Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 326/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 maja 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (przewodniczący,
sprawozdawca)
SSN Katarzyna Gonera
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec
w sprawie z wniosku J. M.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w P.
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 5 maja 2011 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 6 lipca 2010 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 6
lipca 2010 r. oddalił apelację ubezpieczonego od wyroku Sądu Okręgowego w P. z
2
dnia 12 stycznia 2010 r., oddalającego odwołanie J. M. od decyzji Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w P. z dnia 31 marca 2009 r. odmawiającej
prawa do emerytury w wieku obniżonym z tytułu pracy w warunkach szczególnych.
Sąd odwoławczy zaakceptował ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji,
zgodnie z którymi wnioskodawca był zatrudniony:
1. od 1 sierpnia 1968 r. do 15 marca 1972 r. w Przedsiębiorstwie Budownictwa
Rolniczego w C. jako kierownik budowy;
2. od 16 marca 1972 r. do 28 lutego 1977 r. w P. Przedsiębiorstwie
Budowlanym w P. na stanowisku kierownika budowy;
3. od 1 marca 1977 r. do 31 sierpnia 1977 r. w Spółdzielni Mieszkaniowej w C.
jako kierownik Zakładu Remontowo – Budowlanego;
4. od 1 września 1977 r. do 30 listopada 1978 r. w Zakładzie Projektowania i
Usług Inwestycyjnych „I.” WSM w P. na stanowisku specjalisty do spraw
ogólnobudowlanych;
5. od 1 grudnia 1978 r. do 31 marca 1979 r. w Kombinacie Budownictwa
Komunalnego w P. – Zakładzie Budownictwa Komunalnego w C. – jako
zastępca dyrektora do spraw technicznych;
6. od 1 kwietnia 1979 r. do 23 listopada 1981 r. w Wojewódzkim
Przedsiębiorstwie Turystycznym „N.” w P. na stanowisku kierownika grupy
remontowo – budowlanej;
7. od 2 maja 1983 r. do 30 września 1989 r. w Zakładzie Murarskim J. M. na
stanowisku rzemieślnika;
8. od 1 października 1989 r. do 31 sierpnia 1994 r. w Zakładzie Murarskim S.
M. jako pełnomocnik właściciela pełniący funkcje kierownika budowy,
kierownika zespołu budów; od 1 stycznia 1990 r. podlegał ubezpieczeniu
społecznemu jako osoba współpracująca ze S. M.;
9. od 1 lipca 1999 r. do 30 września 2001 r. w Zakładzie Remontowo –
Budowlanym S. M. na stanowisku pełnomocnika właściciela (sprawowanie
nadzoru technicznego z tytułu posiadanych uprawnień budowlanych).
Sąd odwoławczy zaakceptował też, dokonaną na podstawie wyczerpująco
opisanych zadań ubezpieczonego w poszczególnych zakładach pracy, ocenę Sądu
Okręgowego o braku podstaw do uznania, że ubezpieczony wykonywał pracę w
3
szczególnych warunkach w tych zakładach pracy, które z uwagi na charakter
zatrudnienia wnioskodawca wskazywał jako miarodajne do poczynienia takiego
ustalenia, tj.: Przedsiębiorstwie Budownictwa Rolniczego w C., P. Przedsiębiorstwie
Budowlanym, Kombinacie Budownictwa Komunalnego w P., Wojewódzkim
Przedsiębiorstwie Turystycznym w P. i w Przedsiębiorstwie I. w P. Stanowiska,
jakie ubezpieczony zajmował u tych pracodawców wiązały się bowiem z
koniecznością wykonywania w szerokim zakresie obowiązków organizacyjnych,
niezwiązanych z dozorem inżynieryjno – technicznym w warunkach bezpośrednio
narażających na szkodliwe dla zdrowia czynniki, co uniemożliwiało mu
sprawowanie dozoru stale i w pełnym wymiarze czasu pracy. Powołując się na
utrwalone poglądy judykatury, Sąd drugiej instancji wskazał, że czynności ogólnie
pojętego nadzoru lub kontroli w procesie produkcji wykonywanej w tych wydziałach
i oddziałach, w których zatrudnieni są pracownicy wykonujący prace w warunkach
szczególnych - w rozumieniu poz. 24 działu XIV Wykazu A, stanowiącego załącznik
do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.; dalej jako: „rozporządzenie”)
– to wyłącznie te czynności, które wykonywane są w warunkach bezpośrednio
narażających na szkodliwe dla zdrowia czynniki, a więc polegające na
bezpośrednim nadzorze i bezpośredniej kontroli procesu pracy w szczególnych
warunkach. Od powyższej zasady istnieją odstępstwa, ale dotyczące wyłącznie
tych czynności, które są ściśle związane ze sprawowanym dozorem i stanowią jego
immanentną cechę, jak np. sporządzanie dokumentacji dotyczącej dozoru i będącej
jego integralną cechą. Jeżeli natomiast pracownik, tak jak wnioskodawca, obok
zadań typowo dozorowych wykonuje w szerokim zakresie także inne zadania
organizacyjne z tym dozorem niezwiązane, to brak jest podstaw do stwierdzenia, że
dozór inżynieryjno – techniczny był wykonywany w pełnym wymiarze czasu pracy,
co jest warunkiem niezbędnym dla nabycia prawa do emerytury w wieku obniżonym
(art. 32 ust. 4 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych; jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze
zm.; dalej jako: „ustawa emerytalna” i § 2 ust. 1 rozporządzenia).
4
Według Sądu Apelacyjnego, nie jest okresem pracy w szczególnych
warunkach także wykonywanie przez ubezpieczonego własnej działalności
gospodarczej od 2 maja 1983 r. do 30 września 1989 r., jak również okres
zatrudnienia w Zakładzie Murarskim S. M. od 1 października 1989 r. do 31 sierpnia
1994 r., gdyż wnioskodawca podlegał wówczas ubezpieczeniu jako osoba
współpracująca ze S. M., a możliwość nabycia prawa do emerytury z tytułu pracy w
warunkach szczególnych dotyczy wyłącznie pracowników.
W konsekwencji Sąd drugiej instancji za prawidłowe uznał stanowisko Sądu
Okręgowego, że wnioskodawca nie wykazał co najmniej 15 – letniego okresu pracy
w warunkach szczególnych, co jest niezbędnym warunkiem uzyskania prawa do
emerytury w wieku obniżonym w myśl art. 32 ust. 1 ustawy emerytalnej.
Ubezpieczony wywiódł skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego,
opierając ją na naruszeniu:
1. art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c., przez wadliwe uzasadnienie
wyroku, w którym przy dokonywaniu ustaleń faktycznych powołano jedynie
część materiału dowodowego, z pominięciem niektórych dowodów;
2. art. 232 w związku z art. 391 k.p.c. przez niedopuszczenie
zawnioskowanego przez ubezpieczonego w apelacji dowodu z danych
ewidencji ludności, na okoliczność miejsca zamieszkania S. M. i J. M. w
okresie od 1 października 1989 r. do 31 sierpnia 1994 r., które to uchybienie
doprowadziło do niewłaściwego zastosowania w stosunku do skarżącego
przepisów art. 26 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu
społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin i
art. 4 ust. 2 pkt 4 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i
finansowaniu ubezpieczeń społecznych, a w konsekwencji również
przepisów art. 32 ustawy emerytalnej w związku z § 2 ust. 1, § 3 i § 4 ust. 1
rozporządzenia;
3. § 2 ust. 1 rozporządzenia przez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu,
że na stanowiskach pracy, o których mowa w wykazie A dziale XIV poz. 24,
okresami pracy uzasadniającymi prawo do emerytury są okresy, w których
praca w szczególnych warunkach jest wykonywana stale i w pełnym
5
wymiarze czasu pracy, bez możliwości uwzględnienia jakichkolwiek przerw
w jej wykonywaniu;
4. art. 32 ustawy emerytalnej oraz § 1 i § 4 rozporządzenia przez błędną ich
wykładnię polegająca na przyjęciu, że pracownikiem w rozumieniu tych
przepisów jest osoba objęta ubezpieczeniami społecznymi z tytułu stosunku
pracy, a nie osoba, o której mowa w art. 2 k.p.;
5. art. 32 ustawy emerytalnej w związku z § 2 ust. 1, § 3 i § 4 ust. 1
rozporządzenia przez ich niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu,
że ubezpieczony nie wykonywał pracy w warunkach szczególnych przez 15
lat.
Stawiając takie zarzuty, skarżący wniósł o uchylenie wyroku Sądu
Apelacyjnego, uchylenie wyroku Sądu Okręgowego i przekazanie sprawy Sądowi
pierwszej instancji do ponownego rozpoznania, ewentualnie o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania, względnie uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego, jak również wyroku
Sądu Okręgowego, a także zmianę decyzji ZUS przez przyznanie ubezpieczonemu
prawa do emerytury.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacyjny zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w związku art. 391 § 1 k.p.c.
został uzasadniony w ten sposób, że Sąd Apelacyjny nie wyjaśnił podstawy
faktycznej wyroku, przede wszystkim nie wskazał, na jakich dowodach się oparł i
dlaczego nie uznał dowodów przeciwnych, co uniemożliwia kontrolę kasacyjną
orzeczenia. W taki sposób uzasadniony zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w
związku art. 391 § 1 k.p.c. nie może prowadzić do uwzględnienia skargi kasacyjnej.
Nie ulega wątpliwości, że art. 328 § 2 k.p.c., opisujący wymagania formalne, jakim
powinno odpowiadać uzasadnienie orzeczenia sądu, dotyczy również wyroków
sądu drugiej instancji. Oznacza to, że również uzasadnienie wyroku sądu drugiej
instancji powinno zawierać: po pierwsze - wskazanie podstawy faktycznej
rozstrzygnięcia, a mianowicie ustalenie faktów, które sąd uznał za udowodnione,
dowodów, na których się oparł, i przyczyn, dla których innym dowodom odmówił
wiarygodności i mocy dowodowej, po drugie - wyjaśnienie podstawy prawnej
wyroku z przytoczeniem przepisów prawa. Minimalne wymagania, jakie stawia się
6
w art. 328 § 2 k.p.c. uzasadnieniu w odniesieniu do wyjaśnienia podstawy
faktycznej wyroku, polegają na wskazaniu ustalonych faktów oraz dowodów, na
których oparł się sąd, i jednocześnie na wskazaniu przyczyn, z powodu których
innym dowodom sąd odmówił wiarygodności i mocy dowodowej. Jednakże zakres
zastosowania art. 328 § 2 k.p.c. w postępowaniu przed sądem drugiej instancji
zależy od treści wydanego przez ten sąd orzeczenia. W przypadku, gdy sąd
odwoławczy dokonuje własnych ustaleń, odmiennych od tych, na których oparł się
sąd pierwszej instancji, powinien tę zmianę podstawy faktycznej uzasadnić w taki
sposób, aby możliwa była ocena, czy zmiana ta była usprawiedliwiona (por. wyrok
Sądu Najwyższego z 3 marca 2006 r., II CK 428/05, LEX nr 180195). Wówczas
uzasadnienie wyroku sądu drugiej instancji powinno spełniać rygorystycznie
wymagania z art. 328 § 2 k.p.c. Gdy jednak sąd odwoławczy, oddalając apelację,
orzeka na podstawie materiału zgromadzonego w postępowaniu przed sądem
pierwszej instancji, nie musi powtarzać dokonanych już wcześniej ustaleń.
Wystarczy stwierdzenie, że przyjmuje je za własne (por. wyrok Sądu Najwyższego
z 9 marca 2006 r., I CSK 147/05, LEX nr 190753). Jeżeli natomiast sąd drugiej
instancji podziela ocenę prawną, jakiej dokonał sąd pierwszej instancji, i uznaje ją
za wyczerpującą, wystarczy stwierdzenie, że podziela argumentację zawartą w
uzasadnieniu wyroku sądu pierwszej instancji (por. wyrok Sądu Najwyższego z 16
lutego 2006 r., IV CK 380/05, LEX nr 179977). Uzasadnienie orzeczenia sądu
drugiej instancji, w którym oddalono apelację, nie musi zatem zawierać wszystkich
elementów przewidzianych w art. 328 § 2 k.p.c. dla uzasadnienia orzeczenia sądu
pierwszej instancji. Zakres odpowiedniego zastosowania art. 328 § 2 k.p.c. w
postępowaniu przed sądem drugiej instancji (art. 391 § 1 k.p.c.) zależy od treści
wydanego orzeczenia oraz, w dużym stopniu, od przebiegu postępowania
apelacyjnego (np. tego czy przed sądem apelacyjnym były przeprowadzane
dowody), a także od działań procesowych podjętych przez sąd odwoławczy,
dyktowanych rodzajem zarzutów apelacyjnych oraz limitowanych granicami
wniosków apelacji (por. wyrok Sądu Najwyższego z 18 listopada 2005 r., IV CK
202/05, LEX nr 173639). Jeżeli sąd drugiej instancji oddala apelację, akceptując
zarówno dokonane przez sąd pierwszej instancji ustalenia faktyczne, jak i przyjętą
przez ten sąd podstawę prawną zaskarżonego orzeczenia, to wystarczające jest
7
przytoczenie w uzasadnieniu orzeczenia sądu drugiej instancji - jako podstawy
prawnej rozstrzygnięcia - art. 385 k.p.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z 8
października 1998 r., II CKN 923/97, OSNC 1999 nr 3, poz. 60). Uzasadnienie
zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego spełnia przedstawione powyżej
wymagania kierowane w orzecznictwie Sądu Najwyższego pod adresem
uzasadnienia orzeczenia sądu drugiej instancji.
Przy braku podstaw do uwzględnienia zarzutów sformułowanych w ramach
drugiej podstawy kasacyjnej Sąd Najwyższy dokonuje oceny zarzutów naruszenia
prawa materialnego, będąc związanym podstawą faktyczną zaskarżonego wyroku
(art. 39813
§ 2 k.p.c.), w której przyjęto, że we wszystkich zakładach pracy, które z
uwagi na charakter swojego zatrudnienia wnioskodawca wskazywał jako
miarodajne do poczynienia ustalenia o wykonywaniu go w warunkach
szczególnych, tj. Przedsiębiorstwie Budownictwa Rolniczego w C., P.
Przedsiębiorstwie Budowlanym, Kombinacie Budownictwa Komunalnego w P.,
Wojewódzkim Przedsiębiorstwie Turystycznym w P. i w Przedsiębiorstwie I. w P.,
zajmował takie stanowiska, które wiązały się z koniecznością wykonywania w
szerokim zakresie obowiązków organizacyjnych, niezwiązanych z dozorem
inżynieryjno – technicznym w warunkach bezpośrednio narażających na szkodliwe
dla zdrowia czynniki, co uniemożliwiało mu sprawowanie dozoru stale i w pełnym
wymiarze czasu pracy. Leżące u podstaw kasacyjnego zarzutu naruszenia art. 32
ustawy emerytalnej oraz § 2 ust. 1 rozporządzenia stwierdzenie o konieczności
uznania za ściśle związane ze sprawowanym przez ubezpieczonego nadzorem na
budowach tych czynności, które nie polegały na bezpośrednim nadzorze, ale
stanowiły jego integralną część, jest więc oderwane od podstawy faktycznej
rozstrzygnięcia. Zarzut naruszenia prawa materialnego nie może zaś odnieść
zamierzonego skutku w zakresie, w jakim opiera się na kwestionowaniu
dokonanych w sprawie ustaleń faktycznych i dokonanej oceny dowodów, a w
konsekwencji na przypisaniu Sądowi drugiej instancji błędu w zastosowaniu
przepisów prawa materialnego w stosunku do własnej wersji zdarzeń, a nie w
odniesieniu do stanu faktycznego ustalonego przez ten Sąd.
Definicję ustawową „pracy w szczególnych warunkach” zawiera art. 32 ust. 2
ustawy emerytalnej. Zgodnie z tym przepisem, za pracowników zatrudnionych w
8
szczególnych warunkach uważa się pracowników zatrudnionych przy pracach o
znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub
wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na
bezpieczeństwo własne lub otoczenia. Praca w warunkach szczególnych to praca,
w której pracownik w sposób znaczny jest narażony na niekorzystne dla zdrowia
czynniki. Jako przykłady takiej pracy można wymienić: pracę w narażeniu na hałas
przekraczający dozwolone normy, w zapyleniu, w oparach chemicznych, w
wysokich temperaturach lub zmiennych warunkach atmosferycznych. Pracę taką
pracownik musi wykonywać stale i w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym
na danym stanowisku (§ 2 ust. 1 rozporządzenia), aby nabyć prawo do emerytury w
obniżonym wieku emerytalnym. Motyw przyświecający ustawodawcy w stworzeniu
instytucji przewidzianej w art. 32 ustawy emerytalnej opiera się zatem na założeniu,
że praca wykonywana w szczególnych warunkach stale i w pełnym wymiarze czasu
pracy obowiązującym na danym stanowisku pracy przyczynia się do szybszego
obniżenia wydolności organizmu, stąd też osoba wykonująca taką pracę ma prawo
do emerytury wcześniej niż inni ubezpieczeni. Pamiętać również należy, iż prawo
do emerytury w obniżonym wieku emerytalnym stanowi odstępstwo od zasady
wyrażonej w art. 27 ustawy emerytalnej i określonego w nim wieku emerytalnego,
tak więc przepisy regulujące to prawo należy wykładać w sposób gwarantujący
zachowanie celu uzasadniającego to odstępstwo. Przy takim założeniu czynności
ogólnie pojętego nadzoru lub kontroli w procesie produkcji wykonywanej w tych
wydziałach i oddziałach, w których zatrudnieni są pracownicy wykonujący pracę w
warunkach szczególnych w rozumieniu rozporządzenia, objęte poz. 24 działu XIV
Wykazu A, to wyłącznie te czynności, które wykonywane są w warunkach
bezpośrednio narażających na szkodliwe dla zdrowia czynniki, a więc polegające
na bezpośrednim nadzorze i bezpośredniej kontroli procesu pracy na stanowiskach
pracy wykonywanej w szczególnych warunkach (por. wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 6 grudnia 2007 r., III UK 62/07, LEX nr 375653). Przy ocenie, czy określona
kontrola bądź dozór stanowiły pracę w szczególnych warunkach, łącznikiem jest
narażenie ubezpieczonego na czynniki istniejące na stanowiskach pracy
podwładnych zatrudnianych w szczególnych warunkach. Również więc do
kontrolującego czy dozorującego wymaga się, aby praca z pkt 24 była wykonywana
9
stale i pełnym wymiarze czasu pracy na danym stanowisku (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 4 listopada 2008 r., I UK 111/08, LEX nr 741095). Jeśli zatem,
jak ustalił Sąd Apelacyjny w niniejszej sprawie, czynności te nie są wykonywane
stale i w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na stanowisku pracy
związanej z kontrolą międzyoperacyjną, kontrolą jakości produkcji i usług oraz
dozorem inżynieryjno-technicznym, to okres wykonywania tej pracy nie jest
okresem pracy uzasadniającym prawo do świadczeń na zasadach określonych w
art. 32 ustawy emerytalnej.
Jeśli natomiast chodzi o kwestie związane z charakterem zatrudnienia
ubezpieczonego u S. M. w okresie od 1 października 1989 r. do 31 sierpnia 1994 r.
(współpraca czy stosunek pracy), to istotnie w stanie prawnym wówczas
obowiązującym podleganie ubezpieczeniom społecznym z tytułu współpracy z
rodzeństwem przy prowadzeniu działalności gospodarczej nie było równoznaczne z
tym, że zatrudniony nie miał statusu pracownika. Z art. 4 ust. 2 pkt 4 ustawy z dnia
25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 25, poz. 137 ze zm.) wynikało bowiem, że osoba
zatrudniona w zakładzie prowadzonym przez swego brata i pozostająca z nim we
wspólnym gospodarstwie domowym, nie podlegała ubezpieczeniu społecznemu
jako pracownik, choćby rzeczywiście miała taki status. Stanowisko Sądu
Apelacyjnego, że samo ubezpieczenie skarżącego w tym okresie jako osoby
współpracującej ze S. M. wyklucza uznanie go za pracownika, jest więc
nieprawidłowe. Nie może to jednak doprowadzić do uwzględnienia skargi
kasacyjnej, albowiem biorąc pod uwagę długość tego okresu (niecałe 5 lat), nawet
uznanie go za pracę w warunkach szczególnych nie pozwoliłoby na przyznanie
skarżącemu emerytury w wieku obniżonym, skoro prawo do tego świadczenia
uzależnione jest, między innymi, od wykazania co najmniej 15 lat pracy w
warunkach szczególnych (art. 32 ust. 4 ustawy emerytalnej i § 4 ust. 1 pkt 3
rozporządzenia), a Sąd drugiej instancji, mimo rzeczywiście nieprecyzyjnego w tym
zakresie fragmentu uzasadnienia wyroku, przyjął, w ślad za Sądem Okręgowym, że
w żadnym ze wskazanych przez ubezpieczonego okresach nie wykonywał on pracy
w warunkach szczególnych. Jak zaś wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 17 lutego
2009 r., I UK 228/08 (LEX nr 736712), w sprawie o emeryturę nie jest konieczne
10
rozstrzygnięcie przez sąd o wszystkich spornych okresach ubezpieczenia, jeżeli
łącznie nie składają się na wymagany ustawą staż ubezpieczeniowy.
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39814
k.p.c.,
orzekł jak w sentencji.