Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 1 czerwca 2011 r., II CSK 548/10
Zbycie wierzytelności bankowej, o którym mowa w art. 95 ust. 5 ustawy z
dnia 29 sierpnia 1997 r. − Prawo bankowe (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 72,
poz. 665 ze zm.), obejmuje również przypadek przewidziany w art. 518 § 1 pkt
1 k.c.
Sędzia SN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
Sędzia SN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
Sędzia SN Katarzyna Tyczka-Rote
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Jerzego K. i Marzenny K. przeciwko
Waldemarowi L. o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 1 czerwca 2011 r.
skargi kasacyjnej powoda Jerzego K. od wyroku Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia
20 stycznia 2010 r.
oddalił skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy w Zgierzu wyrokiem z dnia 2 czerwca 2009 r. oddalił
powództwo małżonków Jerzego i Marzenny K. przeciwko Waldemarowi L. o
usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w
księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym przez wykreślenie wpisu
hipoteki ustanowionej na rzecz pozwanego. Ustalił, że umową z dnia 29 września
1993 r. Powszechny Bank Kredytowy S.A. w W. udzielił "P.P.H.W.E.I.", sp. z o.o. w
Z. kredytu inwestycyjnego w kwocie 1 000 000 zł. Zabezpieczeniem spłaty kredytu
było m.in. poręczenie udzielone przez Waldemara L. oraz hipoteka na należącej do
małżonków Jerzego i Marzenny K. nieruchomości objętej księgą wieczystą nr (...)
prowadzoną w Sądzie Rejonowym w Zgierzu. W dniu 17 listopada 1993 r. Sąd
Rejonowy wpisał hipotekę w wysokości 1 000 000 zł na rzecz Powszechnego
Banku Kredytowego S.A. w Warszawie. Ze względu na niespłacenie kredytu Bank
wystąpił do poręczyciela Waldemara L. o zapłatę. W dniu 9 lutego 2007 r. Bank
BPH S.A. w K. (następca prawny PBK S.A. w W.) wystawił zaświadczenie o stanie
zadłużenia wynikającego z umowy kredytowej oraz o dokonaniu przez Waldemara
L. spłaty w wysokości 414 000 zł z tytułu należności głównej. Jednocześnie Bank
oświadczył, że w związku ze spłatą przez poręczyciela wchodzi on – do wysokości
dokonanej zapłaty – w prawa wierzyciela (art. 518 k.c.). Jako podstawę prawną
zaświadczenia wskazał art. 95 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. − Prawo bankowe
(jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm. – dalej: "Pr.bank."). W dniu 15
maja 2007 r. Waldemar L. złożył wniosek do Sądu Rejonowego o zmianę treści
hipoteki zwykłej w kwocie 1 000 000 zł przez wpisanie, że hipoteka przysługuje
Bankowi do kwoty 586 000 zł oraz Waldemarowi L. do kwoty 414 000 zł. W dniu 16
sierpnia 2007 r. Sąd Rejonowy w Zgierzu dokonał w księdze wieczystej nr (...)
wpisu hipoteki w wysokości 414 000 zł na rzecz Waldemara L. z tytułu kredytu
udzielonego na działalność gospodarczą "P.P.H.W.E.I." płatnego w okresie 36
miesięcy począwszy od dnia 19 sierpnia 1993 r. w warunkach określonych w
umowie kredytowej, oprocentowanego w wysokości 54% w stosunku rocznym z
możliwością zmiany stopy procentowej. Wpisu dokonano na podstawie wniosku z
dnia 15 maja 2007 r., zaświadczenia Banku BPH S.A. w K. z dnia 9 lutego 2007 r.
oraz art. 518 k.c. Jednocześnie Sąd zmniejszył kwotę hipoteki ustanowionej na
rzecz PBK S.A. w W. do kwoty 586 000 zł.
Pozwem z dnia 17 stycznia 2008 r. Waldemar L. wniósł o zasądzenie od
Jerzego K., Marzenny K. i "P.P.H.W.E.I." kwoty 414 000 zł tytułem zwrotu części
spłaconego kredytu, a w pozwie z dnia 20 października 2008 r., skierowanym
przeciwko Waldemarowi L., małżonkowie Jerzy i Marzenna K. wnieśli, by w dziale
IV księgi wieczystej nr (...) prowadzonej w Sądzie Rejonowym dla nieruchomości
położonej w Z. przy ul. C. nr 32, O.S. nr 26 i G. nr 17 wykreślić wpis o treści
„hipoteka w wysokości 414 000 zł na rzecz Waldemara L. z tytułu kredytu
udzielonego na działalność gospodarczą »P.P.H.W.E.I.«, spółki z o.o., płatnego w
okresie 36 miesięcy począwszy od 19 sierpnia 1993 r. w warunkach określonych w
umowie kredytowej oprocentowanego w wysokości 54% w stosunku rocznym z
możliwością zmiany stopy procentowej. Na podstawie wniosku z dnia 15 maja 2007
r., dz. kw (...) godz. 8.00 oraz zaświadczenia Banku BPH S.A. w K. z dnia 9 lutego
2007 r. oraz art. 518 k.c. Wpisano 16 sierpnia 2007 r.”
Sąd Rejonowy uznał, że stan ujawniony w przedmiotowej księdze wieczystej
jest zgodny z rzeczywistym stanem prawnym. Przyjął, że Waldemar L. wskutek
zapłaty na rzecz Banku kwoty 414 000 zł spłacił częściowo dług powodów, za który
odpowiadał osobiście jako poręczyciel; w konsekwencji wszedł – na podstawie art.
518 § 1 pkt 1 k.c. – w prawa zaspokojonego wierzyciela, nabywając, wraz ze
spłaconą wierzytelnością, zabezpieczającą ją hipotekę ustanowioną na
nieruchomości powodów.
Sąd Okręgowy w Łodzi wyrokiem z dnia 20 stycznia 2010 r. oddalił apelację
powodów od wyroku Sądu Rejonowego, uznając za niezasadne zarzuty naruszenia
art. 518 § 1 pkt 1 k.c. i art. 95 ust. 1, 3, 4 i 5 Pr.bank. Uznał, wskazując na prawne
podobieństwo między wstąpieniem osoby trzeciej w prawa zaspokojonego
wierzyciela a przelewem wierzytelności, jako przypadkami sukcesji w wierzytelność
pod tytułem szczególnym, że do oceny skutków wstąpienia w prawa zaspokojonego
wierzyciela można odpowiednio stosować przepisy kodeksu cywilnego o przelewie
wierzytelności, w tym art. 509 § 2 k.c. o przejściu praw związanych z
wierzytelnością. Wskazał, że szczególne zasady dokonywania wpisów hipoteki
przewidziane w art. 95 ust. 1-4 Pr.bank. stosuje się odpowiednio do ujawnienia w
księdze wieczystej zmiany treści hipoteki i przeniesienia hipoteki w związku ze
zbyciem wierzytelności bankowej. W konsekwencji przyjął, że użyty w art. 95 ust. 5
Pr.bank. zwrot „przeniesienie hipoteki w związku ze zbyciem wierzytelności
bankowej” znajduje zastosowanie, gdy przeniesienie hipoteki następuje na
podstawie subrogacji ustawowej.
W skardze kasacyjnej opartej na podstawie naruszenia prawa materialnego
powód Jerzy K. zarzucił obrazę art. 518 § 1 pkt 1 k.c. przez błędną wykładnię i
uznanie, że pozwany, zaspokajając częściowo wierzytelność banku zabezpieczoną
hipoteką wszedł w prawa zaspokojonego wierzyciela i nabył hipotekę ustanowioną
na rzecz banku, art. 509 § 2 k.c. przez jego zastosowanie do rozstrzygnięcia
wątpliwości w zakresie praw przysługujących osobie trzeciej, która spłaciła
wierzyciela oraz art. 95 ust. 5 w związku z ust. 1 i 3 Pr.bank. przez błędną
wykładnię i przyjęcie, że przez sam fakt częściowego zaspokojenia przez
pozwanego wierzytelności banku zabezpieczonej hipoteką, zrównanego z jej
zbyciem, nastąpiło przeniesienie na pozwanego części tej hipoteki, dające
podstawę do jej ujawnienia na rzecz pozwanego. Skarżący wniósł o zmianę
zaskarżonego wyroku przez nakazanie wykreślenia wpisu hipoteki.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kluczowe znaczenie dla oceny zasadności skargi kasacyjnej mają dwie –
związane ze sobą – kwestie. Pierwsza dotyczy możliwości odpowiedniego
zastosowania do instytucji wstąpienia w prawa zaspokojonego wierzyciela (art. 518
k.c.) przepisów o przelewie wierzytelności, w szczególności art. 509 § 2 k.c.,
przewidującego przejście na nabywcę praw związanych z wierzytelnością. Druga
wiąże się z wykładnią art. 95 ust 5 Pr.bank. i sprowadza się do wyjaśnienia, czy
zbycie wierzytelności bankowej skutkującej przeniesieniem hipoteki obejmuje
określony w art. 518 § 1 pkt 1 k.c. przypadek subrogacji ustawowej; innymi słowy,
czy może dojść do przeniesienia ustanowionej na rzecz banku hipoteki na osobę
trzecią, która – spłacając cudzy dług, za który jest odpowiedzialna osobiście –
wstępuje w prawa zaspokojonego wierzyciela (art. 518 § 1 pkt 1 k.c.).
Subrogacja ustawowa (art. 518 § 1-3 k.c.) służy zabezpieczeniu interesów
osoby trzeciej, która dokonując spłaty wierzyciela doprowadza do wygaśnięcia
długu do wysokości dokonanej zapłaty. Do wstąpienia osoby trzeciej w prawa
zaspokojonego wierzyciela dochodzi w przypadkach wymienionych w art. 518 § 1
pkt 1-4 k.c. (...) Osoba trzecia nabywa spłaconą wierzytelność tylko w takim
zakresie, w jakim spłaciła wierzyciela, a więc w zakresie rzeczywistego
zaspokojenia. Różni to subrogację od przelewu wierzytelności (art. 509-517 k.c.),
który prowadzi do nabycia przez cesjonariusza całej wierzytelności. Cesjonariusz
może domagać się od dłużnika całej sumy bez względu na to, ile dawnemu
wierzycielowi zapłacił. Konstrukcja subrogacji zakłada istnienie zobowiązania
między wierzycielem i osobą zobowiązaną (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25
lutego 2005 r., II CK 440/04, nie publ.).
Z art. 518 § 1-4 k.c. nie wynika, czy w przypadku subrogacji ustawowej
przedmiotem nabycia jest jedynie wierzytelność, czy też osoba trzecia wstępuje w
całość sytuacji prawnej spłaconego wierzyciela i – w konsekwencji – nabywa
wszelkie związane z wierzytelnością prawa, w tym prawa akcesoryjne służące
zabezpieczeniu tej wierzytelności.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego prezentowany jest pogląd, podzielany
przez skład orzekający, że do skutków wstąpienia ex lege w prawa zaspokojonego
wierzyciela stosuje się odpowiednio przepisy o przelewie wierzytelności, a w
szczególności art. 509 § 2 k.c. (zob. postanowienia z dnia 29 lipca 1998 r. II CKN
864/97, "Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego" 1999, nr 2, s. 24, i z dnia 21
sierpnia 2008 r., IV CSK 135/08, nie publ.). Trafnie zwrócono uwagę, że za
stosowaniem analogii legis w tym zakresie przemawia przede wszystkim cel
instytucji podstawienia, czyli utrwalenie praw osoby trzeciej względem dłużnika w
związku z wykonaniem świadczenia, które na nim ciąży; gdyby osoba trzecia
spłacająca wierzyciela (np. poręczyciel, zastawca) nie miała możliwości nabycia
wraz z wierzytelnością zabezpieczających ją praw (hipoteki albo zastawu),
uzyskana wierzytelność mogłaby nie mieć dla niej większego znaczenia, co
ujawniłoby się w przypadku niewypłacalności dłużnika. Poza tym, między instytucją
przelewu wierzytelności a subrogacją ustawową istnieją – poza wskazaną różnicą –
wyraźne podobieństwa, są to bowiem formy sukcesji w wierzytelność pod tytułem
szczególnym. Wstąpienie w prawa zaspokojonego wierzyciela powoduje, podobnie
jak przelew, jedynie przejście dotychczasowej wierzytelności na nowego
wierzyciela, a więc zmianę osób uczestniczących w stosunku zobowiązaniowym po
stronie czynnej. Wierzytelność na skutek jej spłacenia nie wygasa, lecz trwa nadal,
a zatem skutek podstawienia jest podobny, jak przy cesji wierzytelności. Obie te
instytucje zostały uregulowane w tym samym dziale kodeksu cywilnego. Stanowisko
takie dominuje również w doktrynie.
Warunkiem uzyskania hipoteki przez osobę trzecią, spłacającą wierzyciela,
jest dopełnienie wymagań niezbędnych do jej przejścia. Niezbędny jest zatem wpis
hipoteki do księgi wieczystej, który ma charakter konstytutywny (art. 67 ustawy z
dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece, jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r.
Nr 124, poz. 1361 ze zm.). Artykuł 95 ust. 1-4 Pr.bank. określa szczególne zasady
dokonywania wpisów hipotecznych (zob. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 20
czerwca 2007 r., III CZP 50/07, OSNC 2008, nr 7-8, poz. 83). Zgodnie z art. 95 ust.
5, przepisy te stosuje się odpowiednio do ujawnienia w księdze wieczystej zmiany
treści hipoteki i przeniesienia hipoteki w związku ze zbyciem wierzytelności
bankowej. W ocenie Sądu Najwyższego, zarówno cel podstawienia w postaci
utrwalenia, wzmocnienia sytuacji prawnej osoby trzeciej wstępującej w prawa
zaspokojonego wierzyciela, jak i możliwość stosowania do subrogacji ustawowej
przepisów o cesji wierzytelności powoduje, że zawarty w wymienionym przepisie
zwrot „przeniesienie hipoteki w związku ze zbyciem wierzytelności bankowej”
odnosi się do przeniesienia hipoteki w przypadku subrogacji ustawowej. Za takim
stanowiskiem przemawia użyty przez ustawodawcę w art. 518 § 1 in principio k.c.
zwrot „nabywa spłaconą wierzytelność”. Niewątpliwie ograniczenie zastosowania
art. 95 ust. 5 Pr.bank. jedynie do przeniesienia wierzytelności w drodze cesji
sankcjonowałoby, niczym nieuzasadnione, różnicowanie sytuacji prawnej strony
stosunku zobowiązaniowego. Wstępujący w prawa zaspokojonego wierzyciela
poręczyciel nie mógłby – w przeciwieństwie do cesjonariusza, jak i zaspokajanego
wierzyciela – korzystać z dobrodziejstw rzeczowego zabezpieczenia nabywanej
wierzytelności, co nie pozostawałoby również bez wpływu na pozycję dłużnika
rzeczowego. W takiej sytuacji decyzja o ujawnieniu hipoteki na rzecz osoby trzeciej
leżałaby w gestii osoby udzielającej zabezpieczenia. Należy zatem uznać, że zbycie
wierzytelności bankowej, o którym mowa w art. 95 ust. 5 Pr.bank., obejmuje
również przypadek wyszczególniony w art. 518 § 1 pkt 1 k.c.
Z przytoczonych względów za chybione należy uznać podniesione przez
skarżącego zarzuty naruszenia prawa materialnego. Pozwany Waldemar L. w
wyniku częściowego zaspokojenia wierzyciela hipotecznego wskutek zapłaty kwoty
414 000 zł wszedł jako poręczyciel – do wysokości dokonanej zapłaty – w prawa
zaspokojonego wierzyciela (art. 518 § 1 pkt 1 k.c.). Legitymując się
zaświadczeniem z dnia 9 lutego 2007 r. wystawionym przez Bank BPH o spłaceniu
tej kwoty miał prawo do ujawnienia go jako wierzyciela hipotecznego w dziale IV
księgi wieczystej prowadzonej dla nieruchomości należącej do powodów. Należy
przy tym zauważyć, że zaświadczenie to, będące podstawą wpisu hipoteki na rzecz
Waldemara L., ma pełną moc prawną i znaczenie nadane przez art. 95 ust. 1
Pr.bank. (zob. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 15 marca 2011 r., P 7/09,
OTK-A Zb.Urz. 2011, nr 2, poz. 12).
Z tych względów Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39814
k.p.c., oddalił skargę
kasacyjną powoda.