnika.
Nie ma również podstaw do przyznania spadkobiercom dłużnika uprawnienia do
powoływania się w toku egzekucji na ograniczoną odpowiedzialność
za zobowiązanie, o ile uprawnienie to nie zostanie dla nich zastrzeżone w samym
tytule wykonawczym. Z tych przyczyn w uchwale z 3 września 1985 r., III CZP
49/85 (OSNCP 1986, nr 7-8, poz. 109), Sąd Najwyższy przyjął, że spadkobierca
dłużnika, który - po nadaniu przeciwko niemu klauzuli wykonalności - złożył
oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza, nie może
skutecznie żądać ograniczenia klauzuli wykonalności do wartości stanu czynnego
spadku (art. 1031 § 2 k.c.), bez względu na to, czy dokonano, czy też nie dokonano
spisu inwentarza. Natomiast może on wytoczyć powództwo z art. 840 § 1 pkt 2
k.p.c. Stan faktyczny, do którego odnosiła się uchwała z 3 września 1985 r. nie
był typowy i nie może być zestawiany z okolicznościami niniejszej sprawy, w której
do złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza doszło
przed wydaniem tytułu egzekucyjnego przeciwko spadkobiercom dłużnika.
4. Z art. 803 k.p.c. wynika, że tytuł wykonawczy stanowi podstawę do
prowadzenia egzekucji o całe objęte nim roszczenie i ze wszystkich części majątku
dłużnika, chyba że z jego treści wynika co innego. Jeżeli takim tytułem jest
prawomocny wyrok zasądzający świadczenie, to w relacjach między stronami
korzysta on z tych atrybutów, które są właściwe prawomocności (art. 366 k.p.c.).
Gdyby w postępowaniu rozpoznawczym nie zostało pozwanemu zastrzeżone
uprawnienie do powołania się na ograniczenie odpowiedzialności za zasądzone
świadczenie wynikające z okoliczności, które istniały w czasie, gdy toczyło się
11
postępowanie rozpoznawcze, to do okoliczności tych po zakończeniu postępowania
wracać już nie można. W uzasadnieniu wyroku z 9 września 1976 r., IV PR 135/76,
OSNC 1977, nr 4, poz. 80, Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że w razie
niezamieszczenia w sentencji wyroku wzmianki o ograniczonej odpowiedzialności
dłużnika za zobowiązanie, przepis art. 319 k.p.c. nie stoi na przeszkodzie temu, aby
dłużnik w innym postępowaniu dochodził uprawnień wynikających z ograniczenia
zakresu jego odpowiedzialności materialnej i wskazał, że mógłby to być np. proces
o ustalenie. Ze stanowiskiem tym trudno się zgodzić, bowiem wyrok wydany
w sprawie o ustalenie nie może prowadzić do podważenia, czy choćby
ograniczenia uprawnień, które dla wierzyciela wynikają z wydanego mu tytułu
wykonawczego, stosownie do zacytowanego wyżej art. 803 k.p.c. W takiej sytuacji
powództwo opozycyjne dłużnika także nie miałoby podstaw. Z art. 840 § 1 pkt 2
k.p.c. wynika bowiem, że dłużnik może żądać pozbawienia tytułu wykonawczego
wykonalności w całości lub części albo ograniczenia, jeżeli po powstaniu tytułu
egzekucyjnego nastąpiło zdarzenie, wskutek którego zobowiązanie wygasło albo
nie może być egzekwowane. Gdy tytułem jest orzeczenie sądowe, dłużnik może
oprzeć powództwo także na zdarzeniach, które nastąpiły po zamknięciu rozprawy.
Powszechny jest pogląd, że użyty w art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. zwrot „zdarzenie"
oznacza zjawiska i stany świata zewnętrznego oraz objawy wewnętrznego życia
stron, z którymi pozytywne przepisy prawa materialnego łączą wygaśnięcie
zobowiązań albo które powodują niemożność egzekwowania świadczeń
wynikających z tytułu egzekucyjnego. Powołanie się w pozwie o pozbawienie tytułu
wykonawczego wykonalności na określone zdarzenia następuje w formie zarzutów,
które prowadzą do podważenia podstawy egzekucji przez wykazanie,
że zobowiązanie nie istnieje lub - z przyczyn materialnoprawnych - nie może być
egzekwowane. Za zdarzenie, wskutek którego „zobowiązanie nie może być
egzekwowane" Sąd Najwyższy uznał każde zdarzenie powodujące wygaśniecie
zobowiązania, a ponadto odroczenie uiszczenia świadczenia przez wierzyciela oraz
przemijającą niemożliwość świadczenia, która nie zwalnia jednak dłużnika
z zobowiązania, lecz powoduje tylko odroczenie jego wykonania.
Za utrwalony należy uznać pogląd, że ustalenie, czy istnieje spadek
(majątek) pozwalający na zaspokojenie zobowiązania spadkodawcy-dłużnika ma
12
miejsce w postępowaniu egzekucyjnym. Pod tym względem art. 319 k.p.c.
nie modyfikuje reguł odpowiedzialności dłużnika w stosunku do tych, które mają
zastosowanie do dłużnika odpowiadającego za zobowiązanie bez ograniczeń.
Dla sądu procesowego na etapie rozpoznania sporu o istnienie konkretnego
zobowiązania nie ma znaczenia okoliczność, jakim majątkiem dysponuje dłużnik,
bo ustalenie tego następuje w postępowaniu egzekucyjnym. Podobnie rzecz się
przedstawia, gdy dochodzi do zastosowania art. 319 k.p.c. Do kognicji sądu
procesowego nie należy badanie, czy istnieje majątek (spadek) pozwalający na
zaspokojenie przypadającej na rzecz wierzyciela należności. Z tych przyczyn
w wyroku z 15 listopada 1996 r., II CKN 7/96, OSNC 1997, nr 4, poz. 39, Sąd
Najwyższy stwierdził, że zastrzeżenie pozwanemu w wyroku prawa do
powoływania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie
odpowiedzialności (art. 319 k.p.c.) nie może stanowić podstawy powództwa
opozycyjnego z art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. Natomiast dłużnik może w toku
postępowania egzekucyjnego powołać się na istniejące ograniczenia jego
odpowiedzialności prowadzące do umorzenia postępowania (art. 837 i art. 825 pkt
3 in fine k.p.c.). Powoływanie się przez dłużnika w postępowaniu egzekucyjnym na
ograniczenie odpowiedzialności w warunkach określonych w art. 837 k.p.c. jest
możliwe tylko wtedy, gdy w tytule wykonawczym zostało dla niego zastrzeżone
stosowne uprawnienie. Jeśli w tytule wykonawczym dla dłużnika nie zastrzeżono
takiego uprawnienia, to w toku postępowania egzekucyjnego dłużnik nie może –
z powołaniem się na wyczerpanie granic jego odpowiedzialności za egzekwowane
zobowiązanie - żądać umorzenia egzekucji na podstawie art. 825 pkt 3 in fine i art.
837 k.p.c. Może się zdarzyć, że kwestia wyczerpania się granic odpowiedzialności
dłużnika za konkretne zobowiązanie do wysokości masy czynnej spadku w związku
ze sporządzeniem spisu inwentarza i powołaniem się przez wierzycieli na
okoliczności, o jakich mowa art. 1031 § 2 zd. 2 k.c. i art. 1032 § 2 k.c. będzie
wymagała rozstrzygnięcia w postępowaniu procesowym, nie zaś przez organ
egzekucyjny. Powołanie się w takim postępowaniu przez dłużnika na to, że jego
odpowiedzialność za zobowiązanie jest ograniczona jest jednak możliwe tylko
wtedy, gdy uprawnienie takie zastrzeżone zostało na jego rzecz w tytule
wykonawczym. Na drodze powództwa opozycyjnego nie można bowiem uzyskać
13
zmiany brzmienia tytułu wykonawczego wydanego przeciwko dłużnikowi i to
z powołaniem się na okoliczności, które powstały zanim jeszcze doszło do wydania
tytułu wykonawczego.
Sporządzeniu spisu inwentarza po Edwardzie S. oraz spłaceniu przez
powoda obciążających go, jako spadkobiercę, długów Edwarda S. w wysokości
przekraczającej wartość stanu czynnego spadku można by przypisać charakter
zdarzeń, których wystąpienie po powstaniu tytułu wykonawczego sprawiło, że
stwierdzone tytułem zobowiązanie nie może być egzekwowane tylko wówczas,
gdyby brzmienie tytułu wykonawczego czyniło te zdarzenia doniosłymi dla biegu i
granic egzekucji. Skoro w tytule wykonawczym nie zastrzeżono dla powoda
możliwości powoływania się na ograniczenie odpowiedzialności za stwierdzone
tytułem zobowiązanie, to sporządzenie spisu inwentarza i spłacenie długów
spadkowych w granicach masy czynnej spadku nie ma znaczenia dla egzekucji
zobowiązania, które jest egzekwowane bez ograniczenia. Złożone przez powoda
oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza wywołało skutek
prawny w postaci faktycznego ograniczenia jego odpowiedzialności za długi
spadkowe ojca, ale w stosunku do tych wierzycieli, wobec których powód
skutecznie procesowo powołał się na to ograniczenie na etapie postępowania
rozpoznawczego lub klauzulowego (art. 319 k.p.c. i art. 792 k.p.c.).
Mając powyższe na uwadze, na podstawie art. 39814
k.p.c., Sąd Najwyższy
orzekł, jak w sentencji. Podstawą orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego był art. 98 § 1 i § 3 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i § 13 ust. 4 pkt 2
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za
czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy
prawnej udzielonej przez adwokata ustanowionego z urzędu (Dz. U. 2002, nr 163,
poz. 1348).