Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 29 czerwca 2011 r.
III SK 12/11
Nie jest sprzeczne z prawem utworzenie stowarzyszenia, którego jednym
z celów statutowych jest zarządzanie ogrodami działkowymi, niebędącymi we
władaniu Polskiego Związku Działkowców (art. 16 ustawy z dnia 7 kwietnia
1989 r. - Prawo o stowarzyszeniach, jednolity tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz.
855 ze zm. w związku z art. 6 ustawy z dnia 8 lipca 2005 r. o rodzinnych ogro-
dach działkowych, Dz.U. Nr 169, poz. 1419 ze zm.).
Przewodniczący SSN: Jerzy Kwaśniewski (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Zbigniew Korzeniowski, Roman Kuczyński.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 29 czerwca
2011 r. sprawy z wniosku Stowarzyszenia Ogrodów Działkowych Z.D. w S. przy
uczestnictwie Starosty P. i Polskiego Związku Działkowców Rodzinny Ogród Dział-
kowy K.D. w S. o wpis do Krajowego Rejestru Sądowego, na skutek skargi kasacyj-
nej wnioskodawcy od postanowienia Sądu Okręgowego w Poznaniu z dnia 22 kwiet-
nia 2010 r. […]
u c h y l i ł zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę Sądowi Okręgowe-
mu w Poznaniu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowa-
nia kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Stowarzyszenie Ogrodów Działkowych Z.D. w S. (wnioskodawca) wniosło o
rejestrację w Krajowym Rejestrze Sądowym. Sąd Rejonowy Poznań - Nowe Miasto i
Wilda w Poznaniu postanowieniem z dnia 8 lutego 2010 r. […] odmówił dokonania
wpisu. W uzasadnieniu postanowienia Sąd pierwszej instancji wyjaśnił, że zgodnie z
art. 16 ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. - Prawo o stowarzyszeniach (jednolity tekst:
Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855 ze zm.) sąd rejestrowy wydaje postanowienie o za-
rejestrowaniu stowarzyszenia po stwierdzeniu, że jego statut jest zgodny z przepi-
2
sami obowiązującego w Polsce porządku prawnego a założyciele spełniają wymaga-
nia określone ustawą. Zdaniem Sądu Rejonowego przedstawiony przez wniosko-
dawcę statut nie odpowiada przepisom prawa, ponieważ pozostaje w sprzeczności z
przepisami ustawy z dnia 8 lipca 2005 r. o rodzinnych ogrodach działkowych (Dz.U.
Nr 169, poz. 1419 ze zm., dalej jako ustawa). Zgodnie z art. 6 ustawy rodzinne
ogrody działkowe to wydzielone obszary gruntu pozostające we władaniu Polskiego
Związku Działkowców (dalej jako PZD), zaś stosownie do art. 9 ustawy rodzinne
ogrody działkowe zakładane są wyłącznie na gruntach stanowiących własność
Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego oraz Polskiego Związku Dział-
kowców. Tymczasem w § 3 ust. 1 statutu przewidziano, że jednym z celów stowarzy-
szenia jest prowadzenie ogrodów działkowych, zaś w § 3 ust. 13 zastrzeżono, że
Stowarzyszenie realizuje swoje cele poprzez „zarządzanie i prowadzenie ogrodów
działkowych, do których posiada stosowne uprawnienia”. Zdaniem Sądu rzeczywi-
stym celem wnioskodawcy jest zarządzanie ogrodami działkowymi w oderwaniu od
PZD, mimo iż cel ten nie został wprost w statucie określony, pomimo ustawowego
wymogu dokładnego określenia celów i środków działania. Ponadto za sprzeczny z
ustawą uznano także § 6 statutu, w którym zastrzeżono możliwość przydziału działki
przez zarząd Stowarzyszenia oraz przewidziano możliwość zawierania przez zarząd
umowy dzierżawy działki (§ 6 ust. 12), co narusza art. 31 ust. 1 oraz art. 14 ust. 1-3
ustawy, w świetle których regulacja zasad przydziału i użytkowania działek należy do
wyłącznej kompetencji PZD. W ten sposób wnioskodawca przyznał sobie uprawnie-
nia przysługujące PZD. Z tych samych powodów za sprzeczne z prawem uznano
postanowienia statutu dotyczące podziału ogrodu na działki i tereny ogólne (art. 13
ust. 1 ustawy), zapewnienia dostępu do infrastruktury technicznej oraz korzystania z
urządzeń przeznaczonych do użytku wspólnego (15 ust. 1 ustawy), likwidacji ogrodu
działkowego (art. 17-24 ustawy), prowadzenia działalności gospodarczej na użytko-
wanej działce (art. 13 ust. 4 ustawy). Sąd Rejonowy zauważył również, że wiele po-
stanowień statutu posługuje się pojęciami, których znaczenie odbiega od pojęć uży-
wanych w ustawie o rodzinnych ogrodach działkowych (np. właściciel działki, użyt-
kownik działki, dzierżawca).
Wnioskodawca zaskarżył powyższe postanowienie apelacją w całości, zarzu-
cając temu orzeczeniu naruszenie przepisów prawa materialnego, to jest art. 16
Prawa o stowarzyszeniach oraz art. 6, art. 13 ust. 1 i 4, art. 14 ust. 1-3, art. 15 ust. 1
3
oraz art. 31 ust. 1 ustawy i wniósł o jego zmianę poprzez dokonanie wpisu wniosko-
dawcy do KRS zgodnie z wnioskiem.
Sąd Okręgowy w Poznaniu postanowieniem z dnia 22 kwietnia 2010 r. […]
oddalił apelację wnioskodawcy, uznając za prawidłowe ustalenia faktyczne Sądu
pierwszej instancji i dokonaną w oparciu o nie ocenę prawną. Sąd odwoławczy nie
podzielił poglądu wnioskodawcy, zgodnie z którym dla możliwości zarejestrowania
stowarzyszenia wystarczające jest, by jego statut był zgodny z przepisami Prawa o
stowarzyszeniach, bez możliwości badania zgodności statutu z przepisami innych
aktów prawnych. Podobnie jak Sąd pierwszej instancji Sąd Okręgowy stwierdził nie-
zgodność statutu wnioskodawcy z przepisami ustawy o rodzinnych ogrodach dział-
kowych. Rzeczywistym celem Stowarzyszenie jest bowiem zarządzanie ogrodami
działkowymi w oderwaniu od PZD, a tym samym stworzenie struktury organizacyjnej
odrębnej od PZD, co jest wykluczone w aktualnym stanie prawnym. Zdaniem Sądu
Okręgowego nie ulega wątpliwości, że jedynym dysponentem gruntami na których
prowadzone są rodzinne ogrody działkowe, bez względu na to, czy grunty te stano-
wią własność PZD, czy są przez niego użytkowane na podstawie innego tytułu praw-
nego, jest PZD. PZD ustanawia w drodze uchwały na rzecz swojego członka prawo
używania działki i pobierania z niej pożytków, PZD przysługuje wyłączne prawo wła-
sności urządzeń, budynków i budowli rodzinnego ogrodu działkowego. Uprawnienia
te zostały przyznane PZD przez ustawodawcę, a wszelkie organy państwa mają sto-
sować obowiązujące przepisy ustawy niezależnie od tego, jak jej postanowienia po-
strzegane są przez pewną część społeczeństwa. Zdaniem Sądu Okręgowego wnio-
skodawca zastrzegł w przedłożonym statucie na rzecz tworzonego podmiotu niemal-
że tożsame uprawnienia, jakie ustawodawca przyznał PZD, co należy odczytywać
jako nieuprawnione wkroczenie w wyłączną sferę kompetencji przyznanych temu
Związkowi, co z kolei powoduje bezprawność postanowień statutu. W aktualnym sta-
nie prawnym nie jest bowiem możliwe tworzenie konkurencyjnego podmiotu wobec
PZD, wyposażonego w takie same lub zbliżone kompetencje. Działania takie godzi
bowiem w ustawową niezależność i samodzielność PZD, zagwarantowaną przez
przepisy ustawy.
Wnioskodawca zaskarżył powyższe postanowienie skargą kasacyjną. Zaskar-
żonemu postanowieniu zarzucił naruszenie art. 16 ustawy z 7 kwietnia 1989 r. Prawo
o stowarzyszeniach, art. 6, art. 31 ust. 1 i art. 14 ust. 1-3, art. 13 ust. 1 i ust. 4 ustawy
o rodzinnych ogrodach działkowych oraz art. 382 w związku z art. 217 k.p.c.
4
Polski Związek Działkowców, Rodzinny Ogród Działkowy K.D. w S. (uczestnik postę-
powania) w odpowiedzi na skargę kasacyjną wnioskodawcy wniósł o jej oddalenie.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Skarga kasacyjna wnioskodawcy ma uzasadnione podstawy. Sąd Okręgowy
prawidłowo uznał, że jednym z warunków wpisania stowarzyszenie do KRS jest
zgodność postanowień jego statutu nie tylko z przepisami Prawa o stowarzyszeniach
ale także innych aktów prawnych składających się na obowiązujący w Rzeczpospo-
litej Polskiej porządek prawny. Wadliwie przyjął jednak, że postanowienia statutu
wnioskodawcy są sprzeczne z powołanymi w podstawie skargi kasacyjnej przepisami
ustawy o rodzinnych ogrodach działkowych, naruszając w ten sposób art. 16 Prawa o
stowarzyszeniach.
Przepisy Prawa o stowarzyszeniach tworzą formalno-organizacyjne ramy, w
których realizowane jest jedno z podstawowych uprawnień jednostki, jakim jest wol-
ność zrzeszania się. Wolność ta chroniona jest przez art. 12 i art. 58 Konstytucji RP.
Wolność zrzeszania się celem realizacji dowolnego zamierzenia jest podstawowym
prawem jednostki. Ocena w przedmiocie zgodności statutu stowarzyszenia z prawem
nie może odrywać się od podstawowych zasad Konstytucji RP oraz wyraźnie przewi-
dzianych ograniczeń przedmiotowej wolności przez przepisy rangi ustawowej speł-
niające test proporcjonalności z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. Wolność zrzeszania się
należy bowiem do tych wolności obywatelskich, które umożliwiają postępowanie we-
dług własnej woli zainteresowanych osób, niezależnie od państwa i jego ustaw, i
które jako takie nie mogą być jednostkom w dowolny sposób i w dowolnym zakresie
przyznawane i cofane (postanowienie z dnia 24 kwietnia 1998 r., I ACa 17/98, OSA
1999 nr 1, poz. 8). Należy zwrócić uwagę na art. 1 ust. 2 Prawa o stowarzyszeniach,
zgodnie z którym „prawo zrzeszania się w stowarzyszeniach może podlegać ograni-
czeniom przewidzianym jedynie przez ustawy, niezbędnym do zapewnienia intere-
sów bezpieczeństwa państwowego lub porządku publicznego oraz ochrony zdrowia
lub moralności publicznej albo ochrony praw i wolności innych osób”. Odmowa zare-
jestrowania stowarzyszenia ze względu na niezgodność statutu z przepisami prawa
(art. 16 Prawa o stowarzyszeniach) nie może wynikać, tak jak w rozpoznawanej
sprawie, z porównania przedmiotów regulacji normatywnej i regulacji statutowej, bez
jednoczesnej weryfikacji zgodności uwzględnianej regulacji normatywnej z klauzu-
5
lami uzasadniającymi ograniczenie prawa do zrzeszania się, określonymi w art. 1 ust.
2 Prawa o stowarzyszeniach.
Sąd Najwyższy podziela wyrażony w orzecznictwie pogląd, że „ograniczenie
wolności stowarzyszeń polega albo na całkowitym zakazie realizacji wskazanych
celów przez działalność w formie stowarzyszenia, albo na reglamentacji (wyłączno-
ści) realizowania konkretnych celów przez stowarzyszenia, określone w ustawie"
(postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 13 czerwca 1991 r., I ACr
100/91, Przegląd Sądowy 1993, wkładka do nr 11, poz. 8). Nie może jednakże sta-
nowić ograniczenia wolności stowarzyszenia się funkcjonowanie innych organizacji
zarówno o identycznych, jak i zbliżonych celach (postanowienie Sądu Apelacyjnego
w Krakowie z dnia 13 czerwca 1991 r., I ACr 100/91). Takie ograniczenie wypacza-
łoby samą ideę wolności stowarzyszenia oznaczające przyznanie monopolu tym or-
ganizacjom społecznym o formie stowarzyszenia, które zostały utworzone wcześniej.
Nie można również mówić o sprzeczności statutu stowarzyszenia z przepisami
prawa, jeżeli w świetle aktualnie obowiązującego porządku prawnego niektóre z ce-
lów stowarzyszenia nie mogą być faktycznie realizowane, o ile organizacja taka
może środkami zgodnymi z prawem oddziaływać na prawodawcę i nakłaniać go do
zmiany stanu prawnego. Podejmując decyzję o wpisie stowarzyszenia do rejestru
sąd nie jest władny oceniać, czy ustalony w statucie stowarzyszenia zakres działania
będzie faktycznie realizowany (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z
dnia 31 marca 2000 r., I ACa 215/00, OSA 2001 nr 7-8, poz. 39; postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 23 lutego 1990 r., I PR 446/89, OSNCP 1991 nr 7, poz. 96).
Głównym założeniem interpretacyjnym zaskarżonego orzeczenia Sądu Okrę-
gowego, które leży u podstaw zastosowania wszystkich przepisów powołanych przez
wnioskodawcę w skardze kasacyjnej, jest teza, zgodnie z którą jedynym podmiotem,
który może organizować i zarządzać ogrodami działkowymi jest PZD. Przy takim za-
łożeniu, postanowienia statutu jakiegokolwiek stowarzyszenia, którego choćby jed-
nym z celów byłoby prowadzenia ogrodów działkowych, nie wspominając o określe-
niu zasad prowadzenia ogrodów działkowych w sposób zbliżony do rodzinnych ogro-
dów działkowych należących do PZD, należałoby uznać za sprzeczne z obowiązują-
cym porządkiem prawnym. Powyższe założenie interpretacyjne, jak trafnie podnosi
wnioskodawca, jest jednak błędne.
Ustawa o rodzinnych ogrodach działkowych dotyczy rodzinnych ogrodów
działkowych, o których w tej ustawie mowa. Rodzinnym ogrodem działkowym w rozu-
6
mieniu ustawy jest „wydzielony obszar gruntu będący we władaniu PZD” (art. 6
ustawy). Jest to zasadnicze kryterium kwalifikacji ogrodu działkowego jako rodzinne-
go ogrodu działkowego w rozumieniu ustawy. Ustawa ta, zakresowo poświęcona
rodzinnym ogrodom działkowym, nie ma charakteru i zakresu systemowej regla-
mentacji prawnej wszystkich ogrodów działkowych, w szczególności tych, które nie
mieszczą się w uregulowanym w ustawie reżimie. W konsekwencji Polski Związek
Działkowców nie jest jedynym podmiotem, który uzyskał ustawowo ukształtowaną
wyłączność w zakresie ogrodów działkowych. Powyższa interpretacja przepisów
ustawy znajduje potwierdzenie w utrwalonym orzecznictwie Trybunału Konstytucyj-
nego, który konsekwentnie przyjmuje, że w aktualnym stanie prawnym możliwe jest
utworzenie innych organizacji zrzeszających działkowców poza strukturami PZD.
Podmiot ten nie dysponuje bowiem, pod rządami ustawy o rodzinnych ogrodach
działkowych, zagwarantowaną ustawowo wyłącznością na prowadzenie tego rodzaju
działalności (wyroki Trybunału Konstytucyjnego: z 20 lutego 2002 r., K 39/00, OTK-A
2002 nr 1, poz. 4; z 9 grudnia 2008 r., K 61/07, OTK-A z 2008 nr 10, poz. 174). Polski
Związek Działkowców korzysta na podstawie ustawy z szeregu przywilejów powo-
dujących, że sytuuje się w roli faktycznego monopolisty w kategorii organizacji zrze-
szających działkowców. Uprzywilejowanie to wynika z ustawowej regulacji działalno-
ści tej kategorii ogrodów działkowych, jakimi są rodzinne ogrody działkowe oraz
uprzywilejowania tej organizacji działkowców przy uzyskiwaniu tytułu prawnego po-
zwalającego zarządzać terenami przeznaczonymi w planach zagospodarowania
przestrzennego na ogrody działkowe. Uprzywilejowanie to sięga tak daleko, że de
facto niecelowe jest zakładanie zrzeszeń działkowiczów poza strukturami PZD. Mo-
nopol faktyczny tej organizacji społecznej, jaką jest PZD nie wyklucza jednak możli-
wości tworzenia innego rodzaju organizacji społecznych, których statutowe cele będą
częściowo lub w całości pokrywały się z celami PZD.
Nie można uznać za sprzeczne z prawem utworzenia struktury organizacyjnej
odrębnej od PZD, której jednym z celów będzie zarządzanie ogrodami działkowymi.
PZD jest bowiem wyłącznym zarządcą jedynie tych ogrodów działkowych, które mają
status ogrodów rodzinnych. Ze statutu wnioskodawcy nie wynika zaś, by zamierzał
on prowadzić te rodzinne ogrody działkowe, które podlegają ustawowo określonej
właściwości PZD.
Z tych samych względów zasadne są zarzuty naruszenia art. 31 ust. 1 i art. 14
ust. 1-3 ustawy, poprzez uznanie, że zasady przydziału działek określone w statucie
7
naruszają te przepisy. Jak trafnie wywiedziono w skardze kasacyjnej, wskazane
przepisy dotyczą zasad przydziału działek znajdujących się na terenie rodzinnych
ogrodów działkowych, a nie ma podstaw założenie jakoby regulacje statutowe miały
dokładnie ten sam przedmiot oraz że odnoszą się do rodzinnych ogrodów działko-
wych pozostających w gestii PZD.
Postanowienie Sądu Okręgowego narusza także art. 13 ust. 1 ustawy. Przepis
ten ma na celu ochronę samodzielności i niezależności PZD w zakresie zarządu te-
renami, na których założone zostały rodzinne ogrody działkowe. Dokonanie podziału
takiego gruntu na tereny ogólne oraz na działki zostało zastrzeżone do wyłącznej
kompetencji PZD. Nie jest zatem możliwe dokonanie powyższego podziału w planie
zagospodarowania przestrzennego albo zobowiązanie PZD do dokonania określone-
go podziału w umowach, na podstawie których PZD nabywa tytuł prawny do założe-
nia i prowadzenia rodzinnego ogrodu działkowego na określonej nieruchomości
gruntowej. Natomiast przepis ten nie dotyczy zasad zarządzania nieruchomością
gruntową, na której może być zorganizowany ogród działkowy, pozostający poza
strukturą podlegającą ustawowo ukształtowanego „władztwa” PZD. Stowarzyszenie
może określać przeznaczenie i sposób korzystania z działek podlegających temu
stowarzyszeniu niezależnie od ustawowej regulacji dotyczącej przeznaczenia działek
w rodzinnym ogrodzie działkowym (art. 13 ust. 3 ustawy). Podobnie punktem odnie-
sienia do oceny zgodności z prawem statutu nie może być regulacja własności urzą-
dzeń, budynków i budowli rodzinnego ogrodu działkowego (art. 15 ust. 1 ustawy). Nie
ma bowiem podstaw do przyjęcia, że postanowienia statutu w tym zakresie mogą być
traktowane jako naruszenie przysługujących PZD praw.
Mając powyższe na względzie Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji postano-
wienia.
========================================