Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 12 maja 2011 r., III CZP 19/11
Sędzia SN Marian Kocon (przewodniczący)
Sędzia SN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
Sędzia SN Dariusz Dończyk
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa "P.P.H.U.L.", sp. z o.o. w B. przeciwko
Kamilowi P. o uznanie umowy darowizny za bezskuteczną, po rozstrzygnięciu w
Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 12 maja 2011 r. zagadnienia
prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Białymstoku postanowieniem z
dnia 17 lutego 2011 r.:
"Czy po zmianie art. 41 § 1 k.r.o., dokonanej ustawą z dnia 17 czerwca 2004 r.
o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw
(Dz.U. Nr 62, poz. 1691) wierzyciel, którego dłużnikiem jest tylko jeden z
małżonków, może domagać się uznania czynności prawnej dokonanej przez
dłużnika i jego małżonka za bezskuteczną na podstawie art. 527 § 1 k.c. w sytuacji,
gdy przedmiot tej czynności prawnej wchodził w skład majątku wspólnego, a
zobowiązanie zostało zaciągnięte przez dłużnika bez zgody jego małżonka?"
podjął uchwałę:
Wierzyciel, którego dłużnikiem jest jeden z małżonków, może żądać na
podstawie art. 527 § 1 k.c. uznania za bezskuteczną czynności prawnej
dokonanej przez obu małżonków i dotyczącej ich majątku wspólnego, gdy
małżonek dłużnika nie wyraził zgody na zaciągnięcie zobowiązania w myśl art.
41 § 1 k.r.o.
Uzasadnienie
W stosunku do powoda uznano wyrokiem za bezskuteczną umowę darowizny
lokalu mieszkalnego w domu wielomieszkaniowym wraz z prawem własności
wspólnych części budynku i urządzeń służących do wspólnego użytku właścicieli
lokali (art. 527 i 531 k.c.). Umowa darowizny została zawarta między małżonkami
Hanną P. i Jackiem P. oraz ich synem. Chroniona wierzytelność wynikała z nakazu
zapłaty wystawionego przeciwko dłużnikowi Jackowi P. Prowadzona przeciwko
niemu egzekucja z ruchomości została umorzona, ponieważ były one obciążone
zastawem rejestrowym. Objęta darowizną nieruchomość lokalowa należała do
majątku wspólnego dłużnika i jego żony. Sąd Rejonowy nie miał wątpliwości co do
tego, że skarga pauliańska dopuszczalna będzie wówczas, gdy dłużnikiem jest tylko
jeden z małżonków, a przedmiot zaskarżonej umowy darowizny wchodził do
majątku wspólnego dłużnika i jego małżonka. W ocenie Sądu Okręgowego,
podstawowe znaczenie dla dopuszczalności skargi pauliańskiej w odniesieniu do
umowy obejmującej przedmiot należący do majątku wspólnego dłużnika i jego
małżonki (niebędącej dłużnikiem) ma jednak brak „bezpośredniego związku
przyczynowego między zaskarżoną czynnością a stanem pokrzywdzenia
wierzyciela”, który nie mógłby zaspokoić chronionej wierzytelności z majątku
wspólnego bez odpowiedniej zgody małżonka dłużnika. Oznacza to możliwość
przyjęcia stanowiska, że zaskarżona przez powoda umowa darowizny lokalu nie
została jednak dokonana z pokrzywdzeniem wierzyciela (art. 527 k.c.).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z ustaleń Sądów meriti wynika, że kwestionowana umowa darowizny z
udziałem dłużnika i jego żony została zawarta w czasie obowiązywania art. 41 § 1
k.r.o. w wersji zmienionej ustawą z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy –
Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 162, poz.
1691). Zgodnie z tym przepisem, jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą
małżonka, wierzyciel może żądać zaspokojenia z ich majątku wspólnego. Brak
takiej zgody powoduje ograniczenie odpowiedzialności małżonka-dłużnika w
zasadzie do jego majątku osobistego (art. 41 § 2 k.r.o.).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego, w poprzednio obowiązującym stanie
prawnym, przyjmowano dopuszczalność zaskarżenia przez wierzyciela skargą
pauliańską umowy darowizny dokonanej przez oboje małżonków na rzecz osoby
trzeciej (m.in. dziecka tych małżonków), gdy przedmiot darowizny wchodził do ich
majątku wspólnego i wystąpiły wszystkie przesłanki skargi (art. 527 k.c.).
Orzeczenia takie zapadły na tle poprzednio obowiązującego przepisu art. 41 k.r.o.,
zgodnie z którym małżonek mógł co do zasady odpowiadać za długi małżonka –
dłużnika majątkiem wspólnym (Dz.U. z 1964 r. Nr 9, poz. 59). Nie było wątpliwości,
że skarga pauliańska mogła służyć wierzycielowi (np. wekslowemu) do uznania za
bezskuteczną umowy darowizny nieruchomości rolnej, w której darczyńcami byli
oboje małżonkowie i mieli oni status dłużników wekslowych (art. 47 ustawy z dnia
28 kwietnia 1936 r. – Prawo wekslowe, Dz.U. Nr 37, poz. 282), oboje byli zatem
dłużnikami w rozumieniu art. 527 k.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego dnia 9 maja
2001 r., II CKN 469/10, nie publ.). Dłużnikami w rozumieniu art. 527 k.c. mogą być
zawsze dłużnicy odpowiadający solidarnie za dług wobec wierzyciela; np. wspólnik
spółki jawnej jest wobec wierzyciela tej spółki dłużnikiem w rozumieniu art. 527 i
530 k.c. w związku z art. 22 § 2 k.s.h. (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada
2006 r., II CSK 250/06, OSNC 2007, nr 10, poz. 155; por. też art. 30 k.r.o.).
Dopuszczano także skargę pauliańską w sytuacji, w której status prawny
dłużnika miał tylko jeden z małżonków, a przedmiot zaskarżonej skargą umowy
darowizny – dokonanej przez małżonków – wchodził do ich majątku wspólnego
(por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 24 października 2003 r., III CZP 72/03,
OSP 2004, nr 9, poz. 116 i wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 czerwca 2003 r., IV
CKN 204/01, OSNC 2004, nr 9, poz. 138.). Niezależnie od różnic w zakresie
prawnego określenia sytuacji prawnej małżonka niebędącego dłużnikiem wobec
wierzyciela współmałżonka, należy stwierdzić, że w orzecznictwie Sądu
Najwyższego traktowano małżonka odpowiadającego na podstawie art. 41 § 1 k.r.o.
w poprzednim brzmieniu za „dłużnika” w rozumieniu art. 527 i nast. k.c.
Jeżeli przewidziano odpowiedzialność cywilną małżonka za dług małżonka,
ograniczoną do majątku wspólnego (art. 41 § 1 k.r.o.), to również wobec małżonka
odpowiadającego za dług cudzy mogą zaktualizować się przesłanki skargi
pauliańskiej, jeśli w wyniku czynności prawnej obu małżonków powstał stan
uniemożliwiający zaspokojenie chronionej wierzytelności także z majątku
wspólnego (art. 527 § 2 k.c.). Przyznanie małżonkowi dłużnika statusu prawnego
dłużnika w rozumieniu art. 527 k.c. pozwala na przyjęcie bezskuteczności czynności
prawnej dokonanej przez obu małżonków w całości, a nie tylko w odniesieniu do
małżonka zadłużonego wobec wierzyciela (por. uzasadnienie uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 24 października 2003 r., III CZP 72/03).
W obecnym stanie prawnym małżonek dłużnika nieudzielający zgody na
zaciągnięcie określonego zobowiązania nie odpowiada w zasadzie za to
zobowiązanie nawet majątkiem wspólnym, poza pewnymi wyjątkami (art. 41 § 1 i 2
k.r.o.). Z rozwiązaniem takim skorelowane zostało uprawnienie wierzyciela
przewidziane w art. 52 § 1a k.r.o., wierzyciel bowiem ma możliwość żądania
ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej małżonków, nawet w czasie
trwania związku małżeńskiego, jeżeli uprawdopodobni, że zaspokojenie
wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga dokonania podziału
majątku wspólnego małżonków; rozdzielność taka powstaje w zasadzie z dniem
oznaczonym w wyroku (art. 52 § 1a k.r.o.). Otwiera się wówczas możliwość
uzyskania zaspokojenia wierzyciela z majątku osobistego zadłużonego małżonka.
W ten sposób dochodzi do zagwarantowania stosownej ochrony prawnej także
małżonkowi niebędącemu dłużnikiem, który wcześniej nie wyraził zgody na
zaciągnięcie zobowiązania przez małżonka.
W literaturze i orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. np. uzasadnienie wyroku
z dnia 6 czerwca 2003 r., IV CKN 204/01) zauważono, że przyjęte rozwiązania w
zakresie ukształtowania odpowiedzialności małżonka za długi małżonka, nie mogą
eliminować ani ograniczać możliwości posługiwania się skargą pauliańską wobec
rozporządzeń obejmujących składniki majątku wspólnego i dokonywanych przez
małżonków in fraudem creditoris (art. 527 i nast. k.c.). W przeciwnym razie doszłoby
do znacznego osłabienia zasadniczych funkcji ochronnych tego uniwersalnego
środka prawnego przysługującego wierzycielom i związanego z każdą
wierzytelnością (np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 2009 r., V CSK
184/09, OSNC-ZD 2010, nr C, poz. 86). Nie odpowiadałoby to z pewnością także
podstawowym założeniom reformy małżeńskiego prawa majątkowego dokonanej
ustawą z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy
oraz niektórych innych ustaw (Dz.U Nr 162, poz. 1691), mającej na celu
unowocześnienie reguł uczestniczenia w obrocie prawnym małżonków
pozostających we wspólności ustawowej.
Powstaje kwestia ujęcia przesłanek skargi pauliańskiej w razie dokonania
czynności prawnej przez oboje małżonków, obejmującej składniki ich majątku
wspólnego, gdy małżonek niebędący dłużnikiem nie odpowiada majątkiem
wspólnym za dług cudzy i nie można mu – jak w poprzednim stanie prawnym –
przypisać statusu dłużnika w rozumieniu art. 527 k.c.
Ochronny cel skargi pauliańskiej przemawia za tym, aby dopuścić taką skargę
także wówczas, gdy nielojalne wobec wierzyciela rozporządzenie majątkowe
podejmowane było nie tylko przez małżonków mających status dłużników w
rozumieniu art. 527 k.c., ale przynajmniej z udziałem jednego takiego dłużnika. Sam
udział małżonka niebędącego dłużnikiem wierzyciela w czynności prawnej noszącej
cechy czynności fraudacyjnej powinien być wystarczającą okolicznością
przemawiającą za możliwością uznania całej czynności prawnej za bezskuteczną
wobec wierzyciela (art. 532 k.c.), a nie tylko za zakwestionowaniem jej skuteczności
wobec zadłużonego małżonka. Przepisy art. 531 § 1 i art. 532 k.c., a także wyraźnie
egzekucyjny cel skargi pauliańskiej przesądzają możliwość uznania za
bezskuteczną całej zaskarżonej czynności prawnej, a nie jej części, ujętej
podmiotowo (wobec określonego podmiotu) lub przedmiotowo (w odniesieniu do
wyodrębnionej części czynności prawnej). Jednakże przy analizie dalszych
przesłanek skargi pauliańskiej powinien być brany pod uwagę status
niezadłużonego małżonka osoby zadłużonej w tym sensie, że istotne są tu
okoliczności dotyczące jedynie zadłużonego małżonka, a przede wszystkim –
skutek kwestionowanej czynności w postaci niewypłacalności dłużnika (art. 527 § 2
k.c.), świadomość pokrzywdzenia wierzyciela przez dłużnika i świadomość tego
stanu rzeczy u pozwanej osoby trzeciej (art. 527 § 1 in fine k.c.), to jedynie bowiem
zachowanie się małżonka–dłużnika powinno nosić cechy działania in fraudem
creditoris.
Sąd Okręgowy trafnie stwierdził, że w wyniku darowizny dokonanej przez obu
małżonków na rzecz ich dziecka zmniejszył się majątek zadłużonego małżonka.
Odwołując się do dogmatycznej konstrukcji majątku w prawie cywilnym, należy
przyjąć, że w niektórych sytuacjach – m.in. w związku z ustrojem wspólności
majątkowej – majątek może obejmować kilka odrębnych mas majątkowych. W tej
sytuacji rozporządzenie przez obu małżonków składnikiem należącym do majątku
wspólnego niewątpliwie zmniejsza majątek każdego z małżonków, w tym także –
majątek zadłużonego małżonka. Nie można jednak zgodzić się ze stanowiskiem
Sądu Okręgowego, że między czynnością małżonków a stanem niewypłacalności
dłużnika zawsze nie ma „bezpośredniego związku przyczynowego” w rozumieniu
art. 527 § 2 k.c. Stanowisko takie zakłada, że uszczuplenia masy majątku
wspólnego w wyniku czynności obu małżonków zawsze pozostaje indyferentne
prawnie, skoro wierzyciel i tak nie może prowadzić egzekucji z majątku wspólnego
w związku z zadłużeniem tylko jednego z małżonków. Tymczasem skarga
pauliańska służy do ochrony wierzytelności uprawnionego przy konieczności
uwzględniania stanu całego majątku dłużnika, niezależnie od jego struktury
prawnej, tj. występujących w nim mas majątkowych. Właśnie w toku sprawy
wszczętej skargą pauliańską wierzyciel może wykazywać omawianą, obiektywną
przesłankę niewypłacalności małżonka–dłużnika, m.in. przez odpowiednie
zestawienie wartości składnika majątkowego objętego rozporządzeniem z
rozmiarem chronionej wierzytelności, określenie składu majątku wspólnego i realnej
prognozy uzyskania zaspokojenia po ustaniu wspólności majątkowej stron, np. na
podstawie art. 52 § 1a k.r.o. Jednocześnie wierzyciel może dowodzić, że taki stan
niewypłacalności został spowodowany zaskarżoną czynnością prawną małżonków,
a nie innymi możliwymi przyczynami.
Dopuszczalność skorzystania przez wierzyciela ze skutecznej ochrony
pauliańskiej wierzytelności rodzi jednak pytanie o możliwość prowadzenia egzekucji
na podstawie tego wyroku wobec osoby trzeciej z przedmiotów majątkowych, które
wskutek czynności prawnej uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika
albo do niego nie weszły (art. 532 k.c.).
Nie można przyjmować de lege lata, że prawomocny wyrok, zaopatrzony w
klauzulę wykonalności, może stanowić podstawę skutecznej egzekucji przeciwko
osobie trzeciej, oczywiście, po uzyskaniu także tytułu wykonawczego przeciwko
małżonkowi-dłużnikowi, skoro przedmiot zaskarżonej darowizny znajduje się już w
majątku pozwanej osoby trzeciej. Wymaga rozstrzygnięcia, jaką korzyść majątkową
w rozumieniu art. 527 § 1 k.c. nabyła osoba trzecia, ponieważ egzekucja
wierzyciela może być skierowana jedynie do tej korzyści (art. 532 k.c.). Wzgląd na
ochronę małżonka niebędącego dłużnikiem pozwala przyjąć, że egzekucja taka nie
może być jednak kierowana do całego przedmiotu czynności prawnej. Odmienne
stanowisko stanowiłoby naruszenie przyjętego de lege lata rozwiązania prawnego,
zgodnie z którym małżonek niebędący dłużnikiem nie odpowiada w ogóle – nawet
majątkiem wspólnym – jeżeli wcześniej nie wyraził zgody na zaciągnięcie
zobowiązania przez drugiego małżonka wobec wierzyciela (art. 41 § 1 k.r.o.). Jeżeli
w konsekwencji uzyskania wyroku przeciwko osobie trzeciej egzekucja z majątku tej
osoby mogłaby odnosić się tylko do przedmiotów majątkowych, które wyszły z
majątku wspólnego lub do niego nie weszły, to wspomniane ograniczenie
ustawowe, eksponujące potrzebę ochrony małżonka niebędącego dłużnikiem i
niewyrażającego zgody na zaciągnięcie zobowiązania przez małżonka, powinno
pojawić się właśnie w tym stadium realizacji ochrony pauliańskiej wierzyciela.
Oznacza to, że wierzyciel nie mógłby jednak prowadzić egzekucji z przedmiotu
majątkowego objętego czynnością prawną uznaną za bezskuteczną, skoro
wyłączona została odpowiedzialność z majątku wspólnego małżonka niebędącego
dłużnikiem, a trwa jeszcze taka wspólność po wygraniu przez wierzyciela sprawy
wszczętej skargą pauliańską. Chcąc uzyskać zaspokojenie chronionej
wierzytelności, wierzyciel powinien zastosować środki prawne, które doprowadzą
do ustania ustroju majątku wspólnego między małżonkami (art. 52 § 1a k.r.o.), jeżeli
nie nastąpiło to wcześniej z określonej przyczyny (np. art. 52 § 1, art. 47 i 54 k.r.o.).
Powołując się na art. 52 § 1a k.r.o., wierzyciel zatem może uprawdopodobnić, że
zaspokojenie wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga
dokonania podziału majątku wspólnego małżonków. Jeżeli legitymuje się już
tytułem wykonawczym przeciwko osobie trzeciej i tytułem wykonawczym przeciwko
małżonkowi-dłużnikowi, to zniesienie na jego wniosek wspólności majątkowej
małżeńskiej miałoby swoje uzasadnienie właśnie w tym, że istnieje potrzeba
zaspokojenia wierzytelności w wyniku egzekucji z przedmiotu majątkowego, który
wszedł do majątku osoby trzeciej w rozumieniu art. 527 k.c., i to w takim zakresie, w
jakim można określić udział małżonków w poszczególnych składnikach ich byłego
majątku wspólnego. W wyniku ustania wspólności majątkowej małżonków do
składników tego majątku mają zastosowanie przepisy o współwłasności w
częściach ułamkowych. Udział taki wyznacza możliwy zakres zaspokojenia
wierzyciela z przedmiotu czynności prawnej uznanej za bezskuteczną (darowizny),
co oznacza konieczność odpowiedniego oszacowania takiego przedmiotu. W
konsekwencji udział taki wyznacza zakres ochrony pauliańskiej udzielonej
wierzycielowi jednego z małżonków uwzględniającej również interes prawny także
pozwanej osoby trzeciej, gdyż korzyść majątkowa takiej osoby, określona za
pomocą udziału małżonka niebędącego dłużnikiem w majątku wspólnym, uzyskana
na podstawie zaskarżonej umowy darowizny, nie została uzyskana in fraudem
creditoris w rozumieniu art. 527 k.c.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie (art. 390 § 1
k.p.c.).