Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 346/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 czerwca 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Marta Romańska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Wandy J., Mariana J.
oraz następców prawnych Benedykta J. - Elżbiety J.
i Bartłomieja J.
przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 17 czerwca 2011 r.,
skarg kasacyjnych powodów oraz strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 12 maja 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wanda J., Marian J. i Benedykt J. wnieśli o zasądzenie od Skarbu Państwa -
Wojewody W. kwot po 491.054,66 zł z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia
pozwu tytułem odszkodowania za szkodę, którą ponieśli wskutek wydania w 1978 r.
przez Prezydenta Miasta P. z rażącym naruszeniem prawa decyzji o oddaniu w
użytkowanie wieczyste na cele budowlane działek położonych przy ul. L.,
należących poprzednio do ich rodziców, którzy umową z 22 kwietnia 1976 r. zbyli je
na rzecz Skarbu Państwa w trybie art. 6 ustawy z 12 marca 1958 r. o zasadach
i trybie wywłaszczenia nieruchomości (tekst jedn. Dz. U. z 1974 r. Nr 10, poz. 64;
dalej - u.z.t.w.n.) z przeznaczeniem pod zalesienie. Postępowanie administracyjne
w sprawie zwrotu nieruchomości wykazało, że wszystkie działki stały się zbędne na
cel wywłaszczenia, ale zwrot nieruchomości na rzecz powodów okazał się
niemożliwy po wejściu w życie art. 229 ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce
nieruchomościami (tekst jedn. Dz. U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 ze zm.).
Skarb Państwa - Wojewoda W. wniósł o oddalenie powództwa, zarzucając,
że wydanie decyzji o oddaniu osobom fizycznym w użytkowanie wieczyste działek
wydzielonych z nieruchomości sprzedanej Skarbowi Państwa przez rodziców
powodów nie pozostaje w normalnym związku przyczynowym ze szkodą, której
naprawienia żądają powodowie, a nadto, że roszczenie powodów jest
przedawnione.
Wyrokiem z 29 marca 2007 r. Sąd Okręgowy oddalił powództwo, bowiem
przyjął, że roszczenie powodów należy oceniać na podstawie art. 160 k.p.a., a
zgodnie z tym przepisem prawo do odszkodowania przysługuje wyłącznie stronie
postępowania, w którym wydano nieważną decyzję. Ani powodowie, ani ich
poprzednicy prawni nie byli stronami postępowania administracyjnego, w którym
wydano wadliwe decyzje, dlatego też odszkodowanie za szkodę wyrządzoną przez
wydanie decyzji im nie przysługuje.
Wyrokiem z 20 grudnia 2007 r., wydanym na skutek apelacji Benedykta J.,
rozpoznanej także na korzyść Wandy J. i Mariana J., Sąd Apelacyjny uchylił wyrok
z 29 marca 2007 r. i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania. Sąd Apelacyjny zaakceptował ustalenia faktyczne dokonane w
3
sprawie przez Sąd pierwszej instancji i wskazał, że skoro rodzice powodów nie byli
stronami w postępowaniach administracyjnych o przekazanie osobom fizycznym
w użytkowanie wieczyste działek wydzielonych z kupionej od nich nieruchomości,
to roszczenie powodów o naprawienie szkody wyrządzonej przez wydanie tych
decyzji nie podlega ocenie na podstawie art. 160 k.p.a., lecz na podstawach
ogólnych przewidzianych w kodeksie cywilnym, w tym art. 417 § 1 k.c. Stwierdził
też, że roszczenia powodów nie są przedawnione, gdyż powodowie i ich rodzice nie
mogli skutecznie podważyć decyzji administracyjnych na drodze sądowej, a ze
względu na czas wydania tych decyzji do sytuacji powodów należy zastosować
przez analogię przepisy o wpływie stanu zawieszenia wymiaru sprawiedliwości na
bieg przedawnienia.
Wyrokiem z 30 grudnia 2009 r. Sąd Okręgowy zasądził od pozwanego
Skarbu Państwa - Wojewody W. na rzecz powodów kwoty po 821.168,33 zł z
odsetkami ustawowymi, a w pozostałym zakresie powództwo oddalił i obciążył
pozwanego kosztami procesu. Wyrokiem z 12 maja 2010 r., w częściowym
uwzględnieniu apelacji pozwanego, Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu
Okręgowego w ten sposób, że zasądził od pozwanego na rzecz powodów kwoty po
223.343 zł z ustawowymi odsetkami od 3 lutego 2009 r. (pkt I 1 lit a, b, c), a w
pozostałym zakresie powództwo oddalił (pkt I 2), uiszczone przez strony koszty
procesu zniósł wzajemnie (pkt I 3), odstąpił od obciążenia powodów opłatami (pkt I
4); w pozostałym zakresie oddalił apelację pozwanego (pkt II), zniósł wzajemnie
koszty zastępstwa procesowego poniesione w postępowaniu apelacyjnym (pkt III),
odstąpił od obciążenia powodów opłatą od apelacji (pkt IV).
Za podstawę rozstrzygnięcia Sąd Apelacyjny przyjął ustalenie, że w latach
pięćdziesiątych XX wieku rodzice powodów - Jan J. i Agnieszka J. kupili
nieruchomość rolną stanowiącą działkę nr 39, położoną przy ulicy S. w P. o
powierzchni 11.527 m2
, na terenach, które decyzjami z 1975 i 1976 r. zostały
przeznaczone pod zalesienie. Umową notarialną z 22 kwietnia 1976 r., zawartą na
podstawie art. 6 u.z.t.w.n. rodzice powodów sprzedali tę nieruchomość Skarbowi
Państwa. Działka nr 39 została podzielona na działki o numerach od 39/1 do 39/20.
Na podstawie decyzji Prezydenta Miasta z 11 września 1978 r. działki o numerach:
39/1-39/7, 39/9, 39/11-39/16 zostały przekazane osobom fizycznym w użytkowanie
4
wieczyste. Rodzice powodów zmarli a wchodzące w skład spadku po nich
gospodarstwo rolne nabyli powodowie w częściach po 1/3.
Decyzją z 29 grudnia 1998 r. Wojewoda orzekł o zwrocie powodom działek
o numerach 39/8, 39/17, 39/19 i 39/20, jako zbędnych na cel wywłaszczenia.
Postępowanie o zwrot działek 39/1-39/7, 39/9, 39/11-39/16 zostało umorzone na
podstawie art. 229 u.g.n., gdyż przed wejściem w życie ustawy o gospodarce
nieruchomościami działki te zostały oddane w użytkowanie wieczyste.
Samorządowe Kolegium Odwoławcze decyzjami z 10 września 2003 r.
stwierdziło, że decyzje Prezydenta Miasta P. z 11 września 1978 r. zostały wydane
z rażącym naruszeniem prawa w rozumieniu art. 156 § 1 pkt 2 k.p.a. Decyzją z 14
października 2004 r. Samorządowe Kolegium Odwoławcze odmówiło Benedyktowi
J. przyznania na podstawie art. 160 k.p.a. odszkodowania za szkodę spowodowaną
wydaniem decyzji dotkniętych wadą uzasadniającą stwierdzenie nieważności.
Niezwrócone powodom działki nr 39/1-39/7, 39/9, 39/11-39/16 mają łącznie
powierzchnię 8.670 m2
i położone są przy ulicy L. W studium uwarunkowań i
kierunków zagospodarowania przestrzennego aktualnie przeznaczone są pod niską
zabudowę mieszkaniową. Uzbrojenie tego terenu obejmuje prąd, wodociąg, gaz i
kanalizację. Większość spośród działek powstałych z nieruchomości rodziców
powodów zabudowanych jest domami jednorodzinnymi. Wartość rynkowa 1 m2
gruntu każdej z działek z uwzględnieniem ich obecnego przeznaczenia wynosi 288
zł. Łączna wartość rynkowa wszystkich działek z uwzględnieniem ich obecnego
przeznaczenia wynosi 2.502.161 zł.
Za nieruchomość sprzedaną Skarbowi Państwa umową z 22 kwietnia 1976 r.
rodzice powodów uzyskali cenę w kwocie 278.308,80 zł. Kwota ta w odniesieniu do
gruntu o powierzchni 8.670 m i z uwzględnieniem wskaźników waloryzujących oraz
denominacji odpowiada obecnie kwocie 38.656 zł. Pomniejszenie kwoty
odpowiadającej aktualnej wartości działek, które nie zostały zwrócone powodom
o zwaloryzowaną cenę wypłaconą za nie rodzicom powodów w 1976 r.
doprowadziło do ustalenia odszkodowania na poziomie 2.463.505 zł, z czego
każdemu z powodów należy się 1/3.
5
Za podstawę odpowiedzialności odszkodowawczej pozwanego w stosunku
do powodów za szkodę polegającą na niemożliwości zwrócenia im wywłaszczonej
nieruchomości Sąd Okręgowy - zgodnie ze wskazaniami Sądu Apelacyjnego -
uznał art. 417 § 1 k.c., w brzmieniu sprzed 1 września 2004 r. i z pominięciem
wykładni ustalonej po wejściu w życie art. 77 ust. 1 Konstytucji RP. Skoro decyzje
Prezydenta Miasta P. z 11 września 1978 r. o oddaniu działek o numerach 39/1-
39/7, 39/9, 39/11-39/16 osobom fizycznym w użytkowanie wieczyste zostały
wydane z rażącym naruszeniem prawa w rozumieniu art. 156 § 1 pkt 2 k.p.a., to
przesłanka niezgodnego z prawem działania funkcjonariusza publicznego przy
wykonywaniu powierzonej mu czynności została spełniona. Sąd Okręgowy
wskazał, że choć zdarzenie będące przyczyną szkody nastąpiło jeszcze przed
wejściem w życie Konstytucji z 1997 r., to już powstanie szkody w postaci
niemożności odzyskania w naturze nieruchomości sprzedanej na cele
wywłaszczenia miało miejsce w 1998 r., a ostateczne decyzje administracyjne
umarzające postępowanie w przedmiocie zwrotu działek zapadły w 2004 r. Dlatego
przy stosowaniu przesłanek odpowiedzialności Skarbu Państwa z art. 417 § 1 k.c.
należy brać pod uwagę treść regulacji art. 77 ust. 1 Konstytucji z 1997 r.
Gdyby przyjąć, że o odpowiedzialności odszkodowawczej pozwanego decyduje
przesłanka winy funkcjonariusza państwowego wydającego niezgodnie z prawem
decyzje w 1978 r., to wina taka jest niewątpliwa. Rodzice powodów sprzedali
nieruchomość w celu jej zalesienia na dwa lata przed wydaniem decyzji o oddaniu
nieruchomości w użytkowanie wieczyste z przeznaczeniem pod zabudowę
mieszkaniową. Wydanie tych decyzji było rażąco sprzeczne z ówczesnym stanem
prawnym gruntów i czynnością prawną dokonaną z udziałem rodziców powodów,
a zatem musiało mieć charakter zawiniony.
Szkodą, której naprawienia żądali powodowie było nieodzyskanie całej
nieruchomości sprzedanej przez ich rodziców Skarbowi Państwa na cele
wywłaszczenia. Między szkodą w tej postaci a niezgodnym z prawem działaniem
funkcjonariusza publicznego, jakim było wydanie decyzji z 11 września 1978 r.
istnieje adekwatny związek przyczynowy. Gdyby bowiem nie doszło do wydania
decyzji o ustanowieniu użytkowania wieczystego na rzecz osób fizycznych na
działkach wydzielonych z nieruchomości sprzedanej przez rodziców powodów
6
Skarbowi Państwa, to działki te zostałyby powodom zwrócone, podobnie jak działki,
na których nie ustanowiono użytkowania wieczystego.
Sąd Okręgowy uznał, że dla obliczenia wysokości szkody należy przyjąć,
iż nieruchomość niezwrócona powodom stanowi obecnie teren przeznaczony na
cele zabudowy mieszkaniowej. Przeznaczenie działek na cele budowlane wynika
bowiem nie tyle z wydanych niezgodnie z prawem decyzji z 11 września 1978 r.
o oddaniu gruntu w użytkowanie wieczyste, co z obecnie obowiązujących dla tego
obszaru zapisów studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania
przestrzennego. Już miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego Miasta P.
z 6 grudnia 1994 r. przewidywał przeznaczenie nieruchomości przy ul. L. pod
zabudowę mieszkaniową jednorodzinną. Niezależnie od treści niezgodnych z
prawem decyzji z 11 września 1978 r., tereny przy ul. L. uzyskały z czasem
przeznaczenie pod zabudowę mieszkaniową, a nie pod zalesienie. Gdyby nie
doszło do wydania decyzji z 11 września 1978 r., to powodom w 1998 r. zwrócono
by działki jako budowlane. Szkoda powodów jest zatem równa wartości
niezwróconych im działek przy uwzględnieniu ich obecnego przeznaczenia na cele
zabudowy mieszkaniowej.
Zarzut przedawnienia Sąd Okręgowy uznał za bezzasadny, zgodnie
z wiążącym go poglądem Sądu Apelacyjnego wyrażonym w uzasadnieniu wyroku
z 20 grudnia 2007 r. Przyjął, że stan zawieszenia biegu przedawnienia roszczenia
powodów w rozumieniu art. 121 pkt 4 k.c. ustał 4 czerwca 1989 r. Powodowie
wystąpili do Wojewody o zwrot wywłaszczonych działek 3 listopada 1997 r., a to
rozpoczęło całą serię postępowań administracyjnych i sądowych, zakończonych
złożeniem pozwu o odszkodowanie 20 grudnia 2004 r.
O odsetkach od zasądzonych kwot Sąd Okręgowy orzekł na podstawie art.
481 k.c. w zw. z art. 455 k.c. Pozew został doręczony pozwanemu 1 sierpnia
2005 r., a na rozprawach 15 lutego 2007 r. i 27 listopada 2009 r. doszło do
skutecznego rozszerzenia powództwa i od dat tych czynności zasądzone zostały od
pozwanego na rzecz powodów odsetki ustawowe od kwot dochodzonego przez
nich roszczenia.
7
Sąd Apelacyjny, co do zasady, zaakceptował ocenę prawną sprawy przez
Sąd Okręgowy. Wskazał jednak, że zgodnie z art. 34 ust. 1 u.z.t.w.n., w sytuacji,
gdy nieruchomość nie została użyta i była zbędna na cele, dla których orzeczono jej
wywłaszczenie, naczelnik powiatu obowiązany był zwrócić ją właścicielowi. Skoro
więc nieruchomość sprzedana Skarbowi Państwa przez rodziców powodów nie
została im zwrócona ani nawet zaoferowana do zwrotu przed jej oddaniem
w użytkowanie wieczyste, to wydanie bezprawnych decyzji było poprzedzone
zawinionym zachowaniem (zaniechaniem) funkcjonariusza publicznego, który nie
wykonał obowiązku wynikającego z ustawowy. Za nietrafny uznał Sąd Apelacyjny
zarzut przedawniania i wskazał, że zgodnie z art. 442 § 1 k.c. roszczenie
o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym ulega przedawnieniu
z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie
i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Jednakże termin ten nie może być
dłuższy niż dziesięć lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę
(aktualnie art. 4421
k.c. o takiej samej treści). Wprawdzie decyzje administracyjne
o przekazaniu nieruchomości rodziców powodów w użytkowanie wieczyste zostały
wydane w 1978 r., jednakże powodowie i ich rodzice nie mogli skutecznie
zakwestionować decyzji administracyjnych z 7 września 1978 r. na drodze sądowej.
Decyzje te dotknięte były tak poważnymi uchybieniami, że po upływie prawie
trzydziestu lat stwierdzono ich wydanie z rażącym naruszeniem prawa. W tej
sytuacji Sąd Apelacyjny uznał, iż w zakresie, w jakim decyzje te uniemożliwiły
dochodzenie przez powodów ich roszczenia, uzasadnione jest zastosowanie
w drodze analogii przepisów o wpływie stanu zawieszenia wymiaru sprawiedliwości
na bieg przedawnienia. W okresie obowiązywania decyzji administracyjnych bieg
przedawnienia się nie rozpoczął, a to na podstawie art. 121 pkt 4 k.c., przy czym za
okres uniemożliwiający dochodzenie roszczeń Sąd uznał lata 1946-1989, tj. czas
funkcjonowania państwa komunistycznego. Sąd Apelacyjny wskazał, że zgodnie
z art. 123 § 1 pkt 1 k.c. bieg przedawnienia przerywa się przez każdą czynność
przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw
przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia roszczenia. Taką czynnością
było złożenie przez powodów 3 listopada 1997 r. wniosku o zwrot wywłaszczonych
działek i ten wniosek przerwał dziesięcioletni termin przedawnienia, o którym mowa
8
w zdaniu 2 art. 442 § 1 k.c. Trzyletni termin przedawnienia, o którym mowa
w zdaniu 1 art. 442 § 1 k.c. rozpoczął się dopiero od 10 września 2003 r., tj. od dnia
stwierdzenia nieważności decyzji o przekazaniu działek wydzielonych z działki
nr 39 w użytkowanie wieczyste. Powództwo w niniejszej sprawie wytoczono
20 grudnia 2004 r., co - zgodnie z art. 123 § 1 pkt 1 k.c. - doprowadziło do
przerwania biegu przedawnienia, zarówno co do terminu oznaczonego w zdaniu 1
jak i w zdaniu 2 art. 442 § 1 k.c.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, Sąd Okręgowy błędnie obliczył wysokość
szkody powodów biorąc za podstawę wartość działek wydzielonych
z nieruchomości sprzedanej Skarbowi Państwa przez ich rodziców przy
uwzględnieniu ich aktualnego przeznaczenia. Zdarzenia powodujące szkodę
(zaniechanie zwrotu nieruchomości, wydanie decyzji administracyjnych) miały
miejsce w 1978 r. Wtedy to nieruchomość rodziców powodów w miejscowym planie
zagospodarowania przestrzennego była przeznaczona pod zalesienie,
a wywłaszczenie dotyczyło nieruchomości o takim przeznaczeniu.
Gdyby funkcjonariusze publiczni nie podjęli działań sprzecznych z prawem, to
rodzice powodów otrzymaliby na powrót nieruchomość, która zgodnie
z miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego przeznaczona była pod
zalesienie. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, wartość takiej właśnie nieruchomości
stanowi szkodę powodów, a późniejsze zmiany w planie zagospodarowania
przestrzennego nie pozostają już w adekwatnym związku przyczynowym
ze zdarzeniem powodującym szkodę. Z odwołaniem się do opinii biegłego
sporządzonej w sprawie, Sąd Apelacyjny przyjął, że działki o numerach 39/1-39/7,
39/9, 39/11-39/16, które zostały przekazane osobom fizycznym w użytkowanie
wieczyste, według cen rynkowych nieruchomości przeznaczonych pod zalesienie
warte są łącznie 708.685 zł. Od tej kwoty Sąd Apelacyjny odjął 38.656 zł,
jako zwaloryzowaną cenę zapłaconą rodzicom powodów w 1976 r. za ten teren.
Łącznie szkoda oszacowana została na 670.029 zł, z czego na każdego
z powodów przypadała kwota 223.343 zł.
Za trafny Sąd Apelacyjny uznał także zarzut naruszenia art. 481 k.c. Skoro
bowiem wysokość odszkodowania ustalona została według cen z chwili
sporządzenia opinii przez biegłego, to zasądzenie na rzecz powodów odsetek
9
ustawowych od daty wcześniejszej prowadziłoby do ich nieuzasadnionego
wzbogacenia, gdyż suma odszkodowania i odsetek przewyższyłaby szkodę, którą
ponieśli. Biegły przesłał do sądu opinię 22 stycznia 2009 r., a pozwanemu
doręczono jej odpis 2 lutego 2009 r. Dlatego Sąd Apelacyjny zasądził odsetki
ustawowe od kwot odszkodowania od 3 lutego 2009 r.
Jako podstawę orzeczenia o kosztach Sąd Apelacyjny powołał art. 100 k.p.c.
oraz art. 113 u.k.s.c. i odstąpił od obciążania powodów obowiązkiem uiszczenia
opłat od zasądzonego roszczenia.
Skargi kasacyjne od wyroku Sądu Apelacyjnego z 12 maja 2010 r. wniosły
obie strony. Pozwany zaskarżył ten wyrok w części, w jakiej Sąd Apelacyjny uznał
roszczenia powodów za zasadne i zasądził na ich rzecz odszkodowania (pkt I ppkt
1) oraz co do orzeczenia o kosztach procesu. W ramach drugiej podstawy
kasacyjnej (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.) pozwany zarzucił, że zaskarżony wyrok
zapadł z mogącym mieć istotny wpływ na wynik sprawy naruszeniem: - art. 199 § 1
pkt 1 k.p.c. w zw. z art. 2 § 3 k.p.c. w zw. z art. 160 § 4 k.p.a. poprzez odmowę
odrzucenia pozwu w stosunku do Wandy J. i Mariana J., którzy nie zgłosili roszczeń
odszkodowawczych na drodze administracyjnej przed wystąpieniem o ich
zasądzenie przez sąd; - art. 378 § 2 k.p.c. w zw. z art. 72 § 1 pkt 1 k.p.c. przez
niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie, że prawa i obowiązki powodów są im
wspólne i rozpoznanie apelacji poprzednio wniesionej przez Benedykta J. także na
rzecz Wandy J. i Mariana J. W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej (art. 3983
§ 1
pkt 1 k.p.c.) pozwany zarzucił, że zaskarżony wyrok zapadł z naruszeniem: - art.
160 § 1 k.c. w zw. z art. 5 ustawy z 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks
cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 162, poz. 1692) przez
niezastosowanie i oparcie wyroku o art. 417 § 1 k.c. w brzmieniu aktualnym; - art.
418 k.c. przez niezastosowanie oraz art. 417 § 1 k.c. przez niewłaściwe
zastosowanie i zasądzenie odszkodowania mimo braku ku temu przesłanek; - art.
442 § 1 zd. 1 i zd. 2 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie, że roszczenie
powodów nie uległo przedawnieniu; - art. 123 § 1 k.c. przez niewłaściwe
zastosowanie i przyjęcie, że postępowania administracyjne prowadzone przez
powodów w latach 1996-2003 zmierzały bezpośrednio do uzyskania
odszkodowania; - art. 229 u.g.n. w zw. z art. 442 § 1 k.c. przez niezastosowanie i
10
przyjęcie, że powodowie mogli odzyskać nieruchomość sprzedaną Skarbowi
Państwa, a postępowania nadzorcze dotyczące decyzji o ustanowieniu
użytkowania wieczystego miały znaczenie dla wiedzy powodów o szkodzie.
Pozwany wniósł o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i przekazanie
sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz o zasądzenie
kosztów postępowania.
Powodowie wnieśli o oddalenie skargi kasacyjnej pozwanego.
Powodowie zaskarżyli wyrok Sądu Apelacyjnego w części oddalającej
powództwo, a w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.)
zarzucili, że orzeczenie to zapadło z naruszeniem: - art. 363 § 2 k.c. w zw. z art.
361 § 2 k.c. poprzez błędne zastosowanie, polegające na przyjęciu, że zdarzeniem
wywołującym podlegającą naprawieniu szkodę było między innymi zaniechanie
zwrotu nieruchomości, podczas gdy było nim wydanie decyzji z 11 września 1978 r.
o oddaniu nieruchomości w użytkowanie wieczyste, co skutkowało błędnym
ustaleniem, że wysokość poniesionej przez nich szkody powinna być liczona od
wartości działek oddanych w użytkowanie wieczyste przy przyjęciu, że stanowią
one tereny przeznaczone pod zalesienie; - art. 361 § 1 k.c. poprzez niewłaściwe
zastosowanie i przyjęcie, że zmiany w planie zagospodarowania przestrzennego
dla terenów ul. L. nie pozostają w adekwatnym związku przyczynowym
ze zdarzeniem powodującym szkodę; - art. 363 § 2 k.c. w zw. z art. 481 § 1 k.c.
w zw. z art. 455 k.c. poprzez błędną wykładnię i przyjęcie, że powodom należą się
odsetki od zasądzonej kwoty dopiero od dnia wyrokowania.
Powodowie wnieśli o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i przekazanie
sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania ewentualnie o zmianę
wyroku w tej części i zasądzenie od pozwanego na ich rzecz kwot stanowiących
odsetki ustawowe od kwot po 223.343 zł od 1 sierpnia 2005 r. do 2 lutego 2009 r.
oraz kwot po 267.711,66 zł z odsetkami ustawowymi od 1 sierpnia 2005 r., kwot
po 330.113,67 zł z odsetkami ustawowymi od 27 listopada 2009 r.
Pozwany wniósł o oddalenie skargi kasacyjnej powodów.
Powód Bernard J. zmarł, a jego miejsce w postępowaniu zajęli następcy
prawni.
11
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Ocena zasadności skarg kasacyjnych obu stron wymaga w pierwszej
kolejności wskazania na charakter i przesłanki roszczenia dochodzonego przez
powodów. Powodowie domagali się zasądzenia na ich rzecz odszkodowania za
szkodę, która miała polegać na tym, że nie odzyskali własności nieruchomości
sprzedanej przez ich rodziców Skarbowi Państwa umową z 22 kwietnia 1976 r. na
podstawie art. 6 u.z.t.w.n., a następnie podzielonej na działki i oddanej osobom
fizycznym w użytkowanie wieczyste sprzecznie z celem umowy zastępującej
decyzję o wywłaszczeniu. Odpowiedzialność odszkodowawczą pozwanego
identyfikowali z czynem niedozwolonym jego funkcjonariuszy polegającym na
oddaniu nieruchomości sprzedanej przez ich rodziców z przeznaczeniem pod
zalesienie w użytkowanie wieczyste osobom fizycznym z przeznaczeniem pod
budownictwo jednorodzinne, co uniemożliwiło powodom odzyskanie własności
nieruchomości. Z tym też zdarzeniem Sąd Okręgowy powiązał odpowiedzialność
odszkodowawczą pozwanego, a Sąd Apelacyjny wskazał natomiast, że szkoda,
której naprawienia powodowie żądają wynikła z zaniechania funkcjonariusza
państwowego, który nie zaoferował ich rodzicom do zwrotu nieruchomości
sprzedanej przez nich Skarbowi Państwa, jako zbędnej na cele wywłaszczenia, i to
zanim doszło do zadysponowania nią na rzecz osób fizycznych z przeznaczeniem
pod budownictwo jednorodzinne. W świetle ustalonych okoliczności faktycznych
sprawy trzeba uznać, że Sąd Apelacyjny trafnie zidentyfikował zdarzenie, z którym
można wiązać odpowiedzialność odszkodowawczą pozwanego w stosunku do
powodów. Źródłem tej odpowiedzialności mogło być bowiem wyłącznie takie
zachowanie funkcjonariusza pozwanego w stosunku do powodów (działanie,
zaniechanie), które by pozostawało w sprzeczności z obowiązującą normą prawną,
przewidującą wzorzec innego powinnego zachowania niż w rzeczywistości podjęte.
Rodzice powodów wyzbyli się własności nieruchomości położonej przy ul. L. na
podstawie umowy sprzedaży, którą zawarli ze Skarbem Państwa w trybie art. 6
u.z.t.w.n. Gdyby Skarb Państwa wykorzystał nieruchomość kupioną od rodziców
powodów na cele, które zadecydowały o zawarciu umowy przewidzianej przez art.
6 u.z.t.w.n., stanowiącej alternatywę dla administracyjnej procedury
wywłaszczeniowej, to w majątku sprzedających pozostałaby jedynie cena uzyskana
12
za nieruchomość i ani oni sami, ani ich następcy prawni nie mogliby liczyć na
odzyskanie własności tej nieruchomości. Obowiązek zwrotu nieruchomości zbędnej
na cele wywłaszczenia powstał po stronie Skarbu Państwa wówczas, gdy okazało
się, że na kupionej nieruchomości nie będą realizowane cele wywłaszczenia
(zalesienie), lecz zostanie ona wykorzystana pod budownictwo jednorodzinne.
Kupiona przez Skarb Państwa nieruchomość okazała się zbędna na cele
wywłaszczenia zanim doszło do podziału działki nr 39 i do wydania decyzji z 11
września 1978 r. o oddaniu wydzielonych działek w użytkowanie wieczyste osobom
fizycznym. W takim przypadku, stosownie do art. 34 ust. 1 u.z.t.w.n., naczelnik
wydziału miał obowiązek zaoferowania poprzednikom prawnym powodów do
zwrotu nieruchomości kupionej od nich dwa lata wcześniej. Źródłem szkody
w majątku powodów polegającej na nieodzyskaniu własności nieruchomości
sprzedanej Skarbowi Państwa umową z 22 kwietnia 1976 r. było zaniechanie
wykonania tego właśnie obowiązku (por. wyroki Sądu Najwyższego z 12 sierpnia
2009 r., IV CSK 187/09 nie publ.; z 21 czerwca 2007 r., IV CSK 81/07, OSNCZD
2008, nr 2, poz. 40; z 10 sierpnia 2005 r., I CK 130/05, nie publ.; 21 lipca 2008 r.,
III CSK 19/08, OSNCZD 2009, nr 1, poz. 19).
Źródłem szkody powodów identyfikowanej przez nich jako utrata możliwości
odzyskania własności nieruchomości sprzedanej Skarbowi Państwa i zbędnej na
cele wywłaszczenia nie mogą być decyzje z 11 września 1978 r. o oddaniu działek
wydzielonych z nieruchomości przy ul. L. w użytkowanie wieczyste osobom
fizycznym. Decyzje te dotyczyły w momencie ich wydania nieruchomości
stanowiących własność Skarbu Państwa, a ich wydanie z pominięciem obowiązku
zaoferowania nieruchomości do zwrotu byłym właścicielom na podstawie art. 34
ust. 1 u.z.t.w.n. nie pozbawiało byłych właścicieli możliwości ubiegania się o zwrot
nieruchomości. Podstawę dla domagania się przez poprzedników prawnych
powodów zwrotu nieruchomości wykorzystanej niezgodnie z celem wywłaszczenia
tworzył najpierw powołany już art. 34 ust. 1 u.z.t.w.n., a następnie art. 74 ust. 1
w zw. z art. 50 ust. 5 ustawy z 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami
i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz. U. 1985 r. Nr 22, poz. 99; dalej - u.g.g.) oraz -
stanowiący jego odpowiednik w tekście jednolitym tej ustawy - art. 69 ust. 1 w zw.
z art. 47 ust. 4 (tekst jedn. Dz. U. z 1991 r. Nr 30, poz. 127 ze zm.). W okresie
13
obowiązywania ustawy o gospodarce nieruchomościami w orzecznictwie
prezentowany był pogląd, że umowa, na podstawie której wywłaszczona
nieruchomość została oddana w użytkowanie wieczyste z pominięciem obowiązku
jej zaoferowania do zwrotu poprzedniemu właścicielowi, nie jest z tego powodu
nieważna, a jej zawarcie z naruszeniem art. 69 ust. 1 w zw. z art. 47 ust. 4 u.g.n.
może uzasadniać jedynie odpowiedzialność odszkodowawczą (por. wyrok Sądu
Najwyższego z 21 czerwca 2007 r., IV CSK 81/07, OSNZD 2008, nr 2, poz. 40 oraz
powołane w uzasadnieniu orzecznictwo), ale i pogląd przeciwny, a mianowicie,
że taka umowa jest dotknięta sankcją nieważności (por. wyrok Sądu Najwyższego
z 9 lipca 2009 r., III CSK 182/09, nie publ. oraz powołane w uzasadnieniu
orzecznictwo). Zaakceptowanie poglądu, że umowa o ustanowieniu użytkowania
wieczystego na nieruchomości sprzedanej Skarbowi Państwa na podstawie art. 6
u.z.t.w.n. i przeznaczeniu tej nieruchomości na inny cel niż oznaczony w umowie
sprzedaży, zawarta z pominięciem obowiązku zaoferowania poprzedniemu
właścicielowi nieruchomości do zwrotu, jest nieważna, otwierałoby drogę do
odzyskania własności nieruchomości przez jej poprzedniego właściciela.
Powodowie 3 listopada 1997 r. wszczęli postępowanie zmierzające do odzyskania
własności nieruchomości, którą ich poprzednicy prawni sprzedali Skarbowi Państwa
umową zawartą na podstawie art. 6 u.z.t.w.n., a przed 1 stycznia 1998 r. w sprawie
tej nie została wydana decyzja w przedmiocie zgłoszonego wniosku.
Z dniem 1 stycznia 1998 r. zaczął obowiązywać art. 229 u.g.n., który
stanowi, że roszczenie o zwrot wywłaszczonej nieruchomości nie przysługuje, jeżeli
przed dniem wejścia w życie ustawy nieruchomość została sprzedana lub oddana
w użytkowanie wieczyste osobie trzeciej, a prawa nabywcy zostały ujawnione
w księdze wieczystej. Z tą datą zatem rodzice powodów utracili możliwość
odzyskania własności nieruchomości, którą Skarb Państwa, jako nabywca - zamiast
zwrócić poprzedniemu właścicielowi z uwagi na jej zbędność na cele
wywłaszczenia - oddał w użytkowanie wieczyste osobom fizycznym
z przeznaczeniem pod budownictwo jednorodzinne.
Skoro ocena zasadności roszczenia o odszkodowanie za szkodę
wyrządzoną czynem niedozwolonym musi być dokonana według przepisów
obowiązujących w dacie zaistnienia zdarzenia, którym szkoda została wyrządzona,
14
to trafnie Sąd Apelacyjny przyjął, że podstawą roszczenia powodów o naprawienie
im szkody polegającej na utraceniu możliwości odzyskania własności
nieruchomości przy ul. L. jest art. 417 k.c. w brzmieniu sprzed 1 września 2004 r.,
czyli z okresu, gdy funkcjonariusze pozwanego zaniedbali obowiązku zwrócenia
poprzednikom prawnym powodów nieruchomości, która okazała się zbędna na cel
wywłaszczenia, z takim skutkiem, że po 1 stycznia 1998 r., w związku z wejściem w
życie art. 229 u.g.n., powodowie utracili możliwość ubiegania się o zwrócenie im
własności nieruchomości. Stosownie do art. 417 k.c. w brzmieniu sprzed 1 września
2004 r Skarb Państwa ponosił odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez
funkcjonariusza państwowego przy wykonywaniu powierzonej mu czynności, przy
czym w związku z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z 4 grudnia 2001 r., 18/00,
OTK 2001, nr 8, poz. 256, odpowiedzialność Skarbu Państwa za zdarzenia będące
źródłem szkody mające miejsce dopiero po wejściu w życie Konstytucji (17
października 1997 r.) nie zależała od wykazania zawinienia w działaniu
funkcjonariusza państwowego.
Sądy obu instancji dostrzegły, że wprawdzie zaniechanie funkcjonariusza
państwowego zaoferowania poprzednikom prawnym powodów zwrotu
nieruchomości sprzedanej Skarbowi Państwa datuje się na lata 1976-1978,
a powodowie utracili możliwość odzyskania własności nieruchomości z dniem
1 stycznia 1998 r., w związku z jej wcześniejszym oddaniem w użytkowanie
wieczyste i jako podstawę prawną odpowiedzialności pozwanego rozważyły także
art. 417 k.c. w brzmieniu sprzed 1 września 2004 r., z pominięciem wykładni tego
przepisu ustalonej przez Trybunał Konstytucyjny dla okresu po 17 października
1997 r. Bezzasadny jest zatem zarzut skarżącego Skarbu Państwa, że Sąd
Apelacyjny zastosował w sprawie art. 417 k.c. w brzmieniu aktualnym.
Skoro źródła szkody powodów nie można upatrywać w wydaniu wadliwych
decyzji administracyjnych (art. 156 § 1 pkt 2 k.p.a.) o oddaniu działek wydzielonych
z nieruchomości kupionej przez Skarb Państwa od ich rodziców w użytkowanie
wieczyste osobom fizycznym, to podstawą prawną roszczenia powodów nie mógł
być art. 418 k.c. ani też art. 160 k.p.a. Artykuł 418 k.c. stanowił bowiem podstawę
odpowiedzialności odszkodowawczej za szkodę wyrządzoną przez funkcjonariusza
państwowego na skutek wydania orzeczenia lub zarządzenia lecz nie na skutek
15
zaniechania obowiązku wynikającego z ustawy, a art. 160 § 1 k.p.a. (mający
w stosunku do niego charakter szczególny) tworzył podstawę takiej
odpowiedzialności wobec strony postępowania administracyjnego, która poniosła
szkodę na skutek wydania decyzji z naruszeniem przepisu art. 156 § 1 k.p.a. albo
wskutek stwierdzenia nieważności takiej decyzji. Sąd Apelacyjny trafnie wskazał, że
rodzice powodów nie mieli przymiotu strony w rozumieniu art. 28 k.p.a.
w postępowaniach administracyjnych o oddanie w użytkowanie wieczyste osobom
fizycznym działek wydzielonych z nieruchomości, którą sprzedali pozwanemu i nie
byli zatem także stronami postępowań o stwierdzenie nieważności tych decyzji.
Już choćby z tej przyczyny do oceny roszczeń rodziców powodów oraz samych
powodów o naprawienie im szkody podlegającej na niemożliwości odzyskania
własności nieruchomości przy ul. L. art. 160 § 1 k.p.a. nie mógł znaleźć
zastosowania. W efekcie, bezzasadny okazał się także zgłoszony w skardze
kasacyjnej pozwanego zarzut naruszenia art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c. w zw. z art. 2 § 3
k.p.c. w zw. z art. 160 § 4 k.p.a. i art. 5 ustawy z 17 czerwca 2004 r. o zmianie
ustawy Kodeks cywilny (...) poprzez odmowę odrzucenia pozwu w stosunku do
Wandy J. i Mariana J., którzy nie zgłosili roszczeń odszkodowawczych na drodze
administracyjnej przed wystąpieniem o ich zasądzenie w postępowaniu cywilnym.
Trzeba przy tym odnotować, że po uchyleniu art. 160 k.p.a. ustawą z 17 czerwca
2004 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny (...), przewidziana w § 4 tego przepisu
administracyjna droga dochodzenia roszczeń odszkodowawczych zmierzających
do naprawienia szkody spowodowanej zdarzeniami, o jakich mowa w § 1 art. 160
k.p.a., nie ma zastosowania także w odniesieniu do zdarzeń i stanów prawnych,
które w związku regulacją przewidzianą w art. 5 ustawy z 17 czerwca 2004 r. o
zmianie ustawy Kodeks cywilny (...) miały miejsce przed datą jej wejścia w życie, to
jest przed 1 września 2004 r. (por. uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu
Najwyższego z 31 marca 2011 r., III CZP 112/10).
2. Trafnie zarzuca skarżący Skarb Państwa, że zaskarżony wyrok wydany
został z naruszeniem art. 442 § 1 k.c. Przepis ten w brzmieniu obowiązującym do
9 sierpnia 2007 r., stanowił, że roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej
czynem niedozwolonym ulega przedawnieniu z upływem lat trzech od dnia,
w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej
16
naprawienia. Jednakże w każdym wypadku roszczenie przedawnia się z upływem
lat dziesięciu od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę. Ustawą
z 16 lutego 2007 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 80, poz. 538),
która weszła w życie 10 sierpnia 2007 r., art. 442 k.c. został uchylony, a z tą datą
zaczął obowiązywać art. 4421
k.c. Zgodnie z art. 2 ustawy z 16 lutego 2007 r. do
roszczeń, o których mowa w art. 1 tej ustawy, powstałych przed dniem jej wejścia
w życie, a według przepisów dotychczasowych w tym dniu jeszcze
nieprzedawnionych, stosuje się przepisy art. 4421
k.c. Dla zastosowania do
dochodzonego przez powodów roszczenia art. 442 k.c. lub art. 4421
k.c. konieczne
jest zatem stwierdzenie, czy roszczenie to według art. 442 k.c. nie było
przedawnione już 10 sierpnia 2007 r.
Zastosowanie art. 442 § 1 k.c. wymaga stwierdzenia, na czym polega
szkoda, której naprawienia dochodzi powód oraz oznaczenia daty, w której
dowiedział się on o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Dopiero
w dalszej kolejności zarzut przedawnienia może być oceniany z odwołaniem się do
przesłanek określonych w zdaniu 2 § 1 art. 422 k.c.
Zarówno przy pierwszym, jak i przy kolejnym rozpoznaniu sprawy, Sąd
Apelacyjny nie wskazał na okoliczności konieczne dla zastosowania do roszczenia
powodów unormowania zawartego w art. 442 § 1 zdanie 1 k.c. i ewentualnie
w dalszej kolejności - w zdaniu 2 tego przepisu. Sąd Apelacyjny przyjął, że trzyletni
termin przedawnienia roszczenia, o jakim mowa w zdaniu 1 art. 442 § 1 k.c.
rozpoczął w stosunku do powodów bieg dopiero 10 września 2003 r., w dacie
stwierdzenia nieważności decyzji o przekazaniu działek wydzielonych z działki nr
39 w użytkowanie wieczyste osobom fizycznym. Nie objaśnił jednak Sąd
Apelacyjny, dlaczego datę tę uznaje za datę, w której powodowie dowiedzieli się
o szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia, skoro nie byli oni stronami
postępowania o stwierdzenie nieważności decyzji o oddaniu nieruchomości Skarbu
Państwa w użytkowanie wieczyste. Oceniając zgłoszony przez pozwanego zarzut
przedawnienia Sąd Apelacyjny stwierdził, że „w zakresie, w jakim decyzje te
(o oddaniu działek wydzielonych z działki nr 39 w użytkowanie wieczyste)
uniemożliwiały dochodzenie przez powodów ich roszczenia, uzasadnione jest
zastosowanie w drodze analogii przepisów o wpływie stanu zawieszenia wymiaru
17
sprawiedliwości na bieg przedawnienia". Trzeba jednak zauważyć (o czym była
mowa już wyżej), że decyzje o oddaniu nieruchomości wydzielonych
z nieruchomości sprzedanej Skarbowi Państwa przez poprzedników prawnych
powodów same w sobie nie stały na przeszkodzie dochodzeniu zwrotu
nieruchomości niewykorzystanej na cele wywłaszczenia albo odszkodowania za
szkodę podlegającą na niemożliwości odzyskania własności takiej nieruchomości,
a to w zależności od poglądu na temat skutków zaniechania zaoferowania byłemu
właścicielowi nieruchomości do zwrotu przed zadysponowaniem nią na cele
sprzeczne z wywłaszczeniem. Wydanie takich decyzji stanowiło wręcz element
stanu faktycznego warunkującego powstanie roszczenia o zwrot nieruchomości
wykorzystanej niezgodnie z celem wywłaszczenia lub o odszkodowanie.
W orzecznictwie wyrażone zostały poglądy, że do okoliczności świadczących
o istnieniu stanu siły wyższej uniemożliwiającej dochodzenie roszczenia
i powodującej zawieszenie biegu przedawnienia roszczenia (art. 121 pkt 4 k.c.).
należy zaliczyć ryzyko oczywistej nieskuteczności podejmowanych działań,
niemożliwość efektywnego dochodzenia na drodze prawnej zwrotu rzeczy, brak
faktycznej możliwości skorzystania przez uprawnionych z wymiaru sprawiedliwości
(por. wyroki Sądu Najwyższego z 11 lutego 1997 r., II CKN 78/96, niepubl.;
z 13 października 2005 r., I CK 162/05, OSP 2006, nr 9, poz. 107; z 13 grudnia
2001 r., IV CKN 307/01, OSNC 2002, nr 10, poz. 124; postanowienie Sądu
Najwyższego z 28 listopada 2008 r., V CSK 297/08, niepubl.), ale ustalenie,
czy zachodził przypadek siły wyższej musi uwzględniać okoliczności oceniane
indywidualnie, z odwołaniem się do ustalonych faktów dotyczących sytuacji
konkretnej osoby, która powołuje się na stan siły wyższej, jako przyczynę
opóźnienia w wystąpieniu z powództwem (por. wyrok Sądu Najwyższego
z 4 września 2003 r., IV CKN 420/01, niepubl.). Sąd Apelacyjny nie wskazał na
jakąkolwiek okoliczność dotyczącą konkretnie powodów, która by uzasadniała
zastosowanie art. 121 pkt 4 k.c. w odniesieniu do biegu przedawnienia powstałego
po ich stronie roszczenia odszkodowawczego. Nie określił też przez jaki czas miało
trwać zawieszenie biegu przedawnienia roszczenia powodów. Odwołanie się do
konstrukcji zawieszenia biegu przedawnienia wymaga oznaczenia daty, w której
rozpoczął się bieg terminu przedawnienia roszczenia liczony od zdarzenia
18
wyrządzającego szkodę, a tego Sąd Apelacyjny nie uczynił. Ze stwierdzenia,
iż złożenie przez powodów 3 listopada 1997 r. wniosku o zwrot wywłaszczonych
nieruchomości spowodowało przerwanie dziesięcioletniego terminu przedawnienia
ich roszczenia, o jakim mowa w zdaniu 2 art. 442 § 1 k.c. można wprawdzie
wnioskować, że termin ten - zdaniem Sądu Apelacyjnego - przed 3 listopada
1997 r. na powrót rozpoczął bieg, ale bez powołania konkretnych dat istotnych
z uwagi na brzmienie art. 442 k.c. nie sposób jest dokonać kontroli zastosowania
tego przepisu przez Sąd Apelacyjny.
3. Trafnie zarzucają powodowie, że oceniając charakter, a co za tym idzie -
także wysokość szkody, Sąd Apelacyjny z naruszeniem art. 361 § 2 k.c.
przyjął, że nieruchomość, której własności powodowie nie mogą odzyskać miała
status gruntu przeznaczonego pod zalesienie, a nie pod budownictwo jednorodzinne.
Nieruchomość sprzedana Skarbowi Państwa przez rodziców powodów rzeczywiście
przeznaczona była pod zalesienie i takie przeznaczenie gruntu zadecydowało
o zawarciu umowy sprzedaży w trybie art. 6 u.z.t.w.n. Gdyby przeznaczenie
nieruchomości nie zmieniło się, to po stronie powodów czy ich poprzedników
prawnych ogóle nie powstałoby roszczenie o zwrot nieruchomości sprzedanej na
cele wywłaszczeniowe. Zmiana przeznaczenia gruntu sprzedanego Skarbowi
Państwa zadecydowała o powstaniu roszczenia, którego powodowie
od 1 stycznia 1998 r. nie mogli skutecznie dochodzić. Oznacza to, że gdyby
powodowie odzyskali własność nieruchomości, to tylko nieruchomości o innym
przeznaczeniu niż pod zalesienie. Oceniając wysokość szkody poniesionej przez
powodów nie można zatem przyjmować, że ich roszczenie dotyczyło nieruchomości
przeznaczonej pod zalesienie, bowiem powstało ono w efekcie tego,
że przeznaczenie nieruchomości sprzedanej Skarbowi Państwa zmieniło się przed
powstaniem roszczenia o jej zwrot i gdyby powodowie odzyskali własność
nieruchomości, to byłaby to już nieruchomość o innym przeznaczeniu
niż sprzedana Skarbowi Państwa umową z 22 kwietnia 1976r.
Nie mają natomiast racji powodowie, o ile zarzucają, że zaskarżony wyrok
zapadł z naruszeniem art. 363 § 2 k.c. w zw. z art. 481 § 1 k.c. w zw. z art. 455 k.c.
poprzez błędną wykładnię i przyjęcie, że powodom należą się odsetki od
19
zasądzonej kwoty dopiero od dnia wyrokowania. Powodowie dochodzą naprawienia
szkody wyrządzonej im czynem niedozwolonym. Zobowiązania wynikające
z czynów niedozwolonych powstają w dacie ich popełnienia, a wobec
nieoznaczenia terminu, w jakim dłużnik powinien naprawić szkodę zaliczane są do
zobowiązań bezterminowych. Co do zasady, naprawienie szkody powinno nastąpić
według wyboru poszkodowanego, bądź przez przywrócenie stanu poprzedniego,
bądź przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej, a ogranicza się do zapłaty sumy
pieniężnej w przypadku, o jakim mowa w art. 363 § 1 zd. 2 k.c. Postawienie
zobowiązania odszkodowawczego w stan wymagalności następuje w rezultacie
wezwania dłużnika przez wierzyciela do zapłaty, a zatem wezwanie to przekształca
zobowiązanie bezterminowe w terminowe. Zgodnie z art. 455 k.c. spełnienie
świadczenia przez dłużnika powinno nastąpić niezwłocznie po wezwaniu go przez
wierzyciela, a termin „niezwłocznie" należy rozumieć jako „realny", w którym dłużnik
przy uwzględnieniu okoliczności miejsca i czasu oraz regulacji art. 354 i art. 355
k.c. będzie w stanie dokonać zapłaty (por. wyrok Sądu Najwyższego z 13 grudnia
2006 r. II CSK 293/06, nie publ.). Art. 363 § 2 k.c. przewiduje, że jeżeli naprawienie
szkody ma nastąpić w pieniądzu, to wysokość odszkodowania powinna być
ustalona według cen z daty ustalenia odszkodowania. Datą tą jest zamknięcie
rozprawy, po którym dochodzi do wydania wyroku, ponieważ w oparciu o art. 316
§ 1 k.p.c. sąd bierze za podstawę orzeczenia stan istniejący w tej dacie.
Zastosowanie cen z innej daty wymagałoby powołania przez wierzyciela,
podzielonych przez sąd, szczególnych okoliczności, wskazujących na zaistnienie
wyjątku od powyższej zasady. Przyjęcie tej zasady powoduje, że wierzyciel nie
ponosi negatywnych skutków spadku wartości pieniądza w okresie od
wymagalności zobowiązania do orzekania o obowiązku zapłaty przez dłużnika,
zapewnia zatem pełną kompensatę.
Skutki braku zapłaty zobowiązania w terminie, uregulowane w art. 481 § 1
k.c., wskazują na uprawnienie wierzyciela do żądania odsetek za okres opóźnienia
bez względu na przyczyny uchybienia terminu płatności świadczenia pieniężnego.
Odsetki spełniają funkcję odszkodowawczą w postaci rekompensaty uszczerbku
wywołanego pozbawieniem wierzyciela możliwości uzyskania korzyści z należnej
mu kwoty odszkodowania, a częściowo także waloryzacyjną, o ile przewyższają
20
wskaźnik inflacji. Wobec tego łączna suma odszkodowania i odsetek nie może
przewyższać wysokości szkody. W przypadku ustalenia odszkodowania według
cen z daty wyrokowania, które będzie wyższe od ustalonego przy zastosowaniu
cen z daty wymagalności, zaistniałej po wezwaniu dłużnika oraz odsetek za okres
do dnia wyrokowania, wierzycielowi należą się odsetki od daty wyroku. Dopiero od
tej daty dłużnik popada w opóźnienie z zapłatą. Przyznanie odsetek od
odszkodowania ustalonego według wyższych cen z daty wyrokowania za okres
poprzedzający tę datę prowadziłoby do nieuzasadnionego uprzywilejowania
wierzyciela (por. uchwałę Sądu Najwyższego z 19 marca 1998 r., III CZP 72/97,
OSNC 1998/9/133, wyroki Sądu Najwyższego z 29 maja 2000 r. III CKN 823/98, nie
publ., z 4 lutego 2005 r. I CK 569/04, nie publ., 16 kwietnia 2009 r. I CSK 524/08,
OSNC-ZD 2009, nr 4, poz. 106, z 11 lutego 2010 r., I CSK 262/09, nie publ.).
5. Artykuł 378 § 2 k.p.c. w zw. z art. 72 § 1 pkt 1 k.p.c. został zastosowany
przez Sąd Apelacyjny, gdy ten poprzednio rozpoznając sprawę na skutek apelacji
Bernarda J. od wyroku Sądu Okręgowego z 29 marca 2007 r. rozpoznał sprawę
także na rzecz powodów Wandy J. i Mariana J., którzy skutecznie wyroku nie
zaskarżyli i w konsekwencji, po uchyleniu wyroku Sądu Okręgowego z 29 marca
2007 r., przekazał sprawę w całości temu Sądowi do ponownego rozpoznania.
Poglądem tym związany został Sąd Okręgowy, ale i Sąd Apelacyjny przy
ponownym rozpoznaniu sprawy (art. 386 § 6 k.p.c.).
Zarzut naruszenia art. 378 § 2 k.p.c. w zw. z art. 72 § 1 pkt 1 k.p.c. poprzez
przyjęcie, że prawa i obowiązki powodów są im wspólne okazał się bezzasadny.
Artykuł 378 § 2 k.p.c. może być zastosowany w sytuacji, gdy orzeczenie zostanie
zaskarżone przez jednego ze współuczestników materialnych występujących po
jednej ze stron procesu. Współuczestnictwo materialne charakteryzuje istnienie
materialnoprawnej więzi między współuczestnikami, która występuje zawsze
(ale nie tylko), gdy stanowią oni wielopodmiotową stronę stosunku
prawnomaterialnego, pozostającego w związku z przedmiotem sporu. Wyróżniamy
dwa rodzaje współuczestnictwa materialnego: wynikające ze wspólności praw lub
obowiązków albo wynikające tylko z tej samej zasady faktycznej i prawnej.
Przedmiotem zaskarżenia apelacją powoda Bernarda J. było rozstrzygnięcie Sądu
Okręgowego o roszczeniu odszkodowawczym dotyczącym szkody wyrządzonej
21
poprzednikom prawnym powodów czynem niedozwolonym. Charakter i źródło
dochodzonego w procesie roszczenia decyduje o tym, że w relacjach pomiędzy
powodami występuje współuczestnictwo materialne, a taki charakter
współuczestnictwa pomiędzy powodami usprawiedliwiał zastosowanie art. 378 § 2
k.p.c. na korzyść tych z nich, którzy nie zaskarżyli skutecznie wyroku Sądu
pierwszej instancji zapadłego w sprawie.
Reasumując wskazać trzeba, że skoro częściowo zasadne okazały się
zarówno zarzuty skargi kasacyjnej pozwanego, jak i powodów, to na podstawie art.
39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 k.p.c. w zw. z art. 39821
k.p.c., Sąd Najwyższy
orzekł, jak w sentencji.
jz