Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 390/10
POSTANOWIENIE
Dnia 15 czerwca 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący)
SSN Marian Kocon
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w W.
przy uczestnictwie Krystyny S.
o umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 15 czerwca 2011 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczki postępowania Krystyny S.
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 10 marca 2010 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i postanowienie Sądu
Rejonowego z dnia 9 grudnia 2009 r., R III Ns 969/09 i znosząc
przeprowadzone postępowanie przekazuje sprawę Sądowi
Rejonowemu do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy oddalił apelację uczestniczki
postępowania Krystyny S. od postanowienia Sądu Rejonowego z dnia 9 grudnia
2009 r., którym orzeczono o umieszczeniu jej w szpitalu psychiatrycznym celem
leczenia psychiatrycznego.
Orzeczenie to oparte zostało na następujących ustaleniach
i wnioskach:
Uczestniczka postępowania była dwukrotnie hospitalizowana
psychiatrycznie z powodu schizofrenii paranoidalnej. Od opuszczenia szpitala nie
przyjmuje zaleconych leków, nie wyraża zgody na leczenie. Nie jest zdolna do
samodzielnego zaspokajania swoich potrzeb, a zaniechanie leczenia powoduje
pogorszenie stanu jej zdrowia. Mieszka z dorosłym dzieckiem, które po zmianie płci
nosi imię Izabela. Zajmowane mieszkanie jej zastawione jest różnymi przedmiotami
do tego stopnia, że można poruszać się w nim jedynie wąskimi tunelami.
Podłoga jest wyścielona folią i puszkami, a do ścian i sufitów poprzyczepiane są
przedmioty zrobione z aluminiowej blachy, przypominające kolczugę. Z puszek
wycina ona kawałki tej blachy, łączy je za pomocą sznurka lub drutu i wiesza na
ścianach jako ochronę przed promieniowaniem. Przy ścianach, po sufit,
poustawiane są torby foliowe wypełnione aluminiowymi puszkami. Rzeczy
znajdujące się w kuchni przylegają do kuchenki gazowej. Uczestniczka utrzymuje,
że jest atakowana przez sąsiadów za pomocą specjalnych, skomplikowanych
urządzeń w celu zmuszenia jej do opuszczenia mieszkania. Wniosek Miejskiego
Ośrodka Pomocy Społecznej o umieszczenie uczestniczki w szpitalu
psychiatrycznym Sądy obu instancji uznały za zasadny, spełniający przesłanki
przewidziane w art. 29 ust. 1 ustawy z 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia
psychicznego Dz. U. Nr 11, poz. 535 ze zm., dalej - u.o.z.p.). Na potrzebę
niezwłocznego leczenia jej wskazują opinie biegłych lekarzy psychiatrów, którzy
podkreślili skrajnie zły stan sanitarny warunków bytowych i jej samej oraz znaczne
wychudzenie, jak też pogarszanie się stanu zdrowia psychicznego. Istnieje szansa
na uzyskanie poprawy zdrowia uczestniczki postępowania.
W skardze kasacyjnej uczestniczka powołała podstawę przewidzianą art.
3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. Podniosła, że doszło do rażącego naruszenia art. 59 k.p.c.
3
przez niezastosowanie go, jako skutku błędnej wykładni, ponieważ udział
prokuratora należało uznać za konieczny, z uwagi na stan uczestniczki,
wyłączający jej świadome i swobodne powzięcie decyzji. Postępowanie
prowadzone było w warunkach nieważności (art. 379 pkt 5 k.p.c.), bo uczestniczka
była pozbawiona możności obrony swych praw przez zaniechanie ustanowienia dla
niej pełnomocnika. Skarżąca wniosła o uchylenie postanowienia i przekazanie
sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego
wprowadziła możliwość umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym osoby chorej
psychicznie lub osoby upośledzonej umysłowo bez jej zgody, na podstawie
orzeczenia sądu opiekuńczego, celem przeprowadzenia koniecznego leczenia
psychiatrycznego (art. 22 do 29). Stanowi ona wyraz realizacji obowiązku państwa
ochrony osób z zaburzeniami psychicznymi za pomocą objętych nią form. Intencją
ustawodawcy, zawartą zarówno w poprzedzającej przepisy preambule, jak
i w treści uchwalonych norm jest zagwarantowanie osobom dotkniętym takimi
zaburzeniami ochrony ich praw oraz poszanowanie sfery ich wolności i godności
osobistej. Oznacza to powinność sądu interpretacji przepisów tej ustawy,
wkraczających bezpośrednio w sferę dóbr wysoko chronionych, w sposób
uwzględniający cel i zamiar ustawodawcy oraz wyjątkowy charakter przyjętej
regulacji, polegający na odstępstwie od zasady nieskrępowanej możliwości
samodzielnej oceny przez każdą osobę tak potrzeby, jak i wyboru rodzaju
oraz metod postępowania leczniczego. Podjęte zatem orzeczenie powinno służyć
dobru i interesowi osoby, której postępowanie dotyczy. Na takie rozumienie
przepisów powołanej ustawy wskazuje ugruntowane orzecznictwo
i podzielić należy je również w rozpoznawanej sprawie (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 14 lutego 1996 r., II CRN 201/95, niepubl.; z dnia 12 lutego
1997 r., II CKU 72/96, OSNC 1997/ 6-7/84; z dnia 27 lutego 2008 r., III CSK 318/07,
niepubl. i z dnia 14 kwietnia 2011 r., IV CSK 483/10, niepubl.).
Postępowanie związane z rozpoznaniem wniosku o umieszczenie osoby chorej
psychicznie, bez jej zgody, w szpitalu psychiatrycznym powinno być prowadzone
z uwzględnieniem konieczności stosowania środków służących ochronie praw
4
procesowych tej osoby, co podyktowane jest dążeniem do zapobieżenia
nierówności podmiotów tego postępowania i zapewnienia uczestnikowi
rzeczywistego w nim udziału. Temu celowi służą przepisy art. 5 k.p.c., art. 46 ust. 4
u.o.z.p., art. 232 zd. 2 drugie k.p.c. oraz art. 48 u.o.z.p. Nie przewidują one wprost
obowiązku podjęcia przez sąd objętych nimi czynności, ponieważ ocenie sądu
w indywidualnych okolicznościach rozpoznawanej sprawy poddane zostało ich
zastosowanie. Podkreślenia jednak wymaga, że w każdej sprawie, jej konkretne
uwarunkowania mogą być podstawą do uznania, że wskazana w tych przepisach
możliwość przekształci się w obowiązek. Użycie w przepisie zwrotu „ sąd może”,
czy „uzna to za konieczne” nie oznacza dowolności, gdy okoliczności sprawy
wskazują, że uczestnik postępowania nie może sam bronić swoich praw
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia14 kwietnia 2011 r., IV CSK 483/10,
niepubl.; z dnia 22 kwietnia 2010 r., V CSK 384/09, niepubl.; z dnia 28 listopada
2002 r., II CKN 399/01, niepubl.). Wobec tego rzeczą sądu jest powinność
wnikliwego rozeznania, czy uczestnik postępowania ma zdolność do racjonalnego
działania w postępowaniu, a w razie jego nieporadności, wywołanej zaburzonym
widzeniem rzeczywistości, podjęcie decyzji, które z wymienionych uregulowań
należy zastosować dla realnego wsparcia w podjęciu przez niego obrony.
Gwarantowane także uregulowaniem art. 45 ust. 1 Konstytucji i art. 6 Europejskiej
Konwencji Praw Człowieka uprawnienie do rzetelnego procesu nakazuje
prowadzenie postępowania w sposób umożliwiający każdemu uczestnikowi
skuteczne podjęcie obrony. Zapewnienie właściwego dostępu do sądu wypełnia
możliwość efektywnego udziału uczestnika w postępowaniu, którego przejawem
jest dostępność skorzystania z pomocy profesjonalnego pełnomocnika
ustanowionego przez sąd. Przepis art. 48 u.o.z.p. przewiduje wyjątek od zasady
ustanawiania pełnomocnika tylko na wniosek uczestnika i daje sądowi możliwość
ustanowienia pełnomocnika z własnej inicjatywy, będącej następstwem uznania,
że udział takiego pełnomocnika jest potrzebny, a stan zdrowia psychicznego nie
zezwala uczestnikowi na wystąpienie z takim żądaniem. Dotyczy zatem takiej
sytuacji, w której inne możliwości, jak udzielanie stosownych pouczeń, co do
czynności procesowych, czy dopuszczenie dowodu z urzędu ocenione zostały jako
bezskuteczne lub bezcelowe. Niemożność właściwego korzystania z instytucji
5
procesowych przez osobę chorą psychicznie powoduje konieczność ustanowienia
przez sąd pełnomocnika (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 10 marca
1999 r., II CKN 41/99, niepubl.; z dnia 8 grudnia 2005 r., III CK 230/05, niepubl.
i z dnia 14 czerwca 2005 r., V CK 746/04, niepubl.). Uchybienie temu obowiązkowi
stanowi podstawę nieważności postępowania, objętą art. 379 pkt 5 k.p.c.
W rozpoznawanej sprawie Sądy obu instancji nie rozważyły potrzeby ustanowienia
dla uczestniczki pełnomocnika z urzędu, chociaż jej działanie i wypowiedzi
powinny budzić wątpliwości co do zdolności samodzielnej i świadomej obrony.
Uczestniczka brała udział jedynie w postępowaniu przed Sądem pierwszej instancji,
nie zgłaszała żadnych wniosków, zaś pismo, w którym zawarła oświadczenie,
że „nie czuje się chora psychicznie i nie stwarza zagrożenia pożarowego czy
gazowego” wskazują na brak świadomości choroby i istoty prowadzonego
postępowania. Znajduje to potwierdzenie w wywodach opinii biegłych,
stwierdzających, że uczestniczka cierpi na schizofrenię paranoidalną, przejawia
myślenie paralogiczne, stosując sobie jedynie znane zasady logiki, a nadto izoluje
się od otoczenia i nie widzi potrzeby leczenia, na które nie wyraża zgody. Nie było
podstaw do uznania, że jej udział w postępowaniu był rzeczywisty i miała
możliwość efektywnego skorzystania z przysługujących jej uprawnień procesowych.
W istocie nie miała ona żadnej pomocy procesowej, co przemawia za trafnością
zarzutu pozbawienia jej możności obrony wywołanego niezastosowaniem art. 48
u.o.z.p., będącego konsekwencją nieprawidłowej oceny przewidzianych nim
przesłanek.
Nie można natomiast podzielić zarzutu niezastosowania art. 59 k.p.c., jako
następstwa jego błędnej wykładni. Udział prokuratora w postępowaniu dotyczącym
wniosku o umieszczenie osoby chorej psychicznie, bez jej zgody, w szpitalu
psychiatrycznym został objęty art. 46 ust. 4 u.o.z.p. Przepis ten stanowi, że sąd
zawiadamia prokuratora o potrzebie wzięcia udziału w postępowaniu, jeżeli uzna to
za konieczne. Jego treść odpowiada treści objętej przepisem art. 59 k.p.c., z uwagi
jednak na szczególne uregulowanie kwestii udziału prokuratora w tym
postępowaniu nie jest możliwe stosowanie uregulowania ogólnego. Podkreślić
jedynie należy, że uznanie przez sąd udziału prokuratora za konieczny nie może
być dowolne, wymaga brania pod uwagę wszystkich okoliczności konkretnej
6
sprawy i oceny, zwłaszcza w odniesieniu do potrzeby ochrony praw tak istotnych,
jak wolność i nietykalność osobista uczestnika, którego postępowanie dotyczy.
Zagrożenie tych praw będzie podstawą przyjęcia istnienia obowiązku
zawiadomienia prokuratora, co jednak nie wyłącza zapewnienia uczestnikowi
możności obrony przez ustanowienie adwokata.
Z powyższych względów postanowienia Sądów obu instancji podlegały
uchyleniu w oparciu o art. 39815
§ 1 k.p.c., a sprawa przekazaniu do ponownego
rozpoznania.
Rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego należało pozostawić
końcowemu orzeczeniu na podstawie art. 108 § 2 w związku z art. 13 § 2, art. 39821
k.p.c.