Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 40/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 lipca 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z powództwa Syndyka Masy Upadłości M. Spółki z o.o. z siedzibą w G.
przeciwko S. Spółce z o.o. z siedzibą w P. poprzednio z siedzibą
w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 8 lipca 2011 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 22 czerwca 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w pkt 2 (drugim) i 3 (trzecim) oraz
wyrok Sądu Okręgowego z dnia 10 lutego 2010 r. w całości i
przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powód – syndyk masy upadłości – M. Spółki z o.o. wnosił o zasądzenie od
pozwanego S. – Spółki z o.o. wskazanych w pozwie kwot (wraz z odsetkami),
obejmujących wręczone pozwanemu (kontrahentowi umowy o roboty instalacyjne)
tzw. kaucje gwarancyjne. Nakazem zapłaty w postępowaniu upominawczym
zasądzono na rzecz powoda dochodzoną należność pieniężną. Sąd Okręgowy
oddalił powództwo, dokonując następujących ustaleń faktycznych.
Pozwany był wykonawcą generalnym inwestycji wykonywanej w Centrum
Handlowym M-1 w K. W dniu 25 września 2000 r. powód zawarł
z niewystępującym w sporze podmiotem – „M.” S.A. umowę, w której kontrahent
miał status zamawiającego roboty instalacyjne u powoda we wspomnianym
Centrum. W umowie tej zastrzeżono na rzecz generalnego wykonawcy
(pozwanego) tzw. kaucje gwarancyjne. Obejmowały one zatrzymywane przez tego
wykonawcę sumy pieniężne stanowiące część wynagrodzenia należnego
kontrahentowi za wykonanie robót instalacyjnych i mogły być przetrzymywane do
czasu upływu pięcioletniego okresu gwarancyjnego, pod warunkiem usunięcia
ewentualnych wad ujawniających się w tym okresie. W latach 2000-2001 powód i
„M.” S.A. sporządzili kilkanaście protokołów wykonania i odbioru robót
instalacyjnych o dobrej jakości. W dniu 28 listopada 2001 r. zawarto umowę z
udziałem trzech stron: powoda (wykonawcy), pozwanego (generalnego
wykonawcy) i „M.” S.A. (podmiotu zamawiającego roboty instalacyjne u powoda).
W jej części wstępnej powołano się na inne dwie umowy, tj. umowę z dnia 27 lipca
2000 r. (zawartą między „M.” S.A. i pozwanym) oraz umowę z dnia 25 września
2005 r. (zawartą między powodem i „M.” S.A.). Umowy te obejmowały ten sam
zakres robót instalacyjnych. W umowie trójstronnej powód przejął prawa i obowiązki
podmiotu „M.” S.A. wobec pozwanego. W umowie tej znalazło się też dalsze
postanowienie dotyczące niezapłaconych należności „M.” S.A. na rzecz M. Spółki z
o.o. powoda, wynikających z umowy z dnia 25 września 2000 r. W listopadzie 2001
r. „M.” S.A. poinformował pozwanego o dokonanej cesji swoich wierzytelności na
rzecz M. Spółki z o.o. (powoda).
3
W ocenie Sądu Okręgowego, w dniu zawarcia umowy trójstronnej z dnia
28 listopada 2001 r. wierzytelności „M.” S.A. wobec pozwanego istniały i wyrażały
się kwotą wynikającą z zastrzeżenia przygotowanego przez pozwanego przed
zawarciem tej umowy. Sąd ten ustalił, że pozwany nie udowodnił tego, iż zaspokoił
w jakiejkolwiek części roszczenia objęte pozwem, tj. roszczenie o zwrot tzw. kaucji
długoterminowych. Zobowiązanie gwarancyjne strony pozwanej wobec powoda
uległo transformacji – jako zobowiązanie majątkowe – w zobowiązanie pieniężne i
stało się wymagalne już z chwilą ogłoszenia upadłości wykonawcy (powoda, art. 91
ust. 2 – Prawo upadłościowe i naprawcze z dnia 28 lutego 2003 r. (Dz. U. Nr 60,
poz. 535 ze zm.; cyt. dalej jako „p.u.n.”). Innymi słowy, zobowiązanie powoda
(wykonawcy) wobec pozwanego (generalnego wykonawcy) jako zobowiązanie
niepieniężne obejmujące usunięcie wad zmieniło się w zobowiązanie pieniężne
dotyczące zwrotu pozwanemu kosztów niewykonanych do dnia ogłoszenia
upadłości napraw gwarancyjnych. W wyniku takiego przekształcenia, zgodnie z
fikcją ustawową wynikającą z art. 91 ust. 2 p.u.n., odpadła causa, czyli przyczyna
prawna zatrzymanie kaucji przez pozwanego. Roszczenie o zwrot kaucji staje się
wymagalne już w dacie ogłoszenia upadłości wykonawcy (powoda).
Skoro upadłość powoda ogłoszono w dniu 2 marca 2004 r., a powództwo wniesiono
w październiku 2008 r., to upłynął już termin przedawnienia roszczenia
o zwrot kaucji.
Apelacja powoda została oddalona. W ocenie Sądu Apelacyjnego, nie doszło
do naruszenia przepisów o prekluzji dowodowej w rozumieniu art. 47914
k.p.c.
w zw. z art. 47914a
k.p.c., mimo zgłoszenia przez pozwanego zarzutów w toku
postępowania rozpoznawczego, ponieważ przepisy o prekluzji dowodowej nie
mogą być interpretowane zbyt restrykcyjnie. Sąd Apelacyjny podzielił ustalenie
przez Sąd Okręgowy faktu zapłaty przez pozwanego powodowi kwoty 850.000 zł
(w dniu 30 lipca 2002 r.). Dopuszczenie przez Sąd Okręgowy kwestionowanych
(jako sprekludowanych) przez powoda dowodów nie miało istotnego wpływu na
rozstrzygnięcie sprawy, gdyż oddalenie powództwa było konsekwencją
uwzględnienia zgłoszenia przez pozwanego zarzutu przedawnienia (art. 118 k.c.).
Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko Sądu Okręgowego w zakresie
interpretacji art. 91 ust. 2 p.u.n. (odpowiednika art. 32 ust. 2 prawa upadłościowego
4
z 1934 r.) i przyjął, że de lege lata zasadniczym skutkiem ogłoszenia upadłości
wykonawcy jest transformacja ex lege wierzytelności wobec tego wykonawcy
o usunięcie wad robót w zobowiązanie pieniężne według wartości roszczenia
z dnia ogłoszenia upadłości, natomiast wykonawca od tej daty staje się uprawniony
do żądania od wierzyciela (kontrahenta) zwrotu zatrzymanej kaucji gwarancyjnej.
Według Sądu Apelacyjnego, w przypadku ujawnienia się wad w okresie
gwarancyjnym pozwany miał możliwość zgłoszenia wynikających z tego faktu
roszczeń przeciwko powodowi w postępowaniu upadłościowym. Roszczenie
o zwrot kaucji rozpoczyna bieg od chwili ogłoszenia upadłości i ulega
przedawnieniu w okresie trzech lat (art. 118 k.c.). Roszczenie takie nie wypacza
celu postępowania upadłościowego, gdyż wierzyciele upadłego powoda mogliby
uzyskać zaspokojenie z zatrzymanej przez powoda i zwróconej kaucji
gwarancyjnej, gdyby powód zgłosił swoje roszczenie w postępowaniu sądowym
przed upływem terminu przedawnienia.
W skardze kasacyjnej powoda podnoszono zarzuty naruszenia prawa
materialnego, tj. zarzut naruszenia art. 91 § 1 p.u.n., art. 117 § 2 k.c., 118 k.c. i 120
§ 1 k.c. Skarżący wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podstawowe znaczenie w rozpoznawanej sprawie ma kwestia interpretacji
art. 91 ust. 1 i 2 p.u.n. w związku z ogłoszeniem upadłości strony powodowej
(wykonawcy) w czasie obowiązywania prawa upadłościowego i naprawczego
z 2003 r. (art. 536 p.u.n.). Przepisy te stanowią w zasadzie powtórzenie regulacji
prawnej przewidzianej w art. 32 ust. 1 i 2 prawa upadłościowego z 1934 r.
Roszczenie strony powodowej (syndyka upadłego wykonawcy) obejmuje
roszczenie o zwrot kaucji gwarancyjnych przekazywanych na rzecz kontrahenta
wykonawcy w postaci zatrzymywania przez tego kontrahenta należnego
wykonawcy wynagrodzenia za wykonane i odebrane roboty instalacyjne.
Postanowienia o kaucji zawarte były w treści umów o roboty budowlane (art. 647
k.c.) i w tych umowach określono również zasady ich zwrotu (z reguły po upływie
terminu gwarancyjnego, tj. pięciu lat). Z ustaleń obu sądów meriti wynika to, że
5
chodzi tu o zwrot tzw. kaucji długoterminowych, a nie o kaucje, których zwrot
powinien nastąpić po bezusterkowym odbiorze przedmiotu robót (s. 11
uzasadnienia wyroku Sądu Apelacyjnego).
Należy podzielić stanowisko Sądu Apelacyjnego, że zobowiązanie
wykonawcy (upadłego) do usunięcia wad jest „zobowiązaniem majątkowym
o charakterze niepieniężnym” w rozumieniu art. 91 ust. 2 p.u.n. (podobnie – art. 32
ust. 2 prawa upadłościowego z 1934 r.). Przedwczesny pozostaje jednak wniosek,
że „zobowiązania niepieniężne do usuwania wad i usterek zmieniły się
w zobowiązanie pieniężne do zwrotu pozwanemu kosztów niewykonanych do dnia
ogłoszenia upadłości napraw gwarancyjnych”. Nie sposób bowiem przyjmować, że
taki skutek transformacji ex lege wynika z art. 91 ust. 2 p.u.n. bez ustalenia tego,
czy zobowiązania gwarancyjne wykonawcy (roszczenie uprawnionego do żądania
usunięcia wady) w ogóle powstało i zostało odpowiednio zindywidualizowane.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego w ostatnim okresie kształtuje się trafne
stanowisko, zgodnie z którym zobowiązanie gwarancyjne wykonawcy robót
budowlanych (upadłego), obejmujące wady tych robót, może ulec przekształceniu
w zobowiązanie pieniężne na podstawie art. 32 § 2 prawa upadłościowego
z 1934 r. (obecnie – art. 91 ust. 1 p.u.n.), jeżeli wady wykonanych robót powstały
przed ogłoszeniem upadłości wykonawcy (zob. np. wyroki Sądu Najwyższego
z dnia 16 grudnia 2010 r. I CSK 114/10 i I CSK 148/10, niepubl.; zob. także
powołane w nich inne orzeczenia Sądu Najwyższego). Podobne stanowisko wyraził
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 19 stycznia 2011 r. (V CSK 204/20, niepubl.)
w odniesieniu do zobowiązań niepieniężnych upadłego z tytułu rękojmi w ramach
umowy o roboty budowlane (art. 647 k.c.). Oznacza to, że brak odpowiedniej
indywidualizacji zobowiązania gwarancyjnego wykonawcy, tj. pojawienia się wady
wykonanych robót instalacyjnych przed ogłoszenia jego upadłości, eliminuje
możliwość powstania skutku transformacyjnego, przewidzianego w art. 91 ust. 2
p.u.n. Nie było zatem podstaw do twierdzenia, że z dniem ogłoszenia upadłości
wykonawcy robót budowlanych (powoda), zobowiązania majątkowe niepieniężne
wykonawcy (obejmujące usunięcie wad wykonanych robót) zmieniły się na
podstawie art. 92 ust. 2 p.u.n. w zobowiązania pieniężne i wynikające z nich
6
roszczenia stały się wymagalne (płatne) właśnie w dniu ogłoszenia upadłości tego
podmiotu.
Należy stwierdzić, że nietrafne jest też ogólne założenie obu Sądów meriti,
iż przepis art. 91 ust. 1 p.u.n. ma zastosowanie także do wierzytelności (roszczeń)
upadłego wykonawcy wobec jego dłużników, w tym – kontrahenta (pozwanego)
zatrzymującego pieniężną kaucję gwarancyjną (s. 19 uzasadnienia zaskarżonego
wyroku). W literaturze i orzecznictwie Sądu Najwyższego broni się bowiem
uzasadnionego stanowiska, że przepis art. 91 ust. 1 p.u.n. (podobnie jak dawny art.
32 ust. 1) odnosi się tylko do zobowiązań (długów) upadłego (niepieniężnych
lub uzgodnionych), i to tylko takich, które w dodatku mogą być zgłoszone przez
wierzyciela do masy upadłości (tak np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 marca
2006 r., II CSK 35/06, niepubl.). W rezultacie nie można akceptować stanowiska,
że wymagalność roszczenia o zwrot kaucji gwarancyjnych (tzw. długoterminowych)
następuje już w dacie ogłoszenia upadłości wykonawcy (powoda – wierzyciela).
W konsekwencji należy stwierdzić, że Sądy meriti przyjęły niewłaściwie
początek biegu przedawnienia roszczenia o zwrot kaucji z dniem ogłoszenia
upadłości powoda (w dniu 2 marca 2004 r.). W tej sytuacji trafne okazały się
zarzuty naruszenia art. 91 ust. 1 p.u.n. i wskazanych w skardze kasacyjnej
przepisów o przedawnieniu roszczeń. Oznaczało to konieczność uchylenia
zaskarżonego wyroku (pkt 2 i 3) oraz wyroku Sądu Okręgowego i przekazania
sprawy w tym zakresie Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.