Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 91/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 maja 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Krzysztof Pietrzykowski (sprawozdawca)
SSN Marta Romańska
Protokolant Izabela Czapowska
w sprawie z powództwa Anny i Ewy P. - następczyń prawnych Radosława P.
przeciwko Bankowi Gospodarstwa Krajowego
o stwierdzenie obowiązku złożenia oświadczenia woli,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 20 maja 2011 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 8 grudnia 2009 r.,
1. oddala skargę kasacyjną;
2. zasądza od pozwanego na rzecz powódek kwotę 5400
(pięć tysięcy czterysta) złotych tytułem kosztów
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Radosław P. wniósł o zobowiązanie pozwanego do złożenia oświadczenia
woli w sprawie przeniesienia na rzecz powoda oraz Barbary P. i Lecha P. w
częściach ułamkowych po 1/3 własności nieruchomości położonej w J. przy ul. P.
12 stanowiącej zabudowaną działkę nr 25, dla której Sąd Rejonowy prowadzi
księgę wieczystą nr /.../.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 14 maja 2009 r. oddalił powództwo i orzekł o
kosztach postępowania. Ustalił, że dnia 3 czerwca 1937 r. Antonina F. i Halina L.
zawarły z Bankiem Gospodarstwa Krajowego (dalej „Bank”) umowę, na mocy której
Bank zobowiązał się sprzedać im nieruchomość ujawnioną w księdze wieczystej B.
wykaz 154 o powierzchni 1 513 m2
wraz z domem i przybudowaną salą za kwotę
50 000 zł. Kupujące wpłaciły Bankowi 5 000 zł na poczet ceny. Strony ustaliły, że
reszta ceny, tj. 45.000 zł, zostanie pokryta w ten sposób, że Bank udzieli
kupującym pożyczki. Strony ustaliły, że przewłaszczenie nieruchomości nastąpi po
uzyskaniu administracyjnego zezwolenia. W dniu 14 listopada 1938 r. Antonina F.,
działając w imieniu w własnym oraz Haliny L., w formie aktu notarialnego
przyrzekła Józefie P. zawarcie umowy sprzedaży zgodnie z treścią zawartej w
dalszej części aktu notarialnego oferty. Cena sprzedaży została określona na kwotę
43 750 zł i miała być uregulowana w ten sposób, że kupująca miała przejąć
hipotekę ustanowioną na rzecz Banku, a 15 000 zł miała zapłacić w gotówce
Antoninie F. Tytułem zapłaty odsetek od pożyczki w 1938 r. została wpłacona na
rzecz Banku kwota 3 341,78 zł, a w 1939 r. - kwota 3 220,50 zł. Antonina F. i Halina
L. w dniu 10 marca 1938 r. otrzymały zezwolenie Starosty W. na przewłaszczenie
rzeczonej nieruchomości. W dniu 27 kwietnia 1939 r. Antonina F. i Halina L. złożyły
w formie aktu notarialnego oświadczenie, że ponieważ nie były właścicielkami
nieruchomości ujawnionymi w księdze wieczystej, złożona w dniu 15 listopada 1938
r. Józefie P. oferta nabycia nieruchomości ma charakter cesji praw z umowy
zawartej z Bankiem. Dnia 6 września 1948 r. Bank zwrócił się do Józefy P. o
zapłatę kwoty 18 744 zł tytułem odsetek zaległych od dnia 1 stycznia 1940 r. do
dnia 1 stycznia 1949 r. W dniu 22 kwietnia 1948 r. Józefa P. zawarła w formie aktu
notarialnego ze Związkiem Zawodowym Pracowników Filmowych Rzeczypospolitej
Polskiej w Łodzi umowę dzierżawy rzeczonej nieruchomości do dnia 31 grudnia
1950 r. Wojewoda decyzją z dnia 18 sierpnia 1949 r. zezwolił Józefie P. na nabycie
3
rzeczonej nieruchomości znajdującej się w pasie nadgranicznym. Decyzją Ministra
Gospodarki Komunalnej z dnia 28 kwietnia 1951 r. ustanowiono przymusowy
zarząd państwowy nad znajdującym się na rzeczonej nieruchomości pensjonatem
„R”. Następnie na mocy decyzji Ministra Gospodarki Komunalnej z dnia 20 lipca
1962 r. stwierdzono przejście na własność Państwa z mocy prawa z dniem 8 marca
1958 r. przedsiębiorstwa pensjonatowego „R.” wraz z nieruchomością. W styczniu
1960 r. pozwany Bank wezwał Józefę P. do zapłaty kwoty 1 838 zł tytułem reszty
należności z tytułu pożyczki. Józefa P. zmarła dnia 16 lutego 1986 r., a spadek po
niej nabyły dzieci Barbara P., Radosław P. i Lech P. w częściach po 1/3. Minister
Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa decyzją z dnia 5 stycznia 1993 r.
stwierdził nieważność decyzji o objęciu w przymusowy zarząd pensjonatu oraz o
przejęciu na własność Państwa nieruchomości. W dniu 15 września 1993 r.
spadkobiercy Józefy P. przejęli nieruchomość z pensjonatem od Funduszu
Wczasów Pracowniczych i złożyli wniosek o ujawnienie prawa własności w księdze
wieczystej. Sąd Rejonowy Wydział Ksiąg Wieczystych prawomocnym
postanowieniem z dnia 31 maja 1994 r. oddalił ten wniosek. W dniu 17 lutego
2000 r. powód złożył wniosek o stwierdzenie zasiedzenia przez Józefę P. własności
rzeczonej nieruchomości. Postanowieniem z dnia 30 października 2001 r. Sąd
Rejonowy w Wejherowie stwierdził, że Józefa P. nabyła przez zasiedzenie z dniem
22 kwietnia 1978 r. własność tej nieruchomości, Sąd Okręgowy postanowieniem z
dnia 16 kwietnia 2003 r. zmienił to postanowienie i wniosek oddalił, a Sąd
Najwyższy postanowieniem z dnia 30 września 2004 r., IV CK 21/04 oddalił
kasację. Pismem z dnia 26 lutego 2008 r. powód wezwał pozwanego do złożenia w
terminie 7 dni do złożenia oświadczenia woli o przeniesieniu własności rzeczonej
nieruchomości na rzecz Radosława P., Lecha P. i Barbary P. W odpowiedzi
pozwany odmówił złożenia oświadczenia woli.
W ocenie Sądu Okręgowego, powództwo podlegało oddaleniu z dwóch
przyczyn. Po pierwsze, powód nie miał legitymacji czynnej legitymacji w zakresie
reprezentowania w procesie swojego rodzeństwa. Powód, jako jeden ze
spadkobierców Józefy P., mógł żądać przeniesienia odpowiedniego udziału we
współwłasności spornej nieruchomości tylko na swoją rzecz, pozostałe zaś osoby
wskazane w pozwie mają prawo do samodzielnego dochodzenia ewentualnych
4
roszczeń względem pozwanego. Po drugie, w sprawie został skutecznie
podniesiony zarzut przedawnienia roszczenia powoda. Sąd Okręgowy podkreślił,
że do roszczenia powoda o przeniesienie prawa własności na jego rzecz znajduje
zastosowanie kodeks cywilny niemiecki (BGB). Zgodnie z § 873 BGB,
„Do przeniesienia własności gruntu, do obciążenia gruntu jakim prawem, jako też
do przeniesienia lub obciążenia takiego prawa, potrzebną jest, o ile ustawa inaczej
nie postanawia, zgoda uprawnionego oraz drugiej strony na to, aby zmiana
w prawie nastąpiła, tudzież aby wpisano tę zmianę w księgę wieczystą. Przed
wpisaniem uczestnicy są związani zgodą tylko wtedy, gdy oświadczenia ich zostały
stwierdzone dokumentem sądowym lub notarialnym, albo gdy złożono je wobec
wydziału hipotecznego lub wręczono je temuż, albo gdy uprawniony wręczył drugiej
stronie zezwolenie na wpis, odpowiadające przepisom ustawy o postępowaniu
dotyczącym księgi wieczystej”. Paragraf 925 BGB stanowił zaś, że zgodę
zbywającego i nabywcy wymaganą wedle § 873 BGB do przeniesienia własności
gruntu (powzdanie), należy oświadczyć wobec wydziału hipotecznego, przy czym
obie strony muszą być równocześnie obecne. Powzdanie dokonane warunkowo lub
z oznaczeniem czasu, jest bezskuteczne. Powzdanie w rozumieniu przepisów BGB
odpowiadało dzisiejszej umowie rozporządzającej przenoszącej własność na
kupującego. Umowa z dnia 3 czerwca 1937 r. obejmowała jedynie zobowiązanie do
przeniesienia własności nieruchomości. Przesłanką dokonania zaś powzdania było
uzyskanie przez nabywczynie administracyjnego zezwolenia. Wejście w życie
dekretu z dnia 11 października 1946 r. - Prawo rzeczowe (Dz.U. Nr 57, poz. 319),
a następnie Kodeksu cywilnego, nie uchyliło konieczności zawarcia umowy
rzeczowej przenoszącej własność, o ile umowa sprzedaży nieruchomości została
zawarta przed dniem 1 stycznia 1947 r. i przed tą datą nie dokonano powzdania.
W konsekwencji Sąd Okręgowy uznał roszczenie o dokonanie powzdania za
zasadne. Niemniej jednak, w ocenie Sądu Okręgowego, powództwo podlegało
oddaleniu z uwagi na przedawnienie roszczenia powoda. Powód nie udowodnił zaś
istnienia wyjątkowych okoliczności, które uzasadniałyby nieuwzględnienie zarzutu
przedawnienia ze względu na art. 5 k.c.
Radosław P. wniósł apelację od wyroku Sądu Okręgowego.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 8 grudnia 2009 r. zmienił zaskarżony wyrok
5
w punkcie 1 w ten sposób, że nakazał pozwanemu złożenie oświadczenia woli w
sprawie przeniesienia na powoda 1/3 udziału we własności nieruchomości
położonej w J. przy ul. P. 12 stanowiącej zabudowaną działkę nr 25, dla której Sąd
Rejonowy prowadzi księgę wieczystą nr /.../ , w punkcie 2 w ten sposób, że zasądził
od pozwanego na rzecz powoda kwotę 9 500 zł tytułem zwrotu kosztów procesu
oraz zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 6 700 zł tytułem zwrotu
kosztów postępowania apelacyjnego.
Sąd Apelacyjny podzielił ustalenia faktyczne i ocenę prawną co do
zasadności roszczenia powoda w przedmiocie nakazania złożenia oświadczenia
woli oraz jego legitymacji procesowej. Za zasadny uznał natomiast zarzut
naruszenia art. 118 i 123 § 1 pkt 1 k.c. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, złożenie przez
powoda wniosku o zasiedzenie zmierzało bezpośrednio do stwierdzenia, że nabył
on własność spornej nieruchomości. Wydanie przez Sąd orzeczenia
stwierdzającego zasiedzenie nieruchomości przez spadkobierców Józefy P.
sprawiłoby bowiem, że niniejsze postępowanie stałoby się bezprzedmiotowe.
Przyjąć zatem należy, że zarówno wniosek o zasiedzenie, jak i pozew o nakazanie
złożenia oświadczenia woli zmierzały do uzyskania tego samego rezultatu,
mianowicie zaspokojenia roszczenia spadkobierców Józefy P. Trafnie Sąd
Okręgowy ustalił, że termin przedawnienia rozpoczął bieg dnia 1 października 1950
r., a w okresie od dnia 28 kwietnia 1951 r. do dnia 5 stycznia 1993 r. uległ
zawieszeniu. Powód złożył wniosek o zasiedzenie do Sądu Rejonowego dnia 17
lutego 2000 r., zatem przed upływem dziesięcioletniego terminu przedawnienia.
Postępowanie w sprawie zasiedzenia zostało zakończone postanowieniem Sądu
Rejonowego z dnia 30 października 2001 r. Pozew w niniejszej sprawie został
złożony dnia 16 października 2008 r., zatem roszczenie Radosława P. o nakazanie
złożenia oświadczenia woli nie uległo przedawnieniu.
Pozwany w skardze kasacyjnej zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego w części
zmieniającej wyrok Sądu Okręgowego oraz orzekającej o kosztach za I i II
instancję, zarzucając naruszenie przepisów prawa materialnego, mianowicie art.
123 k.c. przez błędną wykładnię, art. 117 w związku z art. 118 k.c. przez ich
niezastosowanie oraz § 873 i 925 k.c. niemieckiego (BGB) przez ich nietrafne
zastosowanie w sprawie, a także przepisów postępowania, mianowicie art. 385
6
i 386 § 2 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nietrafny jest przede wszystkim zarzut naruszenia § 873 i 925 k.c.
niemieckiego (BGB). Skarżący twierdzi, że nie było wiążącej pozwanego z Józefą
Połomską umowy zobowiązującej do przeniesienia własności nieruchomości.
Rzeczywiście nie było takiej umowy, była natomiast umowa zobowiązująca do
przeniesienia własności nieruchomości, która została zawarta dnia 3 czerwca
1937 r. przez pozwanego z Antoniną F. i Haliną L., poprzedniczkami prawnymi
Józefy P. Według niebudzących wątpliwości ustaleń dokonanych w niniejszej
sprawie, w latach 1938-1939 doszło do zawarcia przez Antoninę F.i Halinę L. z
Józefą P. cesji wierzytelności wynikającej z umowy zawartej dnia 3 czerwca 1937
r., czego zresztą pozwany Bank nigdy nie kwestionował. W tej sytuacji podniesiony
w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia § 873 i 925 k.c. niemieckiego (BGB) należy
uznać za niedopuszczalny, ponieważ w istocie dotyczy ustalenia faktów lub oceny
dowodów (art. 3983
§ 3 k.p.c.).
Podstawowy problem występujący w niniejszej sprawie sprowadza się do
tego, czy roszczenie powoda o zawarcie umowy rozporządzającej uległo
przedawnieniu. Według niebudzących wątpliwości ustaleń, termin przedawnienia
rozpoczął bieg dnia 1 października 1950 r., a w okresie od dnia 28 kwietnia 1951 r.
do dnia 5 stycznia 1993 r. uległ zawieszeniu. Powstaje w związku z tym pytanie,
czy złożenie przez powoda dnia 17 lutego 2000 r. wniosku do Sądu Rejonowego
o stwierdzenie zasiedzenia rzeczonej nieruchomości przerwało bieg przedawnienia
roszczenia.
Według art. 123 § 1 pkt 1 k.c., bieg przedawnienia przerywa się przez każdą
czynność m.in. przed sądem przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub
ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia. Wykładnia literalna
tego przepisu może prowadzić do zaskakującego wniosku, że jedynie wytoczenie
powództwa o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli w sprawie przeniesienia
własności nieruchomości prowadziłoby do przerwania biegu przedawnienia
roszczenia. Taki rezultat wykładni w niniejszej sprawie naruszałby jednak poczucie
słuszności. Powód, jako jeden ze spadkobierców Józefy P., podejmował bowiem
działania zmierzające do uzyskania tytułu własności nieruchomości, który mu się
7
słusznie należał. Jednym z takich działań było złożenie w Sądzie wniosku
o stwierdzenie zasiedzenia. Cele tego wniosku i powództwa w niniejszej sprawie,
a więc zupełnie różnych instrumentów prawnych, są takie same: uzyskanie tytułu
własności rzeczonej nieruchomości. Dlatego należy przyjąć, że złożenie wniosku
o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie może być
uznane, stosownie do okoliczności, za czynność przedsięwziętą przed sądem
bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub
zabezpieczenia roszczenia w rozumieniu art. 123 § 1 pkt 1 k.c. Dokonana przez
Sąd Apelacyjny wykładnia tego przepisu nie była zatem błędna, co wyłączało
zastosowanie art. 117 w związku z art. 118 k.c.
Zgodnie z jednolitym orzecznictwem Sądu Najwyższego, przepisy art. 385
i 386 § 2 k.p.c. nie mogą stanowić samodzielnej podstawy służącej do
formułowania w skardze kasacyjnej zarzutów naruszenia przepisów postępowania.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
orzekł, jak w sentencji.
db