Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 521/10
POSTANOWIENIE
Dnia 2 czerwca 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Bogumiła Ustjanicz (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
SSN Wojciech Katner
w sprawie z wniosku Waldemara K.
z udziałem Honoraty O. i Bożenny O. – P.
o rozgraniczenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 2 czerwca 2011 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczki postępowania Honoraty O.
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 7 grudnia 2009 r.,
1) uchyla zaskarżone postanowienie w punktach: 2
(drugim) i 3 (trzecim) i w tym zakresie przekazuje sprawę
Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego;
2) oddala skargę kasacyjną w pozostałym zakresie.
Uzasadnienie
2
Postanowieniem z dnia 14 lutego 2008 r. Sąd Rejonowy ustalił, że granica
pomiędzy nieruchomościami w miejscowości R. Gmina R. stanowiącymi: działkę
ewidencyjną 1764 – wchodzącą w skład nieruchomości, dla której Sąd Rejonowy
prowadzi księgę wieczystą nr 96775 - i działką ewidencyjną nr 1737 – dla której
Sąd Rejonowy prowadzi księgę wieczystą Nr 102620 - przebiega według linii
oznaczonej punktami A i B na mapie wykonanej przez geodetę A. P. nr […],
stanowiącej integralną część orzeczenia.
Według ustaleń Sądu pierwszej instancji, uczestniczki postępowania
Honorata O. i Bożenna O.-P. nabyły własność działki oznaczonej numerem
ewidencyjnym nr 1737 na podstawie umowy darowizny z dnia 23 września 1992 r.
od rodziców Antoniego i Heleny O., którzy stali się właścicielami tej działki na
podstawie aktu własności ziemi z dnia 20 grudnia 1976 r. Z nieruchomością tą
graniczy działka oznaczona numerem ewidencyjnym nr 1764, będąca własnością
wnioskodawcy Waldemara K. na podstawie umowy sprzedaży z dnia 3 sierpnia
1992 r. Poprzednim jej właścicielem była Kamila O. na podstawie postanowienia
o stwierdzeniu nabycia spadku z dnia 14 kwietnia 1987 r. i ugody sądowej o dział
spadku z dnia 19 kwietnia 1989 r. Przed nią właścicielem nieruchomości był
Władysław O. Działki objęte postępowaniem pochodziły z nieruchomości,
stanowiącej działki nr 417 i 418, będącej od 1952 r. współwłasnością braci
Antoniego i Władysława O. Dokonali oni, przy udziale geodety, nieformalnego
podziału działek, oddzielając je bruzdą i wbijając paliki. Obie działki zostały objęte
działaniem ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych w związku z
czym zostały wydane akty własności ziemi. W latach 80-tych przeprowadzono we
wsi R. elektryfikację. Nie korzystając z pomocy geodety, bracia O. wskazali
miejsce, w którym wzdłuż bruzdy, wcześniej zaoranej, postawiono słupy wysokiego
napięcia. Władysław O. uprawiał swoją działkę do śmierci 1985 r., a potem jego
żona Kamila O. zaczęła w 1992 r. dzielić działkę nr 418 i sprzedawać powstałe
działki na podstawie podziału oznaczonego na mapach sytuacyjnych [..]. Wówczas
też działkę nr 1764 nabył wnioskodawca, który wybudował na niej dom i chciał
grodzić działkę, przyjmując, że słupy wysokiego napięcia stoją już na jego działce
3
(28 cm za granicą). Nie zgodziły się na to uczestniczki postępowania, twierdząc, że
granica przebiega według słupów, po ich środku.
W ocenie Sądu Rejonowego, w sprawie zachodziły warunki do
rozgraniczenia nieruchomości na podstawie art. 153 k.c., według kryterium stanu
prawnego wynikającego ze stanu posiadania w dniu 4 listopada 1971 r., będącego
podstawą wydania aktów własności ziemi. Stan prawny określający przebieg
granicy między nieruchomościami został uwidoczniony na mapie sytuacyjnej
sporządzonej przez biegłego A. P.
Postanowieniem Sądu Okręgowego z dnia 7 grudnia 2009 r. oddalono
apelacje uczestniczek postępowania od postanowienia Sądu Rejonowego. Sąd
Okręgowy uznał za prawidłowe ustalenia faktyczne i ich ocenę prawną Sądu
pierwszej instancji. Wprawdzie między nieruchomościami była bruzda i postawiono
na niej słupy trakcji elektrycznej, jednak bruzda ta wraz ze słupami z lat 80-tych
niekoniecznie odzwierciedlała, stan posiadania na datę uwłaszczenia w 1971 r.,
gdy właśnie ten stan jest ustalany jako wyznaczający granicę prawną powstałą w
wyniku uwłaszczenia na dzień 4 listopada 1971 r.
Od powyższego postanowienia skargę kasacyjną wniosła uczestniczka
postępowania Honorata O., opierając ją na podstawie naruszenia przepisów
postępowania mających istotny wpływ na wynik sprawy, tj. art. 316 § 1 k.p.c. w zw.
z art. 391 § 1, art. 382 i art. 13 § 2 k.p.c., oraz art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 §
1 i art. 13 § 2 k.p.c. Ponadto skargę oparto na podstawie naruszenia prawa
materialnego: art. 153 k.c. w zw. z art. 172 § 1 k.c. Uczestniczka postępowania
wniosła o uchylenie zaskarżonego postanowienia w całości i przekazanie sprawy
Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 153 k.c., pierwszym kryterium, według którego sąd dokonuje
rozgraniczenia nieruchomości, jest kryterium stanu prawnego. Pojęcie to obejmuje
również ustalenie spornej granicy między nieruchomościami z uwzględnieniem
skutków prawnych wynikających z zasiedzenia części nieruchomości podlegającej
rozgraniczeniu, jeżeli była w samoistnym posiadaniu przez okres przewidziany
w art. 172 § 1 k.c. przez właściciela nieruchomości do niej przylegającej
4
(por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia 1967 r., III CR 424/66,
OSNCP 1967, nr 14, poz. 206).
Sąd Okręgowy uznał za prawidłowe rozgraniczenie nieruchomości według
stanu prawnego, który wynikał z uwłaszczenia, z dniem 4 listopada 1971 r., obu
nieruchomości podlegających rozgraniczeniu. Przebieg spornej granicy pomiędzy
nieruchomościami obrazowała opinia biegłego A. P. Oznacza to – ze względu na
określoną w art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu
własności gospodarstw rolnych (Dz.U Nr 27, poz. 250 ze zm.) przesłankę
uwłaszczenia nieruchomości (samoistne posiadanie nieruchomości wchodzącej w
skład gospodarstw rolnych w dniu wejścia w życie tej ustawy) - że tak ustalona
granica, według stanu prawnego, była również zgodna ze stanem posiadania tych
działek przez późniejszych ich właścicieli na dzień 4 listopada 1971 r. Od tego
czasu zakres posiadania tych działek, w szczególności przygranicznego pasa
gruntu, mógł ulec zmianie. Jeżeli część gruntu stanowiącego własność
wnioskodawcy była w samoistnym posiadaniu poprzedników prawnych
uczestniczek postępowania, ewentualnie później samych uczestniczek, przez okres
wymagany w art. 172 § 1 k.c. to z mocy prawa samoistni posiadacze tej części
nieruchomości nabywali jej własność, zgodnie z tym przepisem.
W skardze kasacyjnej trafnie podniesiono, że w piśmie procesowym z dnia
26 października 2009 r., złożonym na rozprawie w dniu 7 grudnia 2009 r. przed
Sądem Okręgowym (k. 792), uczestniczka postępowania Honorata O. podniosła
zarzut zasiedzenia przygranicznego pasa gruntu oznaczonego na mapie geodety
A. P. punktami A, A1, B1, BA na rzecz małżonków Heleny i Antoniego O. na dzień
31 grudnia 1982 r. albo na rzecz Bożeny O.-P. i Honoraty O. na dzień 5 listopada
2001 r. Zgodnie z art. 368 § 1 pkt 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., apelacja powinna
zawierać zwięzłe przedstawienie zarzutów. Z dalszych regulacji dotyczących
postępowania apelacyjnego, nie wynika zakaz zmiany albo rozszerzania zarzutów
zawartych w apelacji. W konsekwencji, ze względu na regulację zawartą w art. 316
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 i art. 13 § 2 k.p.c., Sąd drugiej instancji powinien był
ocenić zasadność zarzutu - podniesionego przez uczestniczkę postępowania
Honoratę O. już po wniesieniu apelacji, a przed zamknięciem rozprawy przed
Sądem drugiej instancji - pominięcia przy rozgraniczeniu nieruchomości skutków
5
zasiedzenia przygranicznego pasa gruntu. W związku z tak sformułowanym
zarzutem, obowiązkiem Sądu drugiej instancji było dokonanie odpowiednich dla
sformułowanego zarzutu ustaleń faktycznych, mających znaczenie dla oceny, czy
przygraniczny pas gruntu był po dniu 4 listopada 1971 r. w samoistnym posiadaniu
poprzedniczek prawnych uczestniczek postępowania, a następnie samych
uczestniczek postępowania oraz dokonanie oceny tych ustaleń na podstawie art.
172 § k.c. Ustalenia te oraz ich ocena prawna powinny znaleźć odzwierciedlenie
w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia, do którego ma odpowiednie
zastosowanie art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 13 § 2 k.p.c. Oznacza to, że
względu na funkcje postępowania apelacyjnego, konieczność odniesienia się Sądu
odwoławczego do zasadności zarzutów apelacyjnych. Sporządzenie przez Sąd
drugiej instancji uzasadnienia orzeczenia z naruszeniem art. 328 § 2 k.p.c. w zw.
z art. 391 § 1 k.p.c. (w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. w postępowaniu nieprocesowym),
co do zasady, nie stanowi wystarczającej podstawy uzasadniającej uwzględnienie
skargi kasacyjnej. Zgodnie bowiem z art. 3983
§ 1 pkt 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.,
skargę kasacyjną można oprzeć na podstawie naruszenia przepisów
postępowania, jeżeli uchybienie to mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy.
Uchybienia w sporządzeniu uzasadnienia orzeczenia Sądu drugiej instancji nie
mają bezpośredniego wpływu na wynik sprawy, gdyż następują już po wydaniu
orzeczenia. W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto jednak, że wyjątkowo
naruszenie art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. (odpowiednio poprzez art. 13 § 2
k.p.c. w postępowaniu nieprocesowym) może być przedmiotem skutecznego
zarzutu kasacyjnego wówczas, gdy treść uzasadnienia orzeczenia Sądu drugiej
instancji jest tego rodzaju, że uniemożliwia dokonanie kontroli kasacyjnej
zaskarżonego orzeczenia (por m.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 stycznia
2007 r., V CSK 364/06, nie publ., wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 lutego
2006 r., II CSK 136/05, nie publ., wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 października
2005 r., IV CK 122/05, nie publ., wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 czerwca
2001 r., II UKN 446/00, OSNP z 2003 r., nr 7, poz. 182). Taka sytuacja ma miejsce
w odniesieniu do uzasadnienia zaskarżonego postanowienia Sądu Okręgowego,
w którym brak jest ustaleń faktycznych i ich oceny prawnej, dotyczących
podniesionego w postępowaniu apelacyjnym zarzutu zasiedzenia części
6
nieruchomości podlegającej rozgraniczeniu. Z uzasadnienia zaskarżonego
postanowienia nie wynika nawet, czy Sąd Okręgowy, wydając zaskarżone
orzeczenie, brał pod uwagę zarzut zasiedzenia podniesiony w postępowaniu
apelacyjnym. W ocenie tego Sądu, stan prawny, według którego należało dokonać
rozgraniczenia, wynikał z uwłaszczenia nieruchomości, co uwzględniało stan
posiadania nieruchomości na dzień 4 listopada 1971 r. Z takiej oceny nie wynika,
czy jej przesłanką było uznanie przez Sąd Okręgowy, że stan prawny określający
przebieg spornej granicy nie uległ zmianie w późniejszym terminie dlatego, że nie
zostały spełnione przesłanki określone w art. 172 § 1 k.c. Z tej przyczyny nie można
także odeprzeć zarzutu naruszenia art. 153 k.c. w zw. z art. 172 § 1 k.c.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. oraz art. 108 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1, art.
39821
i art. 13 § 2 k.p.c. uchylił zaskarżone postanowienie w punkcie drugim
i trzecim i przekazał w tym zakresie sprawę Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego. Ponieważ
skargą kasacyjną zaskarżono także rozstrzygnięcie zawarte w punkcie pierwszym –
obejmującym sprostowanie komparycji postanowienia Sądu Rejonowego – nie
wskazując żadnych zarzutów co do tego rozstrzygnięcia, skarga w tym zakresie
podlegała oddaleniu jako bezzasadna na podstawie art. 39814
k.p.c. w zw. z art. 13
§ 2 k.p.c.