Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 582/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 lipca 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Nadleśnictwo C. z siedzibą
w P.
przeciwko Tadeuszowi K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 6 lipca 2011 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 11 marca 2010 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z 21 maja 2009 r. Sąd Okręgowy oddalił powództwo Skarbu
Państwa – Nadleśnictwo C. w P. wytoczone przeciwko pozwanemu Tadeuszowi K.
o zapłatę kwoty 452.524, 90 zł (z ustawowymi odsetkami) z tytułu kary umownej w
związku z odstąpieniem przez stronę powodową od umowy zawartej przez strony w
dniu 25 marca 2004 r., której przedmiotem było wykonanie przez pozwanego
określonych bliżej w umowie robót budowlanych. Roboty te obejmowały
przebudowę i rozbudowę sześciu budynków mieszkalnych jednorodzinnych w
zabudowie szeregowej oraz budynku mieszkalnego 18-rodzinnego z
przeznaczeniem na siedzibę Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych w W. i
wykonanie innych robót towarzyszących.
Sąd Apelacyjny szawie apelację strony powodowej od wskazanego wyroku
oddalił wyrokiem z 11 marca 2010 r.
Sąd drugiej instancji zaakceptował stanowisko Sądu pierwszej instancji, że
rozpoznawana sprawa wszczęta przez stronę powodową jest sprawą gospodarczą
w rozumieniu art. 4791
§ 1 k.p.c., albowiem strona powodowa występowała w niej
jako przedsiębiorca w rozumieniu art. 4792
k.p.c. Co do merytorycznego aspektu
sprawy stwierdził natomiast – generalnie rzecz ujmując - że strona powodowa nie
udowodniła dochodzonego roszczenia, w szczególności zaś okoliczności, iż miała
podstawę do odstąpienia od umowy i co za tym idzie, także podstawę do
obciążenia pozwanego karą umowną w wysokości 10 % ustalonego
wynagrodzenia, a to wobec realnego zagrożenia niedotrzymania przez wykonawcę
terminu zrealizowania budowy. Strona powodowa wprawdzie zgłosiła pewne
dowody w trakcie postępowania apelacyjnego, niemniej jednak wniosek o ich
dopuszczenie nie zasługiwał na uwzględnienie ze względu na zawartą w art. 381
k.p.c. regulację instytucji nowości w tym postępowaniu.
W skardze kasacyjnej opartej na drugiej podstawie kasacyjnej przewidzianej
w art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. strona powodowa zarzuciła naruszenie art. 379 pkt 5
w związku z art. 378 § 1 i 162 zdanie 2 k.p.c. przez rozpoznanie sprawy –
stosownie do art. 4791
i nast. k.p.c. - w postępowaniu przewidzianym dla spraw
3
gospodarczych, mimo że sprawa nie miała charakteru sprawy gospodarczej, gdyż
strony powodowa nie ma statusu przedsiębiorcy. Tym samym – skoro sprawa
powinna być rozpoznana w postępowaniu zwykłym - nie było przesłanek do
potraktowania wniosków dowodowych strony powodowej złożonych
w postępowaniu przed Sądem pierwszej instancji jako wniosków objętych prekluzją
przewidzianą w art. 47912
§ 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest bezzasadna.
Zasadniczy w sprawie zarzut nieważności postępowania nie zasługuje na
uwzględnienie, gdyż – wbrew przekonaniu strony powodowej – nie można mówić
o pozbawieniu możności obrony jej praw przez Sądy obu instancji. Kwestia, czy
sprawa między Skarbem Państwa reprezentowanym przez organ państwowej
jednostki organizacyjnej, którą są Lasy Państwowe, a przedsiębiorcą – wykonawcą
robót budowlanych jest sprawą gospodarczą była już przedmiotem wypowiedzi
Sądu Najwyższego, dlatego też można w tym względzie odwołać się do stosownej i
miarodajnej argumentacji przedstawionej w uzasadnieniu postanowienia tego Sądu
z 10 lutego 2011 r., IV CSK 272/10 (niepublik.).
Otóż w uzasadnieniu powyższego postanowienia Sąd Najwyższy
w pierwszej kolejności zwrócił uwagę na treść art. 4791
§ 1 k.p.c., zawierającego
definicję „sprawy gospodarczej”. Przepis ten stanowi, że przepisy o postępowaniu
w sprawach gospodarczych stosuje się w sprawach ze stosunków cywilnych
między przedsiębiorcami, w zakresie prowadzonej przez nich działalności
gospodarczej. O tym czy w rozumieniu powyższego przepisu sprawa ma charakter
sprawy gospodarczej decydują zatem łącznie trzy przesłanki: 1. sprawa jest sprawą
ze stosunków cywilnych, 2. toczy się między przedsiębiorcami, 3. jest sprawą
w zakresie prowadzonej przez nich działalności gospodarczej.
W sprawie, w której wniesiono rozpoznawaną skargę kasacyjną pozostawało
poza sporem, że objęte umową stron roboty budowlane obejmowały przebudowę
i rozbudowę sześciu budynków mieszkalnych jednorodzinnych w zabudowie
szeregowej oraz budynku mieszkalnego 18-rodzinnego z przeznaczeniem na
siedzibę Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych w W. i wykonanie innych robót
4
towarzyszących. Nie ulega więc wątpliwości, że rozpoznawana sprawa spełnia
pierwszą przesłankę, gdyż jako sprawa o zapłatę kary umownej zastrzeżonej w
umowie o roboty budowlane jest sprawą ze stosunków cywilnych.
Powstaje pytanie, czy spełnione są także pozostałe dwie przesłanki z art.
4791
§ 1 k.p.c., a więc, czy strony są przedsiębiorcami oraz czy sprawa wynika
z prowadzonej przez nie działalności gospodarczej
Zgodnie z art. 4792
§ 1 k.p.c., przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba
prawna albo jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której ustawa
przyznaje zdolność prawną, prowadząca we własnym imieniu działalność
gospodarczą lub zawodową. Definicję działalności gospodarczej zawiera art. 2
ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (jedn. tekst:
Dz. U. z 2010 r. Nr 220, poz. 1447 ze zm.) stanowiący, że działalnością
gospodarczą jest zarobkowa działalność wytwórcza, handlowa, usługowa oraz
poszukiwanie, rozpoznawanie i wyodrębnianie kopalin ze złóż, a także działalność
zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły.
W okolicznościach sprawy jest oczywiste, że przedsiębiorcą w rozumieniu
powyższych przepisów jest pozwany oraz że przedmiot sprawy wynika
z prowadzonej przez niego działalności gospodarczej. Ocenie podlega natomiast
problem, czy strona powodowa jest przedsiębiorcą, a jeżeli tak, to czy przedmiot
sprawy mieści się w zakresie prowadzonej przez nią działalności gospodarczej.
Stroną powodową jest Skarb Państwa reprezentowany przez jednostkę
organizacyjną Lasów Państwowych: Nadleśnictwo C. z siedzibą w P. Skarb
Państwa jest osobą prawną, działającą w sferze cywilnoprawnej przez odpowiednie
jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej, którym przepisy
szczególne określają zakres zadań wykonywanych w imieniu i na rzecz Skarbu
Państwa. Jest to własna działalność Skarbu Państwa, wykonywana przez
uprawnione do tego statio fisci. W uzasadnieniu postanowienia Sądu Najwyższego
z 10 lutego 2011 r., IV CSK 272/10, trafnie podkreślono, że zadania i przedmiot
działalności Skarbu Państwa wykonywanej w odniesieniu do lasów państwowych
przez odpowiednie jednostki organizacyjne określają przepisy ustawy z dnia
28 września 1991 r. o lasach (jedn. tekst: Dz. U. z 2005 r., Nr 45, poz. 435 ze zm.;
5
dalej jako ustawa z 1991 r.). Zgodnie zaś z art. 4 ust. 1 oraz art. 32 tej ustawy,
lasami stanowiącymi własność Skarbu Państwa zarządza Państwowe
Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe nieposiadające osobowości prawnej,
którego jednostki organizacyjne wymienione w ustawie reprezentują Skarb Państwa
w stosunkach cywilnoprawnych, każda w zakresie swojej właściwości.
W rozpoznawanej sprawie właściwą jednostką jest Nadleśnictwo, kierowane przez
nadleśniczego (art. 35 ust. 1 pkt 1).
W ramach sprawowanego zarządu Lasy Państwowe prowadzą gospodarkę
leśną oraz gospodarkę gruntami i innymi nieruchomościami oraz ruchomościami
związanymi z gospodarką leśną (art. 4 ust. 3 ustawy z 1991 r.), w myśl zaś art. 6
ust. 1 pkt 1 tejże ustawy, gospodarką leśną jest działalność leśna w zakresie
urządzania, ochrony i zagospodarowania lasu, utrzymania i powiększania zasobów
i upraw leśnych, gospodarowania zwierzyną, pozyskiwania- z wyjątkiem skupu -
drewna i innych produktów leśnych a także sprzedaż tych produktów oraz realizacja
pozaprodukcyjnych funkcji lasu. Lasy Państwowe mogą też nabywać lasy i inne
grunty stanowiące własność osób fizycznych i prawnych, jeżeli jest to uzasadnione
potrzebami gospodarki leśnej i nie narusza interesów Skarbu Państwa (art. 37
ust. 1) oraz sprzedawać lasy, grunty i inne nieruchomości Skarbu Państwa
pozostające w ich zarządzie (art. 38 ust. 1), a także sprzedawać nieruchomości
zabudowane budynkami mieszkalnymi i samodzielne lokale mieszkalne oraz grunty
z budynkami mieszkalnymi, nieprzydatne Lasom Państwowym (art. 40a ust. 1).
Zgodnie z art. 50, Lasy Państwowe prowadzą działalność na zasadzie
samodzielności finansowej i pokrywają koszty działalności z własnych przychodów.
Samodzielną gospodarkę leśną, o której mowa wyżej oraz bezpośredni zarząd
lasami, gruntami i innymi nieruchomościami Skarbu Państwa pozostającymi
w zarządzie Lasów Państwowych prowadzą nadleśniczy kierujący nadleśnictwami,
które są podstawową jednostka organizacyjną Lasów Państwowych (art. 35 ust. 1
ustawy z 1991 r.).
Wobec takiego stanu prawnego należy podzielić stanowisko Sądu
Najwyższego wyrażone w powołanym wcześniej postanowieniu, że Skarb Państwa
reprezentowany przez odpowiednie jednostki organizacyjne Lasów Państwach,
w tym Nadleśnictwa, prowadzi działalność gospodarczą w rozumieniu art. 2 ustawy
6
z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, aczkolwiek
bezsprzecznie głównym zadaniem Skarbu Państwa - Lasów Państwowych
w zakresie działalności leśnej jest urządzanie, ochrona, zagospodarowanie,
utrzymanie i powiększanie zasobów i upraw leśnych oraz gospodarowanie
zwierzyną, a nie zarobkowa działalność wytwórcza czy handlowa w tym zakresie,
jednak nie ulega wątpliwości, że wykonując te zadania prowadzi on działalność
zarobkową wytwórczą i handlową i środkami finansowymi osiągniętymi z tej
działalności zarobkowej pokrywa wydatki związane ze swoją podstawową
działalnością, którą jest ochrona i rozwój lasów.
Sąd Najwyższy wielokrotnie już wskazywał, że jeżeli prowadzona przez dany
podmiot działalność wytwórcza, handlowa lub usługowa nie jest w głównym
zakresie (lub nawet w ogóle) nastawiona na zysk, lecz zmierza jedynie do
pokrywania kosztów własnymi dochodami, to okoliczność ta nie wyklucza przyjęcia,
że podmiot ten prowadzi działalność gospodarczą (zob. np. uchwałę składu siedmiu
sędziów z dnia 6 grudnia 1991 r. III CZP 117/91, OSNC 1992/5/65, z dnia
30 listopada 1992 r. III CZP 134/92, OSNC 1993/5/79, z dnia 6 sierpnia 1996 r.
III CZP 84/96, OSNC 1996/11/150, z dnia 26 kwietnia 2002 r. III CZP 21/02, OSNC
2002/12/149 i z dnia 11 maja 2005 r. III CZP 11/05, OSNC 2006/3/48).
Zapatrywanie to, w ślad za poglądem Sądu Najwyższego
zaprezentowanym w postanowieniu z 10 lutego 2011 r., IV CSK 272/10, należy
uznać za aktualne także pod rządem art. 2 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r.
o swobodzie działalności gospodarczej.
Oznacza to prawidłowość stanowiska Sądów obu instancji, że Skarb
Państwa reprezentowany przez odpowiednie Nadleśnictwo Lasów Państwowych
prowadzi działalność gospodarczą i jest przedsiębiorcą w rozumieniu art. 4792
§ 1
k.p.c. (podobnie zresztą Sąd Najwyższy w orzecznictwie dotyczącym działalności
Lasów Państwowych, w tym w wyrokach z 2 kwietnia 2009 r. IV CSK 505/08,
niepubl. i z 5 listopada 2008 r. III SK 5/08, OSNP 201/11-12/152 oraz w uchwałach
z 14 października 1994 r. III CZP 16/94, OSNC 1995/3/40 i z 3 września 1993 r.
III CZP 111/93, niepubl.).
7
Jeżeli chodzi zaś o kwestię, czy spełniona została trzecia, funkcjonalna
przesłanka konieczna do zakwalifikowania sprawy jako gospodarczej na podstawie
art. 4791
§ 1 k.p.c., to trafnie stwierdził Sąd Najwyższy w powołanym wcześniej
wyroku z dnia 2 kwietnia 2009 r. IV CSK 505/08, że różnorodność sytuacji, jakie
mogą wystąpić w tym względzie, nakazuje przesłankę tę ujmować elastycznie.
W konsekwencji trzeba przyjmować, że sprawa pozostaje w zakresie działalności
gospodarczej prowadzonej przez przedsiębiorcę, gdy dotyczy działań
przedsiębiorcy stanowiących przejaw wykonywania prowadzonej przez niego
działalności gospodarczej. Skoro zaś zgodnie z art. 35 ust. 1 ustawy z 1991 r.
o lasach, nadleśniczy prowadzi samodzielną gospodarkę leśną w nadleśnictwie,
bezpośrednio zarządza lasami, gruntami i innymi nieruchomościami Skarbu
Państwa pozostającymi w zarządzie Lasów Państwowych oraz kieruje
nadleśnictwem jako podstawową jednostką organizacyjną Lasów Państwowych, to
należy uznać, że roboty budowlane polegające na przebudowie i rozbudowie
sześciu budynków mieszkalnych jednorodzinnych w zabudowie szeregowej oraz
budynku mieszkalnego 18-rodzinnego z przeznaczeniem na siedzibę Dyrekcji
Generalnej Lasów Państwowych w W. pozostają w zakresie prowadzonej przez
niego działalności gospodarczej. Budowa ta pozostaje bowiem w ścisłym związku
z możliwością realizowania przez nadleśnictwo jego podstawowego zadania -
prowadzenia gospodarki leśnej - w ramach której jest prowadzona działalność
gospodarcza. Wymienione budynki pozostają w zasobach gruntów państwowych
zarządzanych bezpośrednio przez nadleśnictwo i mieszczą się w nich nie tylko
mieszkania służbowe pracowników nadleśnictwa, lecz także siedziba kierownictwa
(Dyrekcji) Generalnej Lasów Państwowych, a zatem wszystkie one służą do
prowadzenia gospodarki leśnej, w tym działalności gospodarczej oraz realizowania
innych zadań nadleśnictwa. Dlatego też sprawa o rozliczenie kosztów omawianej
budowy jest związana funkcjonalnie z działalnością gospodarczą prowadzoną
przez nadleśnictwo, a tym samym sprawa tocząca się między przedsiębiorcą
budowlanym a Skarbem Państwa reprezentowanym przez odpowiednie
Nadleśnictwo Lasów Państwowych jest sprawą gospodarczą w rozumieniu art. 4791
§ 1 k.p.c.
8
Z tych powodów rozpoznawana sprawa jest sprawą gospodarczą,
co sprawia, że miały w niej zastosowanie kodeksowe przepisy postępowaniu
odrębnym w sprawach gospodarczych, w tym art. 47912
§ 1 k.p.c. Zarzut
naruszenia art. 379 pkt 5 w związku z art. 378 § 1 k.p.c. był więc nietrafny.
Wobec takiego stanu rzeczy skarga kasacyjna jako bezzasadna podlegała
oddaleniu (art. 39814
k.p.c.).