Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 5 lipca 2011 r.
I UZP 3/11
Przewodniczący SSN Józef Iwulski, Sędziowie SN: Bogusław Cudowski
(sprawozdawca), Małgorzata Gersdorf.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 5 lipca 2011 r. sprawy z
odwołania Mieczysława W. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddzia-
łowi w Ł. o prawo do emerytury, na skutek zagadnienia prawnego przekazanego
przez Sąd Apelacyjny w Łodzi postanowieniem z dnia 28 lutego 2011 r. [...]
„Czy za okres nieskładkowy w rozumieniu art. 7 pkt 7 ustawy z dnia 17 grud-
nia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j.
Dz.U z 2009 r., Nr 153, poz. 1227 ze zm.) może być uznany, przypadający przed
dniem nabycia prawa do emerytury okres niewykonywania pracy, w granicach do 6
lat, spowodowany koniecznością opieki nad innym, niż dziecko członkiem rodziny -
całkowicie niezdolnym do pracy oraz do samodzielnej egzystencji, który nie legity-
mował się orzeczeniem o całkowitej niezdolności do pracy oraz do samodzielnej eg-
zystencji?”
p o d j ą ł uchwałę:
Przypadający przed dniem nabycia prawa do emerytury okres niewyko-
nywania pracy, spowodowany koniecznością opieki nad innym niż dziecko
członkiem rodziny, który nie legitymował się orzeczeniem o całkowitej niezdol-
ności do pracy oraz do samodzielnej egzystencji, nie stanowi okresu nieskład-
kowego w rozumieniu art. 7 pkt 7 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emerytu-
rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.).
U z a s a d n i e n i e
2
Wyrokiem z 5 lipca 2010 r. Sąd Okręgowy Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecz-
nych w Łodzi przyznał Mieczysławowi W. prawo do emerytury od 1 marca 2009 r.,
zmieniając w ten sposób decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w Ł. z
8 kwietnia 2009 r.
Wnioskodawca (urodzony 5 marca 1948 r.) wykazał 31 lat i 23 dni okresów
składkowych oraz 1 miesiąc i 15 dni okresów nieskładkowych. Organ rentowy nie
zaliczył wnioskodawcy do stażu okresu opieki nad ojcem w latach 1998-2003 z uwagi
na brak dokumentów potwierdzających, że Stefan W. był osobą całkowicie niezdolną
do pracy i samodzielnej egzystencji. W ocenie Sądu Okręgowego w sprawie sporną
kwestią był tylko staż ubezpieczeniowy wnioskodawcy. Sąd badał więc, czy można
zaliczyć skarżącemu do stażu okres od 5 stycznia 1999 r. do 14 września 2003 r.
Przepis art. 7 pkt 7 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Fun-
duszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227
ze zm.) przewiduje, że okresami nieskładkowymi są okresy niewykonywania pracy
spowodowane koniecznością opieki nad innym niż dziecko członkiem rodziny, zali-
czonym do I grupy inwalidów lub uznanym za całkowicie niezdolnego do pracy oraz
do samodzielnej egzystencji albo uznanym za osobę niepełnosprawną w stopniu
znacznym. Bezsprzecznie ojciec wnioskodawcy nie został żadnym orzeczeniem zali-
czony do I grupy inwalidzkiej, nie został również uznany za osobę całkowicie nie-
zdolną do pracy i samodzielnej egzystencji, czy niepełnosprawną w stopniu znacz-
nym. Stefan W. pobierał już emeryturę i o takie orzeczenie nie występował.
Sąd Okręgowy stwierdził jednak, że zachodzą podstawy do ustalenia, czy oj-
ciec wnioskodawcy w spornym okresie był osobą uprawnioną do uznania go za
osobę całkowicie niezdolną do pracy i do samodzielnej egzystencji albo niepełno-
sprawną w stopniu znacznym, po zasięgnięciu opinii biegłego. Ma to związek z de-
klaratywnym charakterem decyzji rentowych, które nie tworzą prawa do świadczeń, a
jedynie potwierdzają nabycie tego prawa. Na tej podstawie Sąd uznał za bezsporne,
że Stefan W. już od 1999 r. był osobą całkowicie niezdolną do pracy i do samodziel-
nej egzystencji, co powodowało konieczność stałej i długotrwałej opieki i pomocy in-
nej osoby w zaspokajaniu jego podstawowych potrzeb życiowych. W konsekwencji
Sąd Okręgowy przyjął, że okres od 5 stycznia 1999 r. do 14 września 2003 r. należy
uznać za okres nieskładkowy w rozumieniu art. 7 ust. 7 ustawy o emeryturach i ren-
tach. Po doliczeniu tego okresu, okresy składkowe i nieskładkowe wnioskodawcy
3
wynoszą ponad 35 lat, co oznacza, że spełnił on warunek 35 lat okresów składko-
wych i nieskładkowych.
Rozstrzygnięcie Sądu Okręgowego zaskarżył apelacją organ rentowy. Zarzu-
cono naruszenie art. 7 pkt 7 i art. 29 ustawy o emeryturach i rentach, przez błędną
wykładnię i niewłaściwe zastosowanie wskutek zaliczenia do okresów nieskładko-
wych okresu opieki nad chorym członkiem rodziny i ustalenie prawa do emerytury
pomimo nieudokumentowania wymaganego 35-letniego stażu ubezpieczeniowego.
Zdaniem organu rentowego treść art. 7 pkt 7 ustawy o emeryturach i rentach nie daje
podstaw do ustalenia post factum przesłanki zaliczenia do I grupy inwalidzkiej.
Wskazano też na istotne różnice w brzmieniu art. 7 pkt 7 i art. 7 pkt 5 ustawy o eme-
ryturach i rentach.
W ocenie Sądu Apelacyjnego Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi
przy rozpoznawaniu apelacji wyłoniło się zagadnienie prawne budzące poważne
wątpliwości, które sprowadzić można do pytania, czy z art. 7 pkt 7 ustawy o emerytu-
rach i rentach wynika konieczność uprzedniego stwierdzenia u osoby wymagającej
opieki stanu inwalidztwa I grupy, niezdolności do pracy i do samodzielnej egzystencji,
niepełnosprawności w stopniu znacznym odpowiednim orzeczeniem, które powinien
przedstawić wnioskodawca ubiegający się o emeryturę lub rentę.
W uzasadnieniu postanowienia przedstawiającego Sądowi Najwyższemu za-
gadnienie prawne wskazano przede wszystkim, że praktyka organów rentowych na
tle art. 7 pkt 7 ustawy o emeryturach i rentach odpowiada treści apelacji. Z przepisu,
w którym użyto zwrotów „zaliczonym” i „uznanym”, wynikać ma bezwzględny wymóg
uprzedniego stwierdzenia we właściwym trybie stanu inwalidztwa, niezdolności do
pracy lub niepełnosprawności, bez możliwości ustalania tej przesłanki post factum, tj.
w postępowaniu o emeryturę. Za trafnością takiego poglądu przemawia zasada rygo-
ryzmu przepisów prawa ubezpieczeń społecznych. Wykładnia językowa wskazuje, że
zwroty, którymi posłużył się ustawodawca: „zaliczenie" oraz „uznanie", różnią się od
pojęcia „spełnienie warunków" do uznania za osobę niezdolną do pracy. Skoro usta-
wodawca wprowadził przepis w brzmieniu kategorycznym, to wymagane jest po-
twierdzenie odpowiednimi dokumentami stanu inwalidztwa, całkowitej niezdolności
do pracy oraz niepełnosprawności w stopniu znacznym. Osoba należycie dbająca o
swe interesy, która rezygnuje z pełnej aktywności zawodowej, aby zająć się człon-
kiem rodziny wymagającym stałej opieki, powinna podjąć odpowiednie starania w
celu stwierdzenia, czy stan podopiecznego uzasadniał będzie w przyszłości uznanie
4
tej opieki za okres nieskładkowy. Ścisła wykładnia wskazanych przesłanek art. 7 pkt
7 ustawy o emeryturach i rentach skłania do przyjęcia interpretacji organu rentowe-
go. Podniesiono także, że w dotychczasowej praktyce Sądu Apelacyjnego w Łodzi
składy orzekające opowiadały się za negatywną odpowiedzią na pytanie występujące
w przedstawionym zagadnieniu prawnym.
Wątpliwości co do powyższego stanowiska wynikają z argumentacji podnie-
sionej przez Sąd pierwszej instancji, który przyjął, że nie jest konieczne, aby osoba
podlegająca opiece posiadała odpowiednie orzeczenie, a wystarczające jest samo
spełnienie przez taką osobę warunków do uznania za osobę całkowicie niezdolną do
pracy i do samodzielnej egzystencji. Stan ten wymaga jednak wykazania w postępo-
waniu o emeryturę lub rentę. W rozpatrywanym przypadku stan całkowitej niezdolno-
ści do pracy i do samodzielnej egzystencji Stefana W. potwierdzony został niekwe-
stionowaną opinią biegłego. Sąd Apelacyjny podniósł, że są podstawy do przyjęcia
również takiego stanowiska. W przepisie nie wprowadza się bowiem wymogu stwier-
dzenia stanu inwalidztwa oraz pozostałych stanów odpowiednim orzeczeniem i to
wydanym uprzednio. Ustawodawca mógł użyć bardziej precyzyjnego określenia -
opieki nad członkiem rodziny „posiadającym orzeczenie" o całkowitej niezdolności do
pracy lub „legitymującym się" określonym orzeczeniem. W systemie prawnym wystę-
pują możliwości nabycia pewnych świadczeń, np. świadczenia pielęgnacyjnego na
podstawie art. 17 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2006 r. Nr 139, poz. 992 ze zm.), przez określone osoby, je-
żeli nie podejmują one lub rezygnują z zatrudnienia w celu sprawowania opieki „nad
osobą legitymującą się orzeczeniem" o niepełnosprawności. W art. 7 pkt 7 ustawy o
emeryturach i rentach ustawodawca nie wprowadził takiego wymogu. Stanowisko
Sądu Okręgowego może też w pewnym zakresie znaleźć oparcie w orzecznictwie
dotyczącym art. 7 pkt 5 ustawy o emeryturach i rentach (wyroki Sądu Najwyższego z:
4 lipca 2007 r., II UK 292/06, OSNP 2008 nr 17-18, poz. 261; 11 lipca 2006 r., I UK
354/05, LEX nr 328027 oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 3 czerwca
2004 r., III AUa 460/03, OSA w Katowicach 2005 nr 1, poz. 5).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Okoliczności faktyczne niniejszej sprawy nie budziły żadnych wątpliwości.
Wnioskodawca (ubezpieczony) ubiega się o emeryturę na podstawie art. 29 ustawy z
5
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS (jednolity tekst: Dz.U z 2009 r.
Nr 153, poz. 1227 ze zm., dalej ustawa). Spośród przesłanek wymienionych w tym
przepisie sporny był jedynie 35-letni staż ubezpieczeniowy wnioskodawcy. Chodziło
o zaliczenie do tego stażu okresu od 5 stycznia 1999 r. do 14 września 2003 roku. W
okresie tym wnioskodawca był zarejestrowany jako bezrobotny i opiekował się cho-
rym ojcem (emerytem). Zgodnie z art. 7 pkt 7 ustawy okresami nieskładkowymi są
przypadające przed dniem nabycia prawa do emerytury lub renty okresy niewykony-
wania pracy, w granicach do 6 lat, spowodowane koniecznością opieki nad innym niż
dziecko członkiem rodziny zaliczonym do I grupy inwalidów lub uznanym za całkowi-
cie niezdolnego do pracy oraz do samodzielnej egzystencji albo uznanym za osobę
niepełnosprawną w stopniu znacznym. Nie było sporne, że ojciec wnioskodawcy nie
został żadnym orzeczeniem zaliczony do I grupy inwalidzkiej, ani uznany za osobę
całkowicie niezdolną do pracy i samodzielnej egzystencji, ani za osobę niepełno-
sprawną w stopniu znacznym. Na podstawie opinii biegłego z zakresu psychiatrii Sąd
pierwszej instancji przyjął, że ojciec wnioskodawcy był w spornym okresie osobą
całkowicie niezdolną do pracy oraz do samodzielnej egzystencji. Na tej podstawie
Sąd ten uznał sporny okres za nieskładkowy, co oznaczało spełnienie warunku sta-
żowego do nabycia prawa do emerytury przez ubezpieczonego.
Wyrok Sądu Okręgowego został zaskarżony apelacją przez organ rentowy.
Jego zdaniem zaliczenie spornego okresu do stażu ubezpieczeniowego jest możliwe
jedynie, gdy przesłanka została stwierdzona poprzez „dokonanie faktu, czyli wcze-
śniejsze zaliczenie lub uznanie osoby wymagającej opieki do grona osób wymienio-
nych w tym przepisie”.
Sąd Apelacyjny zdaje się skłaniać ku stanowisku wyrażonemu w apelacji
przez organ rentowy. Zasadniczą przyczyną wątpliwości było stanowisko Sądu Okrę-
gowego oraz wykładnia systemowa przepisów ustawy emerytalnej i przepisów
ustawy o świadczeniach rodzinnych, a także dotychczasowe orzecznictwo na tle
przepisu art. 7 pkt 5 lit. b ustawy.
Na podstawie powyższego można stwierdzić, że zasadnicza wątpliwość pole-
ga na tym, czy zaliczenie spornego okresu jako nieskładkowego jest uzależnione od
wcześniejszego orzeczenia o zaliczeniu do I grupy inwalidów lub o uznaniu za cał-
kowicie niezdolnego do pracy i samodzielnej egzystencji lub uznaniu za osobę nie-
pełnosprawną w stopniu znacznym. W konsekwencji należy więc rozstrzygnąć, czy
6
zaliczenie lub uznanie może nastąpić w okresie późniejszym, np. na etapie sporu o
przyznanie emerytury.
W pierwszej kolejności należy stwierdzić, że orzeczenia Sądu Najwyższego
dotyczące interpretacji art. 7 pkt 5 lit. b ustawy nie mogą być zastosowane do wy-
kładni przepisu art. 7 pkt 7 ustawy. Przepis art. 7 pkt 5 lit. b ustawy uzależnia bowiem
uznanie urlopu bezpłatnego lub wychowawczego za okres nieskładkowy od „przysłu-
giwania” zasiłku pielęgnacyjnego. Sąd Najwyższy trafnie więc przyjmuje (wyroki z
dnia 11 lipca 2006 r., I UK 354/05, LEX nr 328027 i z dnia 4 lipca 292/06, OSNP
2008 nr 17-18, poz. 261), że warunkiem zaliczenia tych urlopów jako okresów nie-
składkowych jest spełnienie przesłanek prawa do zasiłku pielęgnacyjnego, nawet
wówczas, gdy uprawniony nie pobierał tego świadczenia. Tak więc w tym przypadku
wykładnia językowa nie pozostawia żadnych wątpliwości, że chodzi tu o spełnienie
warunków do tego świadczenia, a nie o jego przyznanie (pobieranie) przez organ
rentowy.
Całkowicie inaczej zredagowano natomiast przesłanki z art. 7 pkt 7 ustawy.
Podkreślenia wymaga to, że uznanie osoby za całkowicie niezdolną do pracy i sa-
modzielnej egzystencji oraz zaliczenie do grupy inwalidzkiej następuje w trybie prze-
pisów ustawy emerytalnej, a uznanie za osobę niepełnosprawną w trybie ustawy o
rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych oraz
rozporządzeń wykonawczych do tych ustaw. Tak więc inwalidztwo I grupy, całkowita
niezdolność do pracy i samodzielnej egzystencji są stanami prawnymi. Ich zaistnie-
nie musi więc zostać stwierdzone wcześniej orzeczeniem, w trybie wynikającym z
przepisów. Z tego powodu ustawodawca nie musiał dodatkowo precyzować, że
przesłanki te mają być stwierdzane wcześniej lub że chodzi o opiekę nad członkiem
rodziny posiadającym orzeczenie (legitymującym się orzeczeniem). Wynika z tego,
że konieczność opieki nad osobą posiadającą określone w przepisie art. 7 pkt 7
ustawy cechy wymaga, by cechy te zostały stwierdzone w trybie ustawowym przed
okresem opieki. Tak więc, pomimo pewnych podobieństw, zasadnicze różnice w
sformułowaniu przesłanek uniemożliwiają analogiczne stosowanie rozwiązań przyję-
tych w odniesieniu do przepisu art. 7 pkt 5 lit. b ustawy do interpretacji przepisu art. 7
pkt 7 tej ustawy. Przepisy ubezpieczeniowe muszą bowiem być ściśle interpretowa-
ne. Można wobec tego stwierdzić, że dotychczasowa praktyka organów rentowych i
Sądu Apelacyjnego w Łodzi była prawidłowa. Czym innym jest bowiem „przysługiwa-
nie” (spełnienie warunków) świadczenia a czym innym „zaliczenie” lub „uznanie”.
7
Ostatecznie należy stwierdzić, że osoba ubiegająca się o zaliczenie okresów wymie-
nionych w art. 7 pkt 7 ustawy do okresów nieskładkowych powinna przedstawić sto-
sowne orzeczenie (legitymować się) o zaliczeniu do I grupy inwalidów, uznaniu za
całkowicie niezdolnego do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub uznaniu za
osobę niepełnosprawną w stopniu znacznym.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę jak w sentencji.
========================================