Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 15 lipca 2011 r.
I UK 325/10
1. Podstawą wystąpienia dłużnika z wnioskiem o postawienie spółdzielni
w stan upadłości jest wyłącznie nadwyżka pasywów nad aktywami, a nie za-
przestanie płacenia wymagalnych zobowiązań pieniężnych (art. 130 § 1 ustawy
z dnia 16 września 1982 r. - Prawo spółdzielcze, jednolity tekst: Dz.U. z 2003 r.
Nr 188, poz. 1848 ze zm.).
2. Zarząd spółdzielni jest zobowiązany do zwołania we właściwym czasie
walnego zgromadzenia oraz niezwłocznego zgłoszenia wniosku o ogłoszenie
upadłości po podjęciu przez walne zgromadzenie uchwały o postawieniu spół-
dzielni w stan upadłości. Uchybienie tym obowiązkom przez zarząd może ozna-
czać, że niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości nastąpiło z winy jego
członków (art. 116 § 1 pkt 1 lit. b ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja
podatkowa, jednolity tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.).
Przewodniczący SSN Bogusław Cudowski, Sędziowie SN: Józef Iwulski,
Romualda Spyt (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 15 lipca
2011 r. sprawy z odwołania Czesława B. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Spo-
łecznych-Oddziałowi w K. o przeniesienie odpowiedzialności z tytułu składek, na
skutek skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie
z dnia 2 marca 2010 r. […]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu-Są-
dowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krakowie do ponownego rozpoznania i
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 18 września 2009 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Kielcach oddalił odwołanie Czesława B. od decyzji Zakładu Ubezpie-
2
czeń Społecznych-Oddziału w K. z dnia 15 grudnia 2008 r. stwierdzającej, że Cze-
sław B. jako członek zarządu Gminnej Spółdzielni Samopomoc Chłopska w M. pono-
si odpowiedzialność za zobowiązania Spółdzielni z tytułu odsetek od składek na
ubezpieczenie społeczne za okres od września 2003 r. do marca 2004 r. w wysoko-
ści 4.538,19 zł, stanowiące odsetki za zwłokę, niezaspokojone w postępowaniu upa-
dłościowym, obliczone na dzień ogłoszenia upadłości - 3 października 2004 r., na
ubezpieczenie zdrowotne za okres od grudnia 2003 r. do kwietnia 2004 r. w kwocie
11.777,90 zł wraz z odsetkami oraz na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych
Świadczeń Pracowniczych za marzec i kwiecień 2003 r. oraz za okres od września
2003 r. do czerwca 2004 r. w kwocie 8.152,12 zł wraz z odsetkami oraz kosztami
egzekucyjnymi.
Sąd Okręgowy ustalił, że w okresie od 1992 r. do października 2004 r. Cze-
sław B. pełnił funkcję członka zarządu Gminnej Spółdzielni Samopomoc Chłopska w
M. W 2003 r. sytuacja finansowa Spółdzielni uległa pogorszeniu; Spółdzielnia za-
przestała uiszczania należności wobec organu rentowego, urzędu skarbowego oraz
swoich dostawców. W dniu 30 lipca 2004 r. Gminna Spółdzielnia Samopomoc Chłop-
ska złożyła wniosek o ogłoszenie upadłości. Na ten dzień ogół zadłużenia Spółdzielni
wynosił 1.013.538,26 zł. Postanowieniem z dnia 4 października 2004 r. Sąd Rejono-
wy w Kielcach ogłosił upadłość Spółdzielni, określając, że będzie ona prowadzona w
celu likwidacji majątku masy upadłości. Organ rentowy zgłosił swoją wierzytelność
wobec upadłego w łącznej kwocie 66.697,80 zł. W toku postępowania upadłościowe-
go dokonano likwidacji całości masy upadłości, a w wykonaniu ostatecznego planu
podziału doszło do zaspokojenia wierzytelności drugiej kategorii w 100%, zaś trzeciej
kategorii jedynie w 35,50%, jak też wierzytelności zabezpieczonych hipotecznie. Wie-
rzytelności organu rentowego z tytułu nieopłaconych składek zostały zaspokojone do
kwoty 48.827,10 zł. Postanowieniem z dnia 2 czerwca 2008 r. Sąd Rejonowy w Kiel-
cach stwierdził zakończenie postępowania upadłościowego Gminnej Spółdzielni Sa-
mopomoc Chłopska w M. i z dniem 29 września 2008 r. została ona wykreślona z
Krajowego Rejestru Sądowego.
Przywołując treść art. 116 § 1-3 w związku z art. 116a ustawy z dnia 29 sierp-
nia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (jednolity tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze
zm.) w związku z art. 32 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpie-
czeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.), Sąd
Okręgowy uznał, że poprzez uprawomocnienie się postanowienia Sądu Rejonowego
3
w Kielcach z dnia 2 czerwca 2008 r. stwierdzającego zakończenie postępowania
upadłościowego spełniła się przesłanka bezskuteczności egzekucji wobec Gminnej
Spółdzielni Samopomoc Chłopska w M., zaś podnoszone przez odwołującego się
okoliczności nie wyłączają jego odpowiedzialności za zaległości składkowe Spółdziel-
ni, albowiem już w 2003 r. sytuacja finansowa Spółdzielni obligowała go jako członka
zarządu do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.
Apelację od tego wyroku wywiódł Czesław B. Zaskarżając go w całości, zarzu-
cił naruszenie prawa materialnego: art. 130 § 2, 3 i 4 ustawy z dnia 16 września 1982
r. - Prawo spółdzielcze (jednolity tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 ze zm.),
poprzez jego niezastosowanie, art. 116 § 1 w związku z art. 116a Ordynacji podat-
kowej, poprzez przyjęcie, że ukończenie postępowania upadłościowego jest równo-
znaczne z jego umorzeniem, pomimo nieprowadzenia żadnej egzekucji przez Zakład
Ubezpieczeń Społecznych, co przesądza o bezskuteczności egzekucji, art. 32 Kon-
stytucji RP, poprzez nieuwzględnienie faktu, iż wobec członka zarządu Spółdzielni,
który jako prezes pełnił funkcję do dnia 25 kwietnia 2004 r., a przebywał na zwolnie-
niach lekarskich umorzono postępowanie w sprawie przeniesienia odpowiedzialności
za zaległe składki Spółdzielni za ten sam okres; a także naruszenie przepisów po-
stępowania, poprzez uniemożliwienie wykazania, iż w świetle art. 116 § 1 pkt 1a Or-
dynacji podatkowej w związku z art. 130 Prawa spółdzielczego wniosek o ogłoszenie
upadłości Spółdzielni został złożony we właściwym czasie, poprzez oddalenie wnio-
sku o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego z zakresu księgowości na tę okolicz-
ność.
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Krakowie wyrokiem
z dnia 2 marca 2010 r. oddalił apelację. W uzasadnieniu Sąd drugiej instancji wska-
zał, że uwzględniając cel oraz posiłkowy charakter odpowiedzialności za zaległości
składkowe wymagający użycia środków zmierzających do realizacji zobowiązania w
pierwszej kolejności od płatnika, można przesłankę bezskuteczności egzekucji w ro-
zumieniu art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej uznać za spełnioną w przypadku formal-
nego ukończenia egzekucji skierowanej do majątku płatnika - bez zaspokojenia, w
przypadku zaś ukończenia egzekucji bez zaspokojenia także wtedy, gdy z okoliczno-
ści wynika, że majątek osoby prawnej nie pozwala na uzyskanie zaspokojenia, a
prowadzenie postępowania egzekucyjnego nie daje rokowań na zadośćuczynienie
nawet części dochodzonej należności. Przez bezskuteczność egzekucji należy zatem
rozumieć sytuację, w której nie ma jakichkolwiek wątpliwości, że nie zachodzi możli-
4
wość zaspokojenia egzekwowanej wierzytelności z majątku osoby prawnej, co może
być wykazywane wszelkimi środkami dowodowymi. Błędne są więc twierdzenia ape-
lacji o uzależnieniu stwierdzenia bezskuteczności egzekucji wobec Spółdzielni od
konieczności prowadzenia egzekucji, czy nawet wyczerpania w toku tego postępo-
wania wszystkich możliwych sposobów egzekucji oraz od wymagania, że egzekucja
musi dotyczyć całego majątku tej osoby prawnej.
Ponadto - przywołując orzecznictwo Sądu Najwyższego - podniesiono, iż prze-
niesienie odpowiedzialności za składki na członków zarządu zobowiązanego pod-
miotu jest możliwe także po utracie bytu prawnego przez dany podmiot wskutek
ukończenia postępowania upadłościowego i wykreślenia tego podmiotu z Krajowego
Rejestru Sądowego. Niewątpliwie zasadą jest, że w postępowaniu zmierzającym do
orzeczenia o odpowiedzialności osoby trzeciej za zaległości z tytułu składek stroną
winien być pierwotny dłużnik - płatnik składek. Niemniej jednak brak takiego płatnika -
wobec jego likwidacji - nie stoi na przeszkodzie wydania decyzji o odpowiedzialności
osób trzecich.
Odnosząc się do podnoszonych przez odwołującego się okoliczności, które
miałyby prowadzić do uwolnienia go od odpowiedzialności za zaległości składkowe
Gminnej Spółdzielni Samopomoc Chłopska w M., Sąd Apelacyjny wskazał, że poję-
cia „we właściwym czasie” użytego w art. 116 § 1 pkt 1 lit. a Ordynacji podatkowej nie
można utożsamiać z terminem do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości przewi-
dzianym w prawie upadłościowym i że nie powinien być uznany za „właściwy” czas
zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości, w którym stan majątkowy osoby prawnej
kwalifikuje ją już jako bankruta, bowiem niweczyłoby to cały sens postępowania upa-
dłościowego, pozbawiając wszystkich wierzycieli jakiejkolwiek ochrony prawnej ich
interesów. Ponadto Sąd wskazał, że nie ma żadnych podstaw prawnych usprawie-
dliwiających twierdzenia apelującego, że brak zgody walnego zgromadzenia Spół-
dzielni na zgłoszenie wniosku o jej upadłość stanowił o braku jego winy jako członka
zarządu w zgłoszeniu tego wniosku we właściwym czasie. Przepisy art. 130 § 2-4
Prawa spółdzielczego regulują wyłącznie kwestie formalno-statutowe ze skutkiem w
zakresie wewnętrznego funkcjonowania organów spółdzielni. Stąd też odpowiedzial-
ności członka zarządu za publicznoprawne zaległości Spółdzielni, wynikającej z nie-
zgłoszenia przezeń we właściwym czasie wniosku o upadłość niewypłacalnej Spół-
dzielni, nie wyłącza żadne zachowanie innych organów Spółdzielni (walnego zgro-
5
madzenia czy rady nadzorczej), które przecież nie ponoszą ryzyka odpowiedzialności
za zobowiązania Spółdzielni.
Sąd drugiej instancji stwierdził także, że zarzuty apelacji o naruszeniu konsty-
tucyjnych zasad (w szczególności zasady równości wobec prawa), poprzez skiero-
wanie odpowiedzialności jedynie do osoby apelującego, z pominięciem innego
członka zarządu Spółdzielni (prezesa), który pełnił swą funkcję w tym samym czasie,
należy uznać za bezprzedmiotowe, gdyż odpowiedzialność członka zarządu w trybie
art. 116 i nast. Ordynacji podatkowej ma charakter solidarny, a dłużnik solidarny nie
może kwestionować wyboru dokonanego przez wierzyciela, który dochodzi całości
zobowiązania od niego ani też zasłaniać się odpowiedzialnością innego dłużnika.
Wyrok ten został przez wnioskodawcę zaskarżony skargą kasacyjną w całości.
Zarzucono mu naruszenie prawa materialnego: art. 116 § 1 pkt 1 lit. a w związku z
art. 116a Ordynacji podatkowej, przez błędną jego wykładnię, a to przez nieuwzględ-
nienie, że zgodnie z prawidłową wykładnią tego przepisu dokonaną w oparciu o
utrwalone orzecznictwo, w sytuacji gdy w postępowaniu upadłościowym doszło do
zaspokojenia wszystkich wierzycieli Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” w
M. (w tym Zakładu Ubezpieczeń Społecznych) w znacznym stopniu (79%), to należy
przyjąć, że wniosek o ogłoszenie upadłości został złożony we właściwym czasie w
rozumieniu tego przepisu, art. 116 § 1 pkt 1 lit. b w związku z art. 116a Ordynacji
podatkowej oraz w związku z art. 130 § 2-4 i art. 137 Prawa spółdzielczego, przez ich
niezastosowanie oraz błędną wykładnię, a to przez przyjęcie, że przepisy art. 130 §
2-4 Prawa spółdzielczego regulują wyłącznie kwestie formalno-statutowe ze skutkiem
w zakresie wewnętrznego funkcjonowania organów spółdzielni, w sytuacji kiedy z
przepisu art. 137 Prawa spółdzielczego jednoznacznie wynika, że są to przepisy
szczególne w stosunku do przepisów Prawa upadłościowego i naprawczego, art. 116
§ 1 pkt 2 w związku z art. 116a Ordynacji podatkowej, przez jego niezastosowanie w
sytuacji, kiedy w postępowaniu upadłościowym zostało wskazane mienie spółdzielni,
co umożliwiło zaspokojenie zaległości z tytułu składek w znacznej części, art. 116 § 1
w związku z art. 116a Ordynacji podatkowej w związku z art. 31 i 32 ustawy o syste-
mie ubezpieczeń społecznych, przez przyjęcie, że przepis ten nie obliguje organu
rentowego do objęcia odpowiedzialnością wszystkich członków zarządu, wskutek
czego Sąd Apelacyjny uznał podniesiony przez odwołującego się zarzut w tym
przedmiocie za bezprzedmiotowy, a także naruszenie prawa procesowego: art. 217 §
2 k.p.c. i art. 278 § 1 k.p.c. mające istotny wpływ na wynik sprawy, polegające na
6
tym, że Sąd uznał wniosek odwołującego się o powołanie biegłego w zakresie księ-
gowości za bezprzedmiotowy w sytuacji, kiedy ocena czy wniosek o ogłoszenie upa-
dłości został złożony we właściwym czasie w rozumieniu art. 116 § 1 pkt 1a Ordyna-
cji podatkowej w związku z art. 130 § 2 - 4 Prawa spółdzielczego w kontekście za-
kończenia postępowania upadłościowego wskutek częściowego zaspokojenia
wszystkich wierzycieli według planu podziału wymaga wiadomości specjalnych, co
uniemożliwiło odwołującemu się wykazanie, że wniosek o ogłoszenie upadłości
Spółdzielni został złożony we właściwym czasie a zaspokojenie organu rentowego
nastąpiło w znacznej części (w 79%), art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1
k.p.c., poprzez nieodniesienie się przez Sąd w uzasadnieniu wyroku do zarzutu od-
wołującego się podniesionego na rozprawie apelacyjnej, że nieuzyskanie pełnego
zaspokojenia w postępowaniu upadłościowym nastąpiło z winy organu rentowego,
który wadliwie sporządził zgłoszenie wierzytelności, kwalifikując odsetki od należno-
ści z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne należne za ostatni rok przed datą
ogłoszenia upadłości do kategorii trzeciej, zamiast do kategorii drugiej - zgodnie z art.
342 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze
(jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 ze zm.)
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i orzeczenie co
do istoty sprawy przez zmianę decyzji pozwanej w całości, ewentualnie o uchylenie
zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
Sądowi Apelacyjnemu w Krakowie, bądź też uchylenie również wyroku Sądu Okrę-
gowego w Kielcach i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania temu Sądowi.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej skarżący powołał się na naruszenie art.
328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c., poprzez nieodniesienie się przez Sąd
drugiej instancji w uzasadnieniu wyroku do zarzutu podniesionego przez niego na
rozprawie apelacyjnej, że nieuzyskanie pełnego zaspokojenia w postępowaniu upa-
dłościowym nastąpiło z winy organu rentowego, który wadliwie sporządził zgłoszenie
wierzytelności, kwalifikując odsetki od należności z tytułu składek na ubezpieczenia
społeczne należne za ostatni rok przed datą ogłoszenia upadłości do kategorii trze-
ciej, zamiast do kategorii drugiej. W pierwszej kolejności podkreślić należy, że treść
zarzutu nie odpowiada powołanym przepisom. Zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w
7
związku z art. 391 § 1 k.p.c. może być usprawiedliwiony tylko w tych wyjątkowych
przypadkach, w których treść uzasadnienia orzeczenia Sądu drugiej instancji unie-
możliwia całkowicie dokonanie oceny toku wywodu, który doprowadził do wydania
orzeczenia (por. między innymi wyroki z: 27 czerwca 2001 r., II UKN 446/00, OSNP
2003 nr 7, poz. 182; 5 września 2001 r., I PKN 615/00, OSNP 2003 nr 15, poz. 352;
24 lutego 2006 r., II CSK 136/05; 24 sierpnia 2009 r., I PK 32/09; 16 października
2009 r., I UK 129/09, LEX nr 558286; 8 czerwca 2010 r., I PK 29/10, LEX nr 599519).
Takiej zaś argumentacji skarżący nie przedstawia, a też i nie sposób twierdzić, że
zaskarżone orzeczenie zawiera takie braki, że uniemożliwiają one kontrolę kasacyjną
Wytknięcie pominięcia zarzutu apelacyjnego wymagało wskazania art. 378 § 1 k.p.c.
Wynikający z powyższego przepisu obowiązek rozpoznania sprawy w granicach
apelacji rozumiany jest nie tylko jako zakaz wykraczania przez sąd drugiej instancji
poza te granice (uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 31
stycznia 2008 r., III CZP 49/07, OSNC 2008 Nr 6, poz. 55, Monitor Prawniczy 2008
Nr 22, s. 37, z uwagami M. Kowalczuk, Palestra 2009 Nr 1, s. 270, z glosą G. Rząsy i
A. Urbańskiego), ale także jako nakaz rozważenia wszystkich podniesionych w ape-
lacji zarzutów i wniosków (wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 15 listopada 2002 r., V
CKN 1348/00, LEX Nr 77047, z dnia 21 sierpnia 2003 r., III CKN 392/01, OSNC 2004
nr 10, poz. 161, z dnia 27 stycznia 2004 r., I PK 219/03, OSNP 2004 nr 23, poz. 404,
z dnia 23 lutego 2006 r., II CSK 132/05, LEX Nr 189904, z dnia 13 stycznia 2006 r.,
III CSK 5/05, LEX Nr 191157 oraz postanowienie z dnia 17 stycznia 2007 r., II CSK
321/06, LEX Nr 428715). Stosownie do treści art. 39813
§ 1 k.p.c. Sąd Najwyższy
rozpoznaje sprawę w granicach zaskarżenia oraz w granicach podstaw skargi kasa-
cyjnej. Jest więc związany granicami skargi kasacyjnej wyznaczonymi jej podsta-
wami, co oznacza, że nie może uwzględniać naruszenia żadnych innych przepisów
niż wskazane przez skarżącego. Sąd Najwyższy nie jest bowiem uprawniony do sa-
modzielnego dokonywania konkretyzacji zarzutów lub też stawiania hipotez co do
tego, jakiego aktu prawnego (przepisu) dotyczy podstawa skargi. Nie może także
zastąpić skarżącego w wyborze podstawy kasacyjnej, jak również w przytoczeniu
przepisów, które mogły być naruszone przy wydawaniu zaskarżonego orzeczenia.
Sąd Najwyższy może zatem skargę kasacyjną rozpoznawać tylko w ramach tej pod-
stawy, na której ją oparto, odnosząc się jedynie do przepisów, których naruszenie
zarzucono. Z przedstawionych względów omawiany zarzut nie może zostać
uwzględniony.
8
Jeśli natomiast chodzi o zarzut naruszenia art. 217 § 2 k.p.c. i art. 278 § 1 k.p.c.,
to jego rozważenie, poprzedzić musi ocena wytkniętych w skardze uchybień prawu
materialnemu. Ustalenie odpowiedzialności członków zarządu spółdzielni za jej zale-
głości składkowe na podstawie art. 116a w związku z art. 116 Ordynacji wymaga
określenia „czasu właściwego” na zgłoszenie wniosku o upadłość spółdzielni oraz
rozważenia, jakie prawa i obowiązki ciążą na tym organie (zarządzie) w zakresie tego
wniosku. Według przepisów Prawa spółdzielczego zawartych w dziale poświęconym
upadłości, ogłoszenie upadłości spółdzielni następuje w razie jej niewypłacalności
(art. 130 § 1). Jeżeli według sprawozdania finansowego spółdzielni ogólna wartość
jej aktywów nie wystarcza na zaspokojenie wszystkich zobowiązań, zarząd powinien
niezwłocznie zwołać walne zgromadzenie, na którego porządku obrad zamieszcza
sprawę dalszego istnienia spółdzielni (art. 130 § 2). Pomimo niewypłacalności spół-
dzielni walne zgromadzenie może podjąć uchwałę o dalszym istnieniu spółdzielni,
jeżeli wskaże środki umożliwiające wyjście jej ze stanu niewypłacalności (art. 130 §
3). W razie podjęcia przez walne zgromadzenie uchwały o postawieniu spółdzielni w
stan upadłości, zarząd spółdzielni obowiązany jest niezwłocznie zgłosić do sądu
wniosek o ogłoszenie upadłości (art. 130 § 4). Z wnioskiem o ogłoszenie upadłości
spółdzielni będącej w stanie likwidacji obowiązany jest wystąpić do sądu likwidator,
niezwłocznie po stwierdzeniu niewypłacalności spółdzielni (art. 131). Na wniosek wie-
rzyciela, który zgłosił wniosek o ogłoszenie upadłości spółdzielni, sąd może zarządzić
postawienie jej w stan upadłości, pomimo uchwały walnego zgromadzenia spółdzielni
o dalszym jej istnieniu (art. 132). Do postępowania upadłościowego w sprawach nie-
uregulowanych w Prawie spółdzielczym stosuje się przepisy Prawa upadłościowego
(art. 137).
W kwestii podstaw ogłoszenia upadłości spółdzielni prezentowane są dwa sta-
nowiska. Wedle jednego - podstawę ogłoszenia upadłości spółdzielni może stanowić
zarówno nadwyżka pasywów nad aktywami (art. 11 ust. 2 w związku z art. 10 Prawa
upadłościowego i naprawczego w związku z art. 130 i nast. Prawa spółdzielczego),
jak i fakt zaprzestania płacenia długów (art. 11 ust. 1 w związku z art. 10 Prawa upa-
dłościowego i naprawczego), wedle drugiego - wyłącznie ta ostatnia przesłanka (por.
uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 4 grudnia 1998 r., III CKN 398/98, (OSNC 1999 nr
6, poz.115). Rozbieżności te nie mają jednak wpływu na ustalenie „czasu właściwe-
go” na zgłoszenie wniosku o upadłość przez samą spółdzielnię, jako że wedle Prawa
spółdzielczego podstawą wystąpienia dłużnika (spółdzielni) z takim wnioskiem jest
9
bez wątpienia wyłącznie nadwyżka pasywów nad aktywami, nie jest nią natomiast
zaprzestanie płacenia wymagalnych zobowiązań pieniężnych. Przychylając się do
poglądu, że istnieją obie podstawy zgłoszenia wniosku o upadłość spółdzielni, nale-
żałoby uznać, że na fakt zaprzestania regulowania wymagalnych zobowiązań powo-
łać się mogą jedynie wierzyciele spółdzielni. Przepis art. 130 § 2 Prawa spółdzielcze-
go tylko w przypadku nadwyżki pasywów nad aktywami nakazuje wszczęcie stosow-
nego postępowania wewnątrzspółdzielczego, które może doprowadzić do ogłoszenia
upadłości, ale nie musi, jeśli walne zgromadzenie uzna, że możliwe jest wyjście spół-
dzielni ze stanu niewypłacalności. Przepis ten jest regulacją szczególną w stosunku
do przepisów Prawa upadłościowego i naprawczego i z jej uwzględnieniem przepis
art. 21 ust. 1 i 2 tego aktu prawnego należy odnosić wyłącznie do podstawy ogłosze-
nia upadłości spółdzielni, jaką jest wynikający ze sprawozdania finansowego spół-
dzielni stan, z którego wynika, że ogólna wartość jej aktywów nie wystarcza na za-
spokojenie wszystkich zobowiązań. O ile więc przepisy Prawa upadłościowego zo-
bowiązują dłużnika (jego reprezentanta) do wystąpienia z wnioskiem o ogłoszenie
upadłości w terminie czternastu dni od wystąpienia każdej z dwóch podstaw upadło-
ści, a więc gdy dłużnik nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych
oraz gdy jego zobowiązania przekroczą wartość jego majątku, nawet wówczas, gdy
na bieżąco te zobowiązania wykonuje, o tyle w przypadku spółdzielni obowiązek ten
jest powiązany z wystąpieniem stanu nadwyżki pasywów nad aktywami. Podstawa ta
jednocześnie określa „właściwy czas” na zgłoszenie przez spółdzielnię wniosku o
upadłość w rozumieniu art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej.
Szczególną do przepisów Prawa upadłościowego regulację zawierają przepisy
Prawa spółdzielczego określające podmioty uprawnione i jednocześnie zobowiązane
do podjęcia czynności mających na celu ogłoszenie upadłości spółdzielni. Analiza
przywołanych na wstępie przepisów prowadzi do akceptacji poglądu przedstawion-
ego w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 2010 r., I CSK 480/09 (OSNC 2010
nr 12, poz. 169). Przyjęto w nim, że podjęcie przez walne zgromadzenie uchwały o
postawieniu spółdzielni w stan upadłości należy do wyłącznej właściwości walnego
zgromadzenia, mimo że nie znajduje to odzwierciedlenia w katalogu spraw wymie-
nionych w art. 38 § 1 tego aktu prawnego. Przepisy art. 130 regulując tryb postępo-
wania wewnątrzspółdzielczego w sprawie ogłoszenia upadłości spółdzielni, określają
też w sposób wyłączny kompetencje jej poszczególnych organów w tym zakresie.
Jeśli zaistnieje podstawa ogłoszenia upadłości - zarząd ma obowiązek zwołać walne
10
zgromadzenie, które podejmuje uchwałę co do dalszego bytu spółdzielni, w tym
także uchwałę o postawieniu spółdzielni w stan upadłości. Decyzja w tej materii nie
należy więc do zarządu spółdzielni, ponieważ zastrzeżona została w ustawie innemu
organowi (art. 48 ust. 2 Prawa spółdzielczego). Skoro ustawodawca w sposób wy-
raźny wskazał uprawnienia likwidatora do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości
z pominięciem walnego zgromadzenia, to brak takiego zastrzeżenia w stosunku do
zarządu nakazuje wnioskować a contrario, że organ ten nie ma uprawnień do samo-
dzielnego decydowania o wystąpieniu do sądu ze stosownym wnioskiem mimo zaist-
nienia stanu niewypłacalności spółdzielni. Nie może też tego uczynić wbrew uchwale
walnego zgromadzenia o dalszym istnieniu spółdzielni. Na takie rozumienie tej kwe-
stii wskazuje pośrednio treść art. 132 Prawa spółdzielczego, w którym ustawodawca
zaznacza, że Sąd może ogłosić upadłość spółdzielni nawet wbrew uchwale walnego
zgromadzenia spółdzielni o dalszym jej istnieniu, ograniczając to do sytuacji, w której
następuje to na wniosek wierzyciela. Prowadzi to do wniosku, że obowiązki zarządu
sprowadzają się w tym postępowaniu do zwołania we właściwym czasie walnego
zgromadzenia (po stwierdzeniu za pomocą sporządzonego według zasad prawidło-
wej rachunkowości -patrz art. 87 i nast. Prawa spółdzielczego - sprawozdania finan-
sowego, że ogólna wartość aktywów tej spółdzielni nie wystarcza na zaspokojenie
wszystkich jej zobowiązań) oraz do niezwłocznego zgłoszenia wniosku do sądu o
ogłoszenie upadłości po podjęciu uchwały przez walne zgromadzenie o postawieniu
spółdzielni w stan upadłości. Dopiero uchybienie tym obowiązkom przez zarząd
może prowadzić do wniosku, że niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości na-
stąpiło z winy jego członków (art. 116 § 1 pkt 1 lit. b Ordynacji podatkowej).
Z tych względów uzasadniony jest zarzut naruszenia przez Sąd drugiej instan-
cji art. 116 § 1 pkt 1 lit. a i b w związku z art. 116a Ordynacji podatkowej, który przy-
jął, że „właściwym czasem” do zgłoszenia przez spółdzielnię wniosku o upadłość jest
fakt zaprzestania regulowania wymagalnych zobowiązań oraz że brak zgody walne-
go zgromadzenia na zgłoszenie wniosku o upadłość spółdzielni nie stanowi o braku
winy członka zarządu spółdzielni w niezgłoszeniu tego wniosku we właściwym cza-
sie. Błędny jest także pogląd Sądu drugiej instancji, że art. 116 § 1 w związku z art.
116a Ordynacji podatkowej, nie obliguje organu rentowego do objęcia decyzją prze-
noszącą odpowiedzialność na członków zarządu wszystkich jego członków. W do-
tychczasowym orzecznictwie, w tym także Naczelnego Sądu Administracyjnego, wy-
rażane były odmienne poglądy na ten temat. Zasadnicze wątpliwości dotyczące tej
11
kwestii doprowadziły Naczelny Sąd Administracyjny do podjęcia uchwały w składzie
siedmiu sędziów z 9 marca 2009 r., I FPS 4/08, stwierdzającej, że „przepis art. 116 §
1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (Dz.U. Nr 137, poz. 926
ze zm.) nakłada obowiązek na organ podatkowy prowadzenia postępowania w
przedmiocie odpowiedzialności za zaległości podatkowe spółki z o.o. wobec wszyst-
kich osób mogących ponosić taką odpowiedzialność”. Wskazał on, że zgodnie z art.
108 § 1 Ordynacji podatkowej. „o odpowiedzialności podatkowej osoby trzeciej organ
podatkowy orzeka w drodze decyzji”. Dopóki zatem decyzja taka wobec osoby trze-
ciej (osób trzecich) nie zapadnie, nie można jej (ich) traktować jako dłużnika (dłużni-
ków), przez co zasady odpowiedzialności solidarnej nie będą miały wobec niej (nich)
zastosowania, co z kolei wynika z treści art. 366 § 1 k.c. Skoro decyzja podatkowa,
podjęta w trybie art. 108 § 1 Ordynacji podatkowej kreuje odpowiedzialność za cudze
długi (zaległości) podatkowe, to dopiero z momentem jej podjęcia można zasadnie
mówić o powstaniu reżimu kształtowanego przepisami Kodeksu cywilnego o odpo-
wiedzialności solidarnej. W konsekwencji staje się oczywiste, że obowiązkiem organu
podatkowego jest wszczęcie postępowania w przedmiocie odpowiedzialności podat-
kowej osób trzecich przeciwko wszystkim osobom mogącym taką odpowiedzialność
ponosić. Wymaganie takie da się bowiem wyprowadzić z treści art. 107 § 1 Ordynacji
podatkowej w powiązaniu z regulacjami szczegółowymi (w tym z art. 116 § 1) oraz
art. 133 § 1 tej ustawy ocenianymi w kontekście zasady prawdy obiektywnej, która
określona została w jej art. 122. W treści tych unormowań prawodawca posługuje się
liczbą mnogą. Tak więc mowa w nich o „osobach trzecich” (art. 107 § 1, 1a oraz § 2
Ordynacji podatkowej.) czy też o ponoszących odpowiedzialność „członkach za-
rządu” spółki (art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej). Liczba pojedyncza pojawia się zaś
w nich dopiero wtedy, gdy indywidualizowana jest odpowiedzialność wskazanych
osób. Konieczność prowadzenia postępowania w przedmiocie odpowiedzialności
podatkowej osób trzecich przeciwko wszystkim osobom, które taką odpowiedzialność
mogą ponosić, determinuje niekwestionowana zasada, że zakres postępowania po-
datkowego każdorazowo wyznacza norma prawa materialnego. Ta zaś w rozważa-
nym przypadku każe ustalić pełny krąg osób odpowiedzialnych za zaległości podat-
kowe podmiotów określonych w § 1 art. 116 Ordynacji podatkowej i wszcząć prze-
ciwko nim postępowanie w sprawie. Nakaz ten jednoznacznie potwierdza art. 108 § 1
Ordynacji podatkowej, który, uzależniając odpowiedzialność podatkową osób trzecich
od podjęcia decyzji, sprawia, że właśnie w tym orzeczeniu dochodzi między innymi
12
do jej podmiotowej konkretyzacji. Wywołuje to ten skutek, że w przypadku, gdy organ
podatkowy skieruje decyzję do niektórych (jednej bądź więcej) osób spośród tych,
które mieszczą się w dyspozycji art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej, to osoby pomi-
nięte podlegałyby wyłączeniu z odpowiedzialności. Taki zaś stan rzeczy byłby ze
wszech miar niedopuszczalny. Ponadto tylko w przypadku prowadzenia postępowa-
nia przeciwko wszystkim członkom zarządu osoba, która faktycznie wykonała zobo-
wiązanie za podatnika, zyskuje realną gwarancję realizacji swego prawa podmioto-
wego do regresu, stanowiącego wszak immanentny aspekt reżimu odpowiedzialności
solidarnej (art. 376 k.c.). O występowaniu takiej potrzeby przekonuje także koniecz-
ność zapewnienia wszystkim osobom, potencjalnie odpowiedzialnym za cudzą zale-
głość podatkową, możliwości obrony własnych interesów w tym w zakresie dowo-
dzenia przesłanek egzoneracyjnych. Pogląd ten wraz z przywołaną argumentacją
został podzielony w uchwale siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 15 paź-
dziernika 2009 r., UZP 3/09 (OSNP 2011 nr 1-2, poz. 13).
Tak więc organ rentowy ma obowiązek, w razie zaistnienia przesłanek odpo-
wiedzialności osób trzecich za zaległe składki, rozstrzygnąć w drodze decyzji o od-
powiedzialności wszystkich wchodzących w grę osób (członków zarządu), a wyboru
dłużnika (członka zarządu), od którego będzie dochodził zaspokojenia wierzytelności,
może dokonać dopiero po powstaniu solidarnego zobowiązania. Decyzja kończąca
postępowanie w sprawie odpowiedzialności osób trzecich za zaległości składkowe
powinna rozstrzygać (pozytywnie lub negatywnie) o odpowiedzialności wszystkich
(tak określonych) członków zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (spół-
dzielni). W przypadku zatem oceny przez organ rentowy, że jeden z członków zarzą-
du nie ponosi odpowiedzialności za zaległości składkowe, konieczne jest zawarcie
tego stwierdzenia w decyzji obejmującej tą odpowiedzialnością pozostałych człon-
ków.
Chybiony jest natomiast zarzut naruszenia art. 116 § 1 pkt 2 w związku z art.
116a Ordynacji podatkowej, przez jego niezastosowanie w sytuacji, kiedy w postę-
powaniu upadłościowym zostało wskazane mienie spółdzielni, co umożliwiło zaspo-
kojenie zaległości z tytułu składek w znacznej części. Przede wszystkim nie został on
uzasadniony. Domyślać się jedynie można, że owo „wskazane mienie” dotyczy ma-
jątku Spółdzielni, który wszedł do masy upadłości. Wskazanie mienia, o którym
mowa w art. 116 § 1 pkt 2, dotyczy czasu po stwierdzeniu bezskuteczności egzeku-
cji. Z językowego brzmienia przepisu wynika, że chodzi o sytuację, w której (naj-
13
pierw) egzekucja z majątku spółki okazała się w całości lub w części bezskuteczna, a
(następnie) członek zarządu wskazuje mienie spółki, z którego egzekucja umożliwi
zaspokojenie zaległości podatkowych spółki w znacznej części. Nie chodzi więc o
ujawnienie majątku w toku egzekucji, ale po jej zakończeniu.
Jeśli zaś chodzi o zarzuty naruszenia przepisów postępowania - art. 217 § 2
k.p.c. i art. 278 § 1 k.p.c. - to w świetle przedstawionych wyżej uwag tracą one na
znaczeniu. Przewaga aktywów nad pasywami spółdzielni wynikać ma ze sprawozda-
nia spółdzielni, stąd też dla ustalenia tego stanu nie jest konieczna opinia biegłego.
Mając na uwadze powyższe Sąd Najwyższy na mocy art. 39815
§ 1 k.p.c.
orzekła jak w sentencji. O kosztach postępowania kasacyjnego rozstrzygnięto po
myśli art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c.
========================================