Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 537/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 maja 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący)
SSN Jan Górowski (sprawozdawca)
SSN Iwona Koper
w sprawie z powództwa An. K. i A. K.
przeciwko Powszechnemu Zakładowi Ubezpieczeń Spółce
Akcyjnej w W.
o odszkodowanie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 25 maja 2011 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 28 kwietnia 2010 r.,
1. uchyla zaskarżony wyrok w części dotyczącej powódki
i oddala w tym zakresie apelację pozwanego od wyroku
Sądu Okręgowego w P. z dnia 20 stycznia 2010r.,
2
2. zasądza od pozwanego na rzecz powódki kwotę 3.600
(trzy tysiące sześćset) złotych tytułem zwrotu kosztów
postępowania apelacyjnego i kasacyjnego;
3. nakazuje ściągnąć od pozwanego na rzecz Skarbu
Państwa - Sądu Apelacyjnego kwotę 2.500 (dwa tysiące
pięćset) złotych tytułem opłaty sądowej od skargi
kasacyjnej od której powódka była zwolniona.
3
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 20 stycznia 2010 r. Sąd Okręgowy w P. zasądził od
pozwanego – Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Spółki Akcyjnej w W. na rzecz
powódki An. K. kwotę 50 000 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 24 marca
2009 r. i na rzecz powoda A. K. kwotę 40 000 zł wraz z ustawowymi odsetkami od
dnia 24 marca 2009 r. oraz w pozostałym zakresie powództwo oddalił. Powodowie
domagali się zasądzenia na rzecz każdego z nich kwoty po 50 000 zł wraz z
odsetkami od dnia wytoczenia powództwa tytułem zadośćuczynienia za naruszenie
dobra osobistego w postaci więzów rodziców z dzieckiem, stosownie do art. 24 § 1
k.c. w zw. z art. 448 k.c.
Wyrok został zaskarżony przez pozwanego apelacją, na skutek której Sąd
Apelacyjny wyrokiem z dnia 28 kwietnia 2010 r. zmienił zaskarżone orzeczenie w
ten sposób, że powództwo oddalił i odstąpił od obciążania powodów kosztami
postępowania.
Sąd drugiej instancji oparł swoje orzeczenie na ustaleniach faktycznych
dokonanych przez sąd pierwszej instancji uznając je za własne, które były
następujące: E. K. (córka powodów) w dniu 21 czerwca 2008 r., przechodząc przez
przejście dla pieszych na drodze oznaczonej nr […] została potrącona przez
samochód marki Renault Clio nr rej.[…], którym kierował E. S.; w wyniku
doznanych obrażeń poniosła śmierć na miejscu. Sprawca wypadku, wyrokiem Sądu
Rejonowego w G. z dnia 20 października 2008 r., został uznany winnym śmierci E.
K. i skazany na karę pozbawienia wolności w wymiarze 2 lat z warunkowym
zawieszeniem jej wykonania na okres 4 lat oraz grzywnę. W chwili zdarzenia
sprawca był ubezpieczony w Powszechnym Zakładzie Ubezpieczeń S.A. w W.
W chwili śmierci E. K. miała 23 lata, zamieszkiwała z rodzicami
i rodzeństwem w gospodarstwie rolnym, posiadała wykształcenie zawodowe
i pracowała w charakterze asystentki w prywatnej firmie, osiągając miesięczny
dochód w kwocie około 1000 zł, z czego 700 zł przekazywała rodzicom. E. K.
pomagała rodzicom, z którymi łączyła ją silna więź; deklarowała chęć pozostania w
przyszłości w domu rodzinnym i opieki nad rodzicami.
4
W grudniu 2008 r. pozwany wypłacił powodom po 10 000 zł tytułem
znacznego pogorszenia ich sytuacji życiowej, natomiast w marcu 2009 r. wypłacił
na ich rzecz kwotę 8876 zł tytułem pokrycia kosztów nagrobka oraz pogrzebu oraz
kwoty 4978 zł i 3898 zł jako zwrotu kosztów zakupu odzieży i pozostałych kosztów
pogrzebu.
Powodowie mieszkają z trójką dorosłych dzieci (dwójką synów i córką) oraz
z dzieckiem córki; mają jeszcze jedną dorosłą córkę, która zamieszkuje ze swoją
rodziną. Wskutek nagłej śmierci córki powodowie podupadli na zdrowiu – u powódki
stwierdzono długotrwały uszczerbek na zdrowiu w wysokości 15%, natomiast
u powoda w wysokości 5%.
W oparciu o tak ustalony stan faktyczny sąd pierwszej instancji ocenił,
że roszczenie powodów znajduje uzasadnienie w treści art. 23 k.c. i 24 k.c. w zw.
z art. 448 k.c., albowiem wskutek śmierci dziecka nastąpiło naruszenie dóbr
osobistych powodów w postaci więzi między rodzicami a dzieckiem oraz prawa do
życia w pełnej rodzinie.
Sąd Apelacyjny uznał jednakże, że w sprawie nie znajdują zastosowania
przepisy, na których swoje rozstrzygnięcie oparł Sąd pierwszej instancji.
Podniósł, że kwestia odpowiedzialności sprawcy czynu niedozwolonego za
doznaną przez poszkodowanego szkodę niemajątkową uregulowana została w art.
445 § 1 k.c. Osobą uprawnioną do żądania zadośćuczynienia w oparciu o to
unormowanie byłaby tylko E. K. Przedmiot ochrony prawnej przewidzianej w art.
445 § 1 k.c. z istoty swej obejmuje przesłanki odpowiedzialności zawartej w art. 24
§ 1 k.c.
Jednocześnie Sąd drugiej instancji wskazał, że wyjątki od zasady przyznania
zadośćuczynienia bezpośrednio poszkodowanemu muszą wynikać wprost
z przepisów ustawy. Wyjątek taki stanowi między innymi przepis art. 446 k.c., który
w sposób enumeratywny i wyczerpujący reguluje roszczenia przysługujące osobom
trzecim, w tym najbliższym zmarłego. W dacie zdarzenia, tj. śmierci E. K. powołany
przepis przewidywał roszczenia w postaci: zwrotu kosztów leczenia i pogrzebu
(temu, który je faktycznie poniósł), rentę (osobom względem których ciążył
obowiązek alimentacyjny oraz osobom, którym poszkodowany dostarczał stale i
5
dobrowolnie koszty utrzymania), a także jednorazowe odszkodowanie z tytułu
znacznego pogorszenia sytuacji życiowej po śmierci poszkodowanego; nie
uprawniał natomiast tych osób do uzyskania zadośćuczynienia. Tym samym zakres
roszczeń przysługujących osobom bliskim poszkodowanego został określony
wyczerpująco, co zdaniem Sądu Apelacyjnego nie pozwala na rozszerzającą
interpretację tego przepisu. Sąd Apelacyjny wskazał również, że art. 446 k.c. jako
przepisu wyjątkowego nie można interpretować rozszerzająco; a zatem osobom
trzecim (w tym najbliższym zmarłego) nie przysługują roszczenia odszkodowawcze
na zasadach ogólnych. Ponadto podniósł, że żądanie określone w art. 24 § 1 k.c.
w zw. z art. 448 k.c. przysługuje jedynie osobie, której dobro zostało naruszone
czynem bezprawnym. W rozpoznawanej sprawie delikt sprawcy skierowany był
przeciwko życiu i zdrowiu E. K. a nie dobrom osobistym powodów. Naruszenie ich
dóbr nastąpiło w sposób pośredni, tj. było niejako następstwem naruszenia dóbr
osobistych poszkodowanej. W końcu podkreślił, że powodowie nie mogli domagać
się zadośćuczynienia określonego w art. 446 § 4 k.c., albowiem w chwili zdarzenia
przepis ten jeszcze nie obowiązywał.
Wyrok Sądu Apelacyjnego został zaskarżony skargą kasacyjną przez
powodów, którzy wnieśli o jego uchylenie i orzeczenie co do istoty sprawy,
ewentualnie uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania sądowi
drugiej instancji. Skarga kasacyjna została oparta na podstawie określonej w art.
3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. W ramach podstawy naruszenia prawa materialnego strona
zarzuciła obrazę art. 23 k.c. w zw. z art. 448 k.c. poprzez jego błędną wykładnię.
Postanowieniem z dnia 3 marca 2011 r. Sąd Najwyższy odrzucił skargę
kasacyjną wniesioną w imieniu powoda, z uwagi na wartość przedmiotu sporu
niższą niż pięćdziesiąt tysięcy złotych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W judykaturze wyjaśniono, że najbliższym członkom rodziny zmarłego nie
przysługuje roszczenie pieniężne za doznaną krzywdę na podstawie art. 446 § 4
k.c., gdy śmierć nastąpiła na skutek deliktu przed dniem 3 sierpnia 2008 r.
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada 2010 r., II CSK 248/10
dotychczas niepublikowany). W stanie prawnym obowiązującym w chwili
6
popełnienia przez ubezpieczonego od odpowiedzialności cywilnej sprawcę
wypadku czynu niedozwolonego, w wyniku którego zginęła córka powodów,
tj. w dniu 21 czerwca 2008 r., w orzecznictwie dominował pogląd, że sam ból,
poczucie osamotnienia, krzywdy i zawiedzonych nadziei po śmierci osoby bliskiej
nie stanowią podstawy do żądania odszkodowania na podstawie art. 446 § 3 k.c.,
ale jeżeli te stany wywołały osłabienie aktywności życiowej i motywacji do
przezwyciężenia trudności dnia codziennego, powodując utratę możliwości
polepszenia warunków życia w przyszłości to można przyjąć, że pogorszyły one
dotychczasową sytuację życiową osoby z najbliższego kręgu rodziny zmarłej
i istnieje w związku z tym podstawa do kompensacji tego uszczerbku o charakterze
niemajątkowym (por. np. wyroki Sądu Najwyższego z 15 października 2002 r., II
CKN 985/00, z dnia 25 lutego 2004 r., II CK 17/03, z dnia 6 lutego 2008 r., II CSK
459/07 niepublikowane, z dnia 26 listopada 2010 r., IV CSK 170/10, LEX nr 737283
i z dnia 3 grudnia 2010 r., I PK 88/10, LEX nr 737254).
Mając jednak na uwadze treść zarzutu kasacyjnego w sprawie wystąpił inny
problem, tj. czy podstawę dochodzonego roszczenia mógł stanowić art. 23 k.c.
w zw. z art. 448 k.c. Trzeba w związku z tym wskazać, że w aktualnym
orzecznictwie Sądu Najwyższego została przyjęta koncepcja, iż więź emocjonalna
łącząca osoby bliskie jest dobrem osobistym, a więc doznany na skutek śmierci
osoby bliskiej uszczerbek może polegać nie tylko na osłabieniu jej aktywności
życiowej i motywacji do przezwyciężania trudności, lecz jest także następstwem
naruszenia tej relacji między osobą zmarłą a jej najbliższymi (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 2 grudnia 2009 r., I CSK 149/09, z dnia 14 stycznia 2010 r.,
IV CSK 307/09, z dnia 10 listopada 2010 r., II CSK 248/10, niepublikowane
i uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 22 października 2010 r., III CZP 76/10, BSN
2010, nr 10 s. 11.) W wyroku z dnia 11 maja 2011 r., II CSK 621/10
(niepublikowanym) Sąd Najwyższy wyraził wprost zapatrywanie, że rodzicom
zmarłej córki przysługuje na podstawie art. 448 k.c. zadośćuczynienie pieniężne za
doznaną krzywdę w związku ze śmiercią, która nastąpiła w wyniku wypadku
(deliktu) zaistniałego przed dniem 3 sierpnia 2008 r. W tym stanie rzeczy należało
uznać, że pogląd ten został w judykaturze już ukształtowany, co przesądzało
o zasadności skargi kasacyjnej.
7
Z treści art. 23 k.c. wynika, że istnieje wiele dóbr osobistych korzystających
z ochrony i praw osobistych chroniących te dobra. Prawu polskiemu nie jest znany
wyczerpujący katalog dóbr osobistych i z tego względu wraz ze zmianami
stosunków społecznych mogą powstawać i zanikać pewne dobra osobiste.
Obecnie w świetle dorobku literatury i judykatury nie budzi już wątpliwości pogląd,
że podlegają ochronie nie wymienione w art. 23 k.c. dobra osobiste jak: pamięć po
zmarłych, intymność, prywatność życia, czy płeć. Jeśli zauważyć, że dobrami
osobistymi są pewne wartości niematerialne łączące się ściśle z jednostką ludzką
a niekiedy z osobą prawną, to trzeba przyjąć, że powstają i wygasają z podmiotem
podlegającym ochronie i nie mogą przechodzić na inne osoby. Przyjmowana jako
dobro osobiste ochrona czci osoby zmarłej nie polega na przejściu prawa do czci
przysługującego zmarłemu, lecz jest własnym prawem najbliższych członków
rodziny zmarłego. Podobnie więź między rodzicami a dzieckiem jest wartością
niematerialną „własną” rodziców, a skoro ona w utrwalonym już orzecznictwie
uznana została jako ich dobro osobiste podlegające ochronie prawa cywilnego,
to jednym ze środków tej ochrony jest norma wynikająca z art. 448 k.c.
Przesłanką tej odpowiedzialności jest nie tylko bezprawne, ale i zawinione
działanie sprawcy naruszenia dobra osobistego (por. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 12 grudnia 2002 r., V CKN 1581/00, OSNC 2004, nr 4, poz. 53). W sprawie
spełnienie tej przesłanki nie mogło jednak budzić wątpliwości, skoro sprawca
wypadku drogowego został skazany prawomocnym wyrokiem karnym.
Z tych względów orzeczono, jak w sentencji (art. 39816
k.p.c.).