Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 536/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 lipca 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Prezydenta Miasta G.
przeciwko Ewie L., Darii P., Christosowi P., Henrykowi K., Wiesławowi T., Adamowi
T.,
Marii M., Ronaldowi M. i Małgorzacie L. – B.
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 8 lipca 2011 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Okręgowego
z dnia 25 stycznia 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w punktach I (pierwszym) i III
(trzecim) i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Skarb Państwa wnosił o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym
stanem prawnym w ten sposób, że w dziale II księgi wieczystej Kw 49251, powinien
być wpisany jako właściciel ½ udziału Skarb Państwa i w toku postępowania
żądanie to ujęte zostało w ten sposób, że podtrzymywał żądanie określone
w pozwie i alternatywnie - domagał się zamknięcia księgi wieczystej nr 49251
(prowadzonej dla lokalu) oraz o wpisanie w dziale II księgi wieczystej nr 5794
(prowadzonej dla gruntu) 346/10.000 części prawa własności na rzecz Skarbu
Państwa.
Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 13 grudnia 2007 r. nakazał zamknięcie
księgi wieczystej nr 49251, wykreślenie w dziale I Kw nr 5794 wpisu E. L. w
odniesieniu do lokalu mieszkalnego wyodrębnionego do Kw nr 49251, wykreślenie
w dziale II Kw nr 5794 wpisu E. L. jako właścicielki lokalu nr 7 i wpisanie w dziale II
kw nr 5794 jako współwłaścicieli nieruchomości wspólnej w częściach ułamkowych
E. L. i Skarbu Państwa - Prezydenta Miasta G. (po 346/10.000 części). W
pozostałym zakresie powództwo oddalił. Podstawowe elementy stanu faktycznego
są następujące:
M. W. była obywatelską polską i USA; od 1953 r. była współwłaścicielką ½
części nieruchomości położonej w G. przy ul. Ś. [..] (Kw nr 5795). Amerykańska
Komisja ds. Uregulowania Roszczeń Zagranicznych decyzją z dnia 5 stycznia 1966
r. przyznała poprzedniczce prawnej pozwanych (M. W.) odszkodowanie w związku
ze zrzeczeniem się przez nią wspomnianego udziału we współwłasności
nieruchomość i przeniesienia go na rzecz Rządu Polskiego (pkt 7 Protokołu z dnia
29 listopada 1960 r., będącego zał. do Układu między Rządem USA i Rządem
PRL dotyczącym w roszczeń obywateli USA). W dniu 25 lipca 2000 r. Minister
Finansów wydał decyzję stwierdzającą przejście na rzecz Skarbu Państwa ½
udziału w spornej nieruchomości gruntowej (Kw 5794). W dniu 3 sierpnia 2000 r.
pozwana E. L. i M. M. (spadkobierczynie M. W.) ustanowiły odrębność własności
lokali na nieruchomości położonej w G. przy ul. Ś.[...]. Ustanowiono kilkanaście
odrębnych nieruchomości lokalowych, w tym m.in. odrębną własność lokalu nr 7,
3
którego właścicielką stała się pozwana E. L. Dla tego lokalu prowadzona jest księga
wieczysta nr 49251, a udział we współwłasności wspólnej tej właścicielki został
określony (w Kw 5794) na 692/10.000 części. Wszystkie próby poważenia decyzji
Ministra Finansów z dnia 25 lipca 2000 r., podejmowane przez pozwaną E. L. i
innych spadkobierców, zakończyły się niepowodzeniem. Nie doszło bowiem
ostatecznie do wznowienia postępowania administracyjnego zakończonego tą
decyzją, nie powiodły się też próby uznania tej decyzji za nieważną. Oddalone
zostały wnioski E. L. na okoliczność skuteczności złożenia przez M. W.
oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych zrzeczenia się udziału
w spornej nieruchomości na rzecz Rządu Polskiego.
Sąd Rejonowy ustalił, że Skarb Państwa nabył udział w nieruchomości
gruntowej w wysokości ½. Nabycie to nastąpiło w dacie wydania wspomnianej
decyzji z dnia 5 stycznia 1966 r. przez Amerykańską Komisję d/s Uregulowania
Roszczeń Zagranicznych. Nabycie to miało charakter pierwotny, a decyzja Ministra
Finansów z dnia 25 lipca 2000 r. stwierdzała tylko wspomniane nabycie prawa
własności. W związku z tym nieważna była czynność prawna z dnia 3 sierpnia
2000 r. w postaci ustanowienia odrębnej własności lokali wyodrębnionych
z nieruchomości gruntowej, ponieważ czynność ta była dokonana bez zgody
współwłaściciela nieruchomości gruntowej (Skarbu Państwa).
W ocenie Sądu Rejonowego, stan prawny ujawniony w księgach wieczystych
Kw 49251 i Kw 5794 nie był zgodny z rzeczywistym stanem prawnym. Sąd nie jest
związany sposobem usunięcia stanu niezgodności, natomiast pozostaje związany
regułą zawartą w art. 321 § 1 k.p.c. W rozpoznawanej sprawie przepis ten nie
został jednak naruszony, ponieważ powód w toku postępowania odpowiednio
sprecyzował swoje żądanie formułą zamknięcia księgi wieczystej do lokalu i wpisu
w księdze wieczystej Kw-5795 powoda jako współwłaściciela. Wykreślenie wpisu
także w dziale I-O w niniejszej sprawie stanowi nieodłączoną konsekwencję
zamknięcia księgi wieczystej Kw-49251; pozostawienie bowiem tego wpisu w dziale
pierwszym czyniłoby treść całej księgi wieczystej (dla lokalu) dalece
niekonsekwentną.
4
Sąd Okręgowy zmienił zaskarżony wyrok (po rozpoznaniu apelacji powoda
i pozwanej E. L.) w ten sposób, że powództwo oddalił i oddalił apelację powoda.
Uznał, że apelacja strony pozwanej powinna być uwzględniona jedynie w części.
W ocenie Sądu drugiej instancji, stan faktyczny został prawidłowo ustalony.
Eksponując regułę, że kognicję sądu rozpoznawczego wyznacza przedmiot
żądania powoda, Sąd ten stwierdził, iż w pierwotnej wersji żądanie to brzmiało
następująco: uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym
polegałoby na tym, że w dziale II księgi wieczystej nr 49251 (prowadzony dla
nieruchomości lokalowej nr 7) powinien być wpisany jako właściciel ½ udziału w
prawie własności Skarb Państwa (wersja nr 1 żądania – wersja zwykła). W toku
postępowania żądanie powoda określono ostatecznie w następujący sposób:
żądanie jak w wersji 1 (zwykłej) bądź alternatywnie zamknięcie księgi wieczystej nr
49251 (prowadzonej dla lokalu nr 7) oraz wpisanie w dziale II księgi wieczystej nr
5994 (prowadzonej dla nieruchomości gruntowej) 346/10.000 części prawa
własności na rzecz Skarbu Państwa (wersja nr 2 - alternatywna). Jeżeli w wersji
pierwszej żądania chodziło o ingerencję sądu w treść wpisów w jednej księdze
wieczystej, to w wersji alternatywnej ingerencja taka mogłaby obejmować także
wpisy w księdze wieczystej dla nieruchomości gruntowej.
W ocenie Sądu Okręgowego, żądanie uzgodnienia treści księgi wieczystej
z rzeczywistym stanem prawnym na podstawie art. 10 u.k.w.i.h. mogłoby
obejmować tylko wpisy w dziale II-IV księgi wieczystej, a nie wpisy w dziale I-O.
Żądanie zamknięcia księgi wieczystej (lokalowej) „jest skierowane przeciwko
istnieniu samej księgi, którego uwzględnienie powoduje bezprzedmiotowość
zmiany w jej zapisach i jest w zasadzie dokonane przeciwko wpisom w dziale I-O
księgi wieczystej”.
Nie mogłoby być uznane za zasadne żądanie powoda w wersji
alternatywnej, ponieważ w tym zakresie Sąd Rejonowy przekroczył granice żądania
pozwu (art. 321 § 1 k.p.c.), skoro jego rozstrzygnięcie obejmowało także
zamknięcie księgi wieczystej lokalowej, a więc - ingerencję w treść działu I-O księgi
wieczystej. Zamknięcie księgi wieczystej jest zresztą czynnością o charakterze
technicznym i dokonuje się jej m.in. wówczas, gdy wynika to z orzeczenia Sądu
oraz gdy jej prowadzenie stało się bezprzedmiotowe. W rezultacie Sąd Okręgowy
5
stwierdził, że żadne z przedstawionych przez powoda żądań (w wersji prostej
i wersji alternatywnej) nie mogło doprowadzić do uzgodnienia księgi wieczystej
z rzeczywistym stanem prawnym, skoro – zgodnie z art. 321 § 1 k.p.c. nie mogła
nastąpić ingerencja w treść działu I-O księgi wieczystej. Niezależnie od tego nie
można było uwzględnić powództwa o uzgodnienie księgi wieczystej prowadzonej
dla prawa akcesoryjnego (nieruchomości wspólnej), skoro niedopuszczalne było
uwzględnienie takie w odniesieniu do prawa głównego.
Sąd Okręgowy wskazał jednocześnie na wadliwość żądania określonego
przez powoda. Do osiągnięcia celu założonego przez powoda konieczne byłoby
uregulowane stanu prawnego w księdze wieczystej prowadzonej dla
nieruchomości, z której wyodrębniono lokal, a od jej wyniku zależne byłoby
uregulowanie stanu prawnego księgi wieczystej prowadzonej dla wyodrębnionego
z niej lokalu. Powód nie kwestionował istnienia prawa odrębnej własności lokalu nr
7, a zmierzał do wpisania własności tego prawa w udziale 1
/2 na rzecz powoda
w odniesieniu do tego lokalu. Uwzględnienie żądania powoda w jednej ze
zgłoszonych wersji nie doprowadziłoby w ogóle do uzgodnienia treści księgi
wieczystej z jej rzeczywistym, aktualnym stanem prawnym.
W skardze kasacyjnej powoda podniesiono jedynie zarzut naruszenia art. 10
ust. 1 u.k.w.i.h. Skarżący kwestionuje stanowisko Sądu drugiej instancji,
że w żadnym wypadku nie jest możliwe uzgodnienie treści księgi wieczystej
z rzeczywistym stanem prawnym poprzez nakazanie przez sąd zamknięcia
określonej księgi wieczystej. Skarżący wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku
w zaskarżonej części i przekazanie sprawy w tym zakresie do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sądy meriti trafnie przyjęły, że także w postępowaniu o usunięcie
niezgodności stanu prawnego nieruchomości ujawnionego w księdze wieczystej
z rzeczywistym stanem prawnym (art. 10 ust. 1 u.k.w.i.h.) ma zastosowanie reguła
procesowa wyrażona w art. 321 § 1 k.p.c. Stanowisko to można uznać za
ugruntowane w obecnym orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. np. uchwala tego
Sądu z dnia 28 sierpnia 2008 r., III CZP 76/08, OSNC 2009, z. 7/8, poz. 113).
6
Sąd rozpoznający sprawę może jednak samodzielnie zadecydować o samym
sposobie usunięcia niezgodności między stanem prawnym istniejącym w księdze
wieczystej i stanem rzeczywistym.
Wynikający z art. 321 § 1 k.p.c. zakaz orzekania ponad żądanie nie stanowi
jednak przeszkody do dokonania przed Sąd meriti stosownej modyfikacji niejasno
ujętej konkluzji pozwu (żądania powoda), jeżeli modyfikacja taka jest zgodna z wolą
powoda (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 2006 r., IV CK
376/05 niepubl.). To samo dotyczy sytuacji, w której powód w toku postępowania
rozpoznawczego ostatecznie sprecyzował treść swojego żądania w procesie na
podstawie art. 10 ust. 1 u.k.w.i.h.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego nie ma wątpliwości co do tego, że wpis
dokonany w księdze wieczystej na podstawie ostatecznej decyzji Ministra
Finansów, wydanej zgodnie z art. 2 ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu
w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu
o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych (Dz.U. nr 12, poz.
65) nie stanowi przeszkody w wytoczeniu powództwa na podstawie art. 10 ust. 1
u.k.w.i.h. (np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 października 2010 r., V CSK
3/10, niepubl.).
2. W rozpoznawanej sprawie podstawowe znaczenie miała kwestia ustalenia
zakresu dokonanego uzgodnienia stanu prawnego ujawnionego w księdze
wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Chodzi mianowicie o możliwość
ingerencji Sądu w odniesieniu do wpisów (własności) ujawnionych nie w jednej, ale
w dwóch księgach wieczystych, tj. w księdze wieczystej prowadzonej dla
nieruchomości gruntowej i odrębnej księdze przeznaczonej dla wyodrębnionej
z nieruchomości gruntowej nieruchomości lokalowej. Konsekwencją takiej
poszerzonej ingerencji sądu może być pytanie o możliwość korygowania w księdze
wieczystej nie tylko wpisów znajdujących się w działach II–IV księgi, ale także
w jej dziale (I-O). Obie te kwestie (uzgodnienie wpisów w dwóch księgach
i możliwość ingerencji poza wpisy działu II–IV) stają się aktualne zwłaszcza
wówczas, gdy w dwóch księgach wieczystych ujawniono prawa powiązane ze sobą
7
(prawo główne i akcesoryjne; por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 czerwca
1997 r., I CKN 144/97, OSP 1998, z. 2, poz. 34).
Z uzasadnienia Sądu Okręgowego wynika, że Skarb Państwa (powód) ujął
ostatecznie swoje żądanie procesowe w sposób następujący: 1) żądał
uzgodnienia treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym w ten
sposób, że powód w dziale III Kw nr 49251 (prowadzonej dla lokalu mieszkalnego
nr 7) „powinien być wpisany jako właściciel ”1
/2” udziału w prawie własności”;
2) pozostawiając to żądanie, powód sformułował także żądanie alternatywne
poprzez zamknięcie Kw nr 49251 prowadzonej dla lokalu mieszkalnego nr 7 oraz
„o wpisanie do działu II księgi wieczystej Kw nr 5974 prowadzonej dla
nieruchomości gruntowej (...) 346/10.000 części prawa własności na rzecz Skarbu
Państwa”. Wyraźną intencją strony powodowej było zatem ujawnienie takiego stanu
prawnego, który odzwierciedlałby stan prawny nieruchomości gruntowej sprzed
wyodrębnienia z niej lokalu mieszkalnego nr 7, stanowiącego – zgodnie z obecnym
wpisem - własność pozwanej E. L. Zestawienie rozstrzygnięcia Sądu Okręgowego i
zakresu zaskarżenia skargą kasacyjną pozwala stwierdzić to, że prawomocnie
oddalono żądanie powoda sformułowane pod pkt I (pkt II wyroku Sądu
Okręgowego; rozstrzygnięcia tego nie zaskarżono w skardze).
Nie można w sposób stanowczy twierdzić, że przewidziane w art. 10 ust. 1
u.k.w.i.h. uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym
może odnosić się do ingerencji sądu w treść jednej księgi wieczystej i nie
obejmować niekiedy także działu I księgi, ponieważ decydujące znaczenie w tej
mierze będzie miał odpowiednio ukształtowany stan faktyczny sprawy. W sprawie,
w której rozstrzygano o uzgodnieniu treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym, stan faktyczny był taki, że ta sama działka geodezyjna objęta została
dwiema księgami wieczystymi i w księgach tych byli ujawnieni różni właściciele tej
samej działki. Pozostawało to, rzecz jasna, w sprzeczności z regułą wyrażoną
w art. 24 u.k.w.i.h. (jedna księga dla tej samej nieruchomości). W uzasadnieniu
uchwały Sądu Najwyższego z dnia 29 lutego 1996 r., III CZP 16/96, (OSNC 1996,
z. 5, poz. 73) Sąd Najwyższy w sposób przekonywujący wyjaśnił, że w takiej,
szczególnej sytuacji dopuszczalne jest uzgodnienie stanu prawnego przez
wykreślenie wpisów dotyczących działek, dla których prowadzona jest inna księga
8
wieczysta. Na tle podobnego stanu faktycznego jak w niniejszej sprawie Sąd
Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 7 listopada 2008 r., IV CSK 264/08
(niepubl.) stwierdził, że „usunięcie niezgodności pomiędzy stanem jawnym z księgi
i stanem rzeczywistym nieruchomości może (...) polegać na wykreśleniu prawa
i zamknięciu księgi w wieczystej, jeżeli okaże się, że prawo takie nie powstało (...)”.
Myśl ta została następnie rozwinięta w uzasadneinidu wyroku Sądu Najwyższego
z dnia 12 sierpnia 2009 r., IV CSK 81/09, IV CSK 81/09 (niepubl.). Stwierdzono tam
m.in., że możliwe jest uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym, polegające także na nakazaniu jej zamknięcia. Trafnie zauważono przy
tym, że nie można wykluczyć, iż orzeczeniem (o którym wspomina § 17 ust. 1
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 września 2001 r. w sprawie
prowadzenia ksiąg wieczystych (...), Dz.U. nr 102, poz. 1122 ze zm.), może być
także wyrok wydany na podstawie art. 10 ust. 1 u.k.w.i.h., jeżeli nieruchomość, dla
której prowadzona jest księga, w ogóle nie istnieje w sensie prawnym.
Należy stwierdzić, że wskazana, ujawniająca się w orzecznictwie Sądu
Najwyższego tendencja do poszerzania możliwego zasięgu ingerencji sądu
rozpoznającego sprawę na podstawie art. 10 ust. 1 u.k.w.i.h., odpowiada
głównemu celowi tego przepisu. Przepis ten nie ogranicza natomiast samej prawnej
formuły rozstrzygnięcia zmierzającego do „usunięcia niezgodności”. In concreto
mogłoby zatem wchodzić w grę także nakazanie wykreślenia oznaczonego wpisu
własności i zamknięcia księgi wieczystej obejmującej nieistniejące prawo
rzeczowe.
W tej sytuacji należało zaskarżony wyrok uchylić (w części zaskarżonej) -
jako naruszający art. 10 ust. 1 u.k.w.i.h. - i przekazać sprawę Sądowi drugiej
instancji do ponownego rozpoznania (art. 39815
§ 1 k.p.c).