Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 20 maja 2011 r., III CZP 24/11
Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący)
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster
Sędzia SN Marian Kocon (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Jagody B. przeciwko Wojciechowi B.,
Dorocie B. i Ryszardowi B. o uzgodnienie treści księgi wieczystej, po
rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 20 maja 2011 r.
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy we Wrocławiu
postanowieniem z dnia 18 października 2010 r.:
"1. Czy w świetle treści przepisu art. 618 § 2 k.p.c. dopuszczalne jest po
wszczęciu postępowania o podział majątku wspólnego prowadzenie odrębnego
postępowania pomiędzy byłymi małżonkami i osobami trzecimi o uzgodnienie z
rzeczywistym stanem prawnym treści księgi wieczystej w zakresie działu II,
prowadzonej dla nieruchomości co do której istnieje spór w przedmiocie jej
przynależności do majątku wspólnego,
2. Czy wydane na podstawie art. 685 w związku z art. 567 § 3 k.p.c.
prawomocne postanowienie wstępne ustalające, że dana nieruchomość nie
wchodzi w skład majątku wspólnego wiąże Sąd w sprawie później wszczętej
pomiędzy byłymi małżonkami z udziałem osób trzecich o uzgodnienie z
rzeczywistym stanem prawnym treści księgi wieczystej w zakresie działu II,
prowadzonej dla tejże nieruchomości?"
podjął uchwałę:
Po wszczęciu postępowania o podział majątku wspólnego po ustaniu
wspólności majątkowej między małżonkami dopuszczalne jest prowadzenie
odrębnego postępowania w sprawie, z udziałem małżonków i osoby trzeciej, o
uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym
nieruchomości objętej postępowaniem o podział majątku wspólnego;
odmówił podjęcia uchwały w pozostałym zakresie.
Uzasadnienie
Powódka Jagoda B., po wszczęciu postępowania o podział majątku
wspólnego, domagała się uzgodnienia treści określonych dwóch ksiąg wieczystych
z rzeczywistym stanem prawnym przez wpisanie jej oraz byłego męża Wojciecha B.
w 1/2 części jako współwłaścicieli nieruchomości, których te księgi dotyczą, w
miejsce pozwanych Doroty B. i Ryszarda B., ujawnionych dotychczas w tym
charakterze. Wydania takiego orzeczenia powódka żądała na tej podstawie, że
Wojciech B. te nieruchomości, objęte wspólnością ustawową, zbył bez jej zgody.
Sąd Rejonowy w Oławie wyrokiem z dnia 2 lutego 2010 r. oddalił powództwo,
a Sąd Okręgowy, rozpoznając apelację powódki od tego wyroku, powziął poważne
wątpliwości, które ujął w zagadnieniu prawnym przedstawionym Sądowi
Najwyższemu do rozstrzygnięcia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Do postępowania o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności
majątkowej między małżonkami stosuje się odpowiednio, na podstawie odesłania
zawartego w art. 46 k.r.o. i art. 567 § 3 k.p.c., przepisy o dziale spadku (art. 680-
689), na podstawie zaś art. 688 k.p.c., zawierającego kolejne odesłanie,
odpowiednie zastosowanie mają przepisy o zniesieniu współwłasności (art. 617–
625). Przepisy o dziale spadku zawierają w art. 688 k.p.c. odesłanie do
odpowiedniego stosowania przepisów o zniesieniu współwłasności, a w
szczególności art. 618 § 2 i 3 k.p.c. Nie budzi wątpliwości, że w sprawie o podział
majątku wspólnego ma również zastosowanie art. 618 § 1 k.p.c., gdyż do tego
przepisu odwołują się przepisy zawarte w art. 618 § 2 i 3 k.p.c. (por. postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 1998 r., I CKN 934/97, nie publ.).
W toku postępowania o podział majątku wspólnego wystąpiła kontrowersja
między małżonkami co do tego, czy nieruchomość zbyta bez zgody jednego z nich
weszła do majątku wspólnego. Powódka zakwestionowała istnienie ujawnionego w
księdze wieczystej prawa pozwanych przez podniesienie zarzutu nieważności
umowy, która stanowiła podstawę wpisu, istota przedstawionego zagadnienia
prawnego sprowadza się zatem do odpowiedzi, czy spór o przynależność tej
nieruchomości do majątku wspólnego w rozumieniu art. 685 w związku z art. 567 §
3 k.p.c. podlega rozstrzygnięciu w toku postępowania o podział (art. 618 § 2 i § 3 w
związku z art. 567 § 3 i art. 688 k.p.c.), czy też nieodzowne jest wniesienie przez
małżonka zbywcy powództwa na podstawie art. 10 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o
księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze
zm. – dalej: "u.k.w.h.") o usunięcie niezgodności stanu prawnego nieruchomości
ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym.
Zgodnie z art. 618 § 1 k.p.c., sąd w postępowaniu o zniesienie współwłasności
rozstrzyga także spory o prawo własności, zgodnie zaś z § 2, z chwilą wszczęcia
tego postępowania prowadzenie odrębnych postępowań jest niedopuszczalne, a
sprawy będące w toku wymagają przekazania do dalszego rozpoznania sądowi
prowadzącemu postępowanie o zniesienie współwłasności.
Artykuł 618 k.p.c. ma charakter porządkujący; określa kognicję sądu w
sprawach o zniesienie współwłasności, a zakres jego zastosowania jest szerszy,
gdyż ma odpowiednie zastosowanie także w sprawach o dział spadku i o podział
majątku wspólnego między małżonkami. Powszechnie przyjmuje się, że art. 618
k.p.c. kreuje obligatoryjną kumulację roszczeń. O ile kumulacja roszczeń
przewidziana w art. 191 k.p.c. zależy od woli powoda i nieskorzystanie z tej
możliwości nie zamyka drogi do dochodzenia w innym postępowaniu roszczeń
nieskumulowanych, o tyle kumulacja przewidziana w art. 618 k.p.c., gdy dotyczy
sporów i roszczeń, co do których toczy się już postępowanie sądowe, następuje z
urzędu. Wszczęcie zatem postępowania o podział majątku wspólnego między
małżonkami czyni niedopuszczalnym samodzielne prowadzenie innych
postępowań, o których mowa w art. 618 § 1 k.p.c.; podlegają one przekazaniu do
wspólnego rozpoznania w ramach sprawy o zniesienie współwłasności. Mechanizm
ten służy rozwiązaniu całokształtu problemów odnoszących się do stosunków
własnościowych; ma charakter kompleksowy i zmierza do zapobiegania
nadmiernemu wytaczaniu procesów.
Niezbędne jest zatem rozstrzygnięcie kwestii, czy ze sporem o prawo
własności przewidzianym w art. 618 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. może być
utożsamiana sprawa z powództwa o uzgodnienie treści księgi wieczystej z
rzeczywistym stanem prawnym. Powództwo to ma złożony charakter, bo chociaż w
jego konstrukcji dominują elementy decydujące o zakwalifikowaniu go do powództw
zmierzających do ustalenia prawa, to jednak pozwala ono uprawnionemu na
doprowadzenie do ujawnienia ustalonego prawa w księdze wieczystej, przez co
osiąga on ochronę prawną nie tylko w relacji z przeciwnikiem sporu, lecz w relacji z
wszystkimi uczestnikami obrotu, w stosunku do których może powoływać się na
treść księgi wieczystej i domniemanie przewidziane w art. 3 u.k.w.h.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego dominuje pogląd, że sprawa o
uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym jest sprawą o
prawo własności w rozumieniu art. 618 § 1 k.p.c. W uzasadnieniu postanowienia z
dnia 14 grudnia 1981 r., I CZ 101/81 (OSNCP 1982, nr 11-12, poz. 172) Sąd
Najwyższy podkreślił, że sprawa o uzgodnienie treści księgi wieczystej z
rzeczywistym stanem prawnym jest typową sprawą o prawo własności w
rozumieniu art. 618 § 1 k.p.c. Z kolei w uzasadnieniu postanowienia z dnia 17
grudnia 1998 r., I CKN 934/97 (nie publ.) wskazał, że w art. 618 § 1 k.p.c. wyliczono
trzy rodzaje spraw, które podlegają rozpoznaniu w postępowaniu innym aniżeli
postępowanie o zniesienie współwłasności i w zasadzie należą do drogi procesu,
ale mogą być także rozpoznawane w postępowaniu o zniesienie współwłasności,
przy czym od chwili wszczęcia tego postępowania ta droga ich rozpoznania jest
wyłączna. Do tego rodzaju spraw należą spory o prawo własności, do których
należy m.in. zaliczyć sprawy o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym
stanem prawnym.
Orzeczenia te dotyczą sytuacji, w których spory wymienione w art. 618 § 1
k.p.c., należące do trybu procesowego, dotyczą tylko roszczeń między
współwłaścicielami, nie budzi zaś wątpliwości, że księga wieczysta – po
uzgodnieniu jej treści – powinna wyrażać stan prawny istniejący w chwili wydania
wyroku orzekającego o uzgodnieniu. W konsekwencji, w sprawie o uzgodnienie
treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym powinny uczestniczyć
wszystkie osoby wpisane w dziale drugim księgi wieczystej (por. postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 23 grudnia 1988 r., III CRN 434/88, OSNCP 1991, nr 1,
poz. 12), jeżeli zaś krąg osób wpisanych w dziale drugim księgi wieczystej nie
pokrywa się z kręgiem uczestników postępowania o podział, powództwo o
uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym nie podlega
rozpoznaniu w tym postępowaniu. W tej sytuacji nie zachodzi spór o prawo
własności w rozumieniu art. 618 § 1 k.p.c., sporem takim bowiem jest każdy spór
toczący się tylko pomiędzy współwłaścicielami, którego rozstrzygnięcie może
przesądzić, że osoba występująca jako współwłaściciel rzeczy nie jest w ogóle
współwłaścicielem lub że przysługujący jej udział ma inną wartość niż deklarowana.
W doktrynie zauważa się, że ratione legis art. 618 § 1 k.p.c. jest, aby poza
orzeczeniem o podziale rzeczy w znaczeniu ścisłym postępowanie o zniesienie
współwłasności obejmowało także rozstrzygnięcie o wzajemnych roszczeniach
współwłaścicieli, których źródłem jest łączący ich stosunek współwłasności.
Na rzecz tego stanowiska przemawia także art. 685 k.p.c., który stanowi
wyraźnie o sporze „między współspadkobiercami”. Zestawienie przepisów
normujących postępowanie o zniesienie współwłasności i dział spadku, przy
uwzględnieniu modyfikacji wynikających tylko ze swoistości każdego z tych
postępowań, prowadzi do wniosku, że zakres kognicji sądu jest w tych
postępowaniach taki sam. Poza podstawowym celem, jakim jest podział między
współwłaścicielami (współspadkobiercami) majątku wspólnego (majątku
spadkowego), zadaniem sądu orzekającego jest rozstrzygnięcie innych sporów
związanych ze zniesieniem współwłasności (z działem spadku); nie odnosi się to do
osób trzecich (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 lutego 2004 r., III
CK 205/02, nie publ.).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego dominuje stanowisko, że w toku
postępowania o podział majątku wspólnego nie mogą być rozpoznawane spory o
własność pomiędzy jednym z byłych małżonków i osobą trzecią, rozstrzygnięcie
zatem w postępowaniu o podział majątku wspólnego sporu o uzgodnienie treści
księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym może nastąpić tylko wtedy, gdy
krąg osób występujących jako strony sporu pokrywa się z kręgiem uczestników
postępowania o podział (postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 1981
r., I CZ 101/81, z dnia 11 października 2001 r., II CKN 62/01, nie publ. oraz wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 5 grudnia 2002 r., III CKN 943/99, OSNC 2004, nr 3, poz.
48). To oznacza, że po wszczęciu postępowania o podział majątku wspólnego po
ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami dopuszczalne jest prowadzenie
odrębnego postępowania w sprawie, z udziałem małżonków i osoby trzeciej, o
uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym
nieruchomości objętej postępowaniem o podział majątku wspólnego.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. udzielił
odpowiedzi na pierwsze pytanie prawne, jak w podjętej uchwale, na drugie zaś
odmówił jej udzielenia, gdyż postanowienie wstępne w sprawie o podział majątku
nie rozstrzyga kwestii, kto w chwili wyrokowania w sprawie wszczętej na podstawie
art. 10 u.k.w.h. jest właścicielem nieruchomości.