Pełny tekst orzeczenia

Postanowienie z dnia 15 września 2011 r.
II UZP 8/11
1. Przepis art. 83a ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze
zm.) dotyczy praw lub zobowiązań powstałych z mocy prawa i decyzji deklara-
toryjnych, a nie decyzji konstytutywnych.
2. W przypadku, gdy w zakończonej ostateczną decyzją sprawie dotyczą-
cej odpowiedzialności członka zarządu za zaległości składkowe spółki z o.o.
wyjdą na jaw istotne dla sprawy nowe okoliczności faktyczne lub nowe dowody
istniejące w dniu wydania decyzji, nieznane organowi, który wydał decyzję (art.
145 § 1 pkt 5 k.p.a.), Zakład Ubezpieczeń Społecznych - po przeprowadzeniu
postępowania co do przyczyn wznowienia oraz co do istoty sprawy (art. 149 § 2
k.p.a.) - wydaje decyzję w tym przedmiocie na podstawie art. 151 § 1 k.p.a.
Przewodniczący SSN Zbigniew Korzeniowski, Sędziowie: SN Zbigniew Hajn
(sprawozdawca), SA Jolanta Frańczak.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 15 września 2011 r.
sprawy z wniosku Marka K. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Od-
działowi w W. z udziałem zainteresowanej „I.-P.” Spółki z o.o. w K. o uchylenie decy-
zji o przeniesieniu odpowiedzialności na członka zarządu za składki, na skutek za-
gadnienia prawnego przekazanego postanowieniem Sądu Apelacyjnego w Warsza-
wie z dnia 17 maja 2011 r. […]
„1. Czy Zakład Ubezpieczeń Społecznych po wznowieniu postępowania w
sprawie odpowiedzialności za składki członka zarządu Spółki z ograniczoną odpo-
wiedzialnością, wydając decyzję, może częściowo uchylić decyzję konstytutywną o
przeniesieniu odpowiedzialności za składki na członka zarządu pozostawiając tę de-
cyzję w pozostałym zakresie w mocy?
2. Czy Sąd rozpoznając odwołanie od decyzji zapadłej wskutek wznowienia
postępowania przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, w której jedynie częściowo
uchylono decyzję o przeniesieniu odpowiedzialności za składki na członka zarządu a
2
w pozostałej części pozostawiono ją w mocy, jest uprawniony do merytorycznego
badania przesłanek samej odpowiedzialności członka zarządu a określonych w art.
116 Ordynacji podatkowej w związku z art. 31 ustawy z dnia 13 października 1998 r.
o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.)?”
o d m ó w i ł podjęcia uchwały.
U z a s a d n i e n i e
Na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Warszawie postanowieniem z dnia 17 maja 2011 r. […], wydanym w
sprawie Marka K. z udziałem zainteresowanej I.-P. Spółki z o.o. w K. przeciwko Za-
kładowi Ubezpieczeń Społecznych- Oddziałowi w W. o uchylenie decyzji o przenie-
sieniu odpowiedzialności na członka zarządu za składki, przedstawił Sądowi Najwyż-
szemu do rozstrzygnięcia następujące zagadnienia prawne budzące poważne wąt-
pliwości: „1. Czy Zakład Ubezpieczeń Społecznych po wznowieniu postępowania w
sprawie odpowiedzialności za składki członka zarządu Spółki z ograniczoną odpo-
wiedzialnością, wydając decyzję, może częściowo uchylić decyzję konstytutywną o
przeniesieniu odpowiedzialności za składki na członka zarządu pozostawiając tę de-
cyzję w pozostałym zakresie w mocy? 2. Czy Sąd, rozpoznając odwołanie od decyzji
zapadłej wskutek wznowienia postępowania przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych,
w której jedynie częściowo uchylono decyzję o przeniesieniu odpowiedzialności za
składki na członka zarządu, a w pozostałej części pozostawiono ją w mocy, jest
uprawniony do merytorycznego badania przesłanek samej odpowiedzialności
członka zarządu, a określonych w art. 116 Ordynacji podatkowej w związku z art. 31
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z
2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.)?”
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienia prawne
nasunęły się Sądowi Apelacyjnemu w następującym stanie sprawy. W dniu 13 stycz-
nia 2006 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w W. wydał trzy decyzje
stwierdzające, że Marek K. jako prezes zarządu w spółce z ograniczoną odpowie-
dzialnością I.-P. z siedzibą w K. (powoływanej dalej, jako „Spółka”) odpowiada całym
swoim majątkiem za zobowiązania ciążące na Spółce, powstałe z tytułu nieopłaco-
nych składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenia zdrowotne, Fundusz Pracy
3
i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych za okres od lutego 2002 r. do
listopada 2005 r. Marek K. nie wniósł od tych decyzji odwołania do sądu. W dniu 17
marca 2009 r. do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych wpłynął wniosek pełnomocnika
Marka K. o uchylenie na podstawie art. 83a ust. 1 ustawy z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (powoływanej dalej jako: „ustawa sys-
temowa” lub „ustawa o s.u.s.”) wymienionych wyżej decyzji, gdyż wskazane w nich
zaległości składkowe nie powstały. Wnioskodawca wskazał, że od 1 lutego 2003 roku
Spółka nie zatrudniała już żadnego pracownika, a 9 marca 2009 r. dopełniono for-
malności związanych z wyrejestrowaniem z ubezpieczeń jej pracowników. W odpo-
wiedzi na ten wniosek organ rentowy wystosował 7 kwietnia 2009 r. pismo do odwo-
łującego się, w którym stwierdził, że nie może na podstawie tego wniosku uchylić
prawomocnej decyzji, jednakże poinformował, iż będzie dochodził należności z tytułu
składek za okres od marca 2002 r. do stycznia 2003 r. Nadto trzema decyzjami wy-
danymi w dniu 7 kwietnia 2009 r. odmówiono uchylenia decyzji wydanych 13 stycznia
2006 r. Po wymianie korespondencji, postanowieniem z 9 czerwca 2009 r. Zakład
Ubezpieczeń Społecznych wznowił postępowania w sprawie odpowiedzialności
Marka K., a 9 czerwca 2009 r. wydał decyzje uchylające decyzje z 13 stycznia 2006
r. w części stwierdzającej odpowiedzialność za zaległości składkowe Spółki w okre-
sie od lutego 2003 r. do listopada 2005 r. i utrzymujące te decyzje w mocy w pozo-
stałej części. Jako podstawę prawną decyzji z 9 czerwca 2009 r. Zakład podał art. 83
ust. 1, art. 83a ust. 1 i art. 123 ustawy z dnia 13 października o systemie ubezpie-
czeń społecznych w związku z art. 151 § 1 pkt 1 k.p.a. Decyzje, od których zostały
wniesione odwołania, zostały wydane w postępowaniu o ponowne ustalenie zobo-
wiązania, wszczętym na podstawie art. 83a ust. 1 ustawy z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r., nr 205,
poz. 1585, ze zm.).
Marek K. wniósł odwołania od decyzji z 9 czerwca 2009 r., zarzucając im
błędne zastosowanie art. 151 § 1 pkt 1 k.p.a., ze względu na to, iż przepis ten prze-
widuje sytuację, w której organ odmawia uchylenia decyzji, a nie uchyla decyzje, a
także wskazał, iż zawarte w decyzjach rozstrzygnięcia są niezgodne z prawem, co
wynika z art. 151 § 1 pkt 2 k.p.a. w związku z art. 145 § 1 pkt 5 k.p.a. i w związku z
art. 83a ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Zaznaczył, że zgodnie z
wyżej powołanymi przepisami organ rentowy, uchylając decyzje po przeprowadzeniu
postępowania wznowieniowego (ze względu na zaistnienie nowych faktów, dowodów
4
okoliczności), winien był uchylić je w całości i wydać nowe decyzje rozstrzygające o
istocie sprawy, gdyż przepisy k.p.a. nie przewidują możliwości częściowego uchyle-
nia decyzji. Wskazując na te zarzuty odwołujący się wniósł o zmianę decyzji przez
ich uchylenie w całości i umorzenie postępowania.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych- Oddział w W. w odpowiedzi na odwołania
wnosił o ich oddalenie.
Sąd Okręgowy Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych dla Warszawy Pragi w
Warszawie wyrokiem z dnia 9 kwietnia 2010 r., oddalił odwołania Marka K., uznając,
iż zaskarżone decyzje są zgodne z prawem. Sąd Okręgowy stwierdził, że decyzja
wydana we wznowionym postanowieniu i uchylająca dotychczasową decyzję w czę-
ści nie narusza art. 151 § 1 pkt 2 k.p.a. Brak w powołanym przepisie wyraźnej regu-
lacji dopuszczającej uchylenie decyzji dotychczasowej w części nie oznacza wyklu-
czenia takiej możliwości. Sąd Okręgowy, uzasadniając to stanowisko, powołał się na
wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 28 stycznia 2002 r., V SA 1106/01
(LEX 109298). Sąd uznał, że zaskarżone decyzje z 9 czerwca 2009 r. całościowo
rozstrzygają na nowo zagadnienie rozstrzygnięte w dotychczasowych decyzjach.
Decyzje z 13 stycznia 2006 r. ustalały odpowiedzialność Marka K. jako członka za-
rządu Spółki za zobowiązania Spółki z tytułu nieopłaconych składek za okres od
marca 2002 r. do listopada 2005 r. Zaskarżonymi decyzjami zostały uchylone decyzje
z 13 stycznia 2006 r. w częściach dotyczących odpowiedzialności za zobowiązania
powstałe w okresie od lutego 2003 r. do listopada 2005 r., a w pozostałej części po-
zostawiono w mocy dotychczasowe decyzje. Pozostała więc ustalona odpowiedzial-
ność Marka K. za zobowiązania Spółki z tytułu nieopłaconych składek za okres od
marca 2002 r. do stycznia 2003 r. Jest to jasne i wynika zarówno z sentencji zaskar-
żonych decyzji, jak też z ich uzasadnienia.
W apelacji od wyroku Sądu Okręgowego Marek K. zaskarżył go w całości, za-
rzucając wyrokowi naruszenie: (1) art. 31 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych w związku z art. 116 Ordynacji podatkowej, przez
niedostrzeżenie, iż organ rentowy w postępowaniu po wznowieniu postępowania nie
zbadał na nowo przesłanek odpowiedzialności powoda za zobowiązania Spółki; (2)
art. 151 § 1 pkt 2 k.p.a. w związku z 145 § 1 pkt 5 k.p.a. i w związku z art. 83a ust. 1
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, przez wydanie rozstrzygnięcia nie-
zgodnego z prawem; (3) art. 47714
§ 1 k.p.c., przez oddalenie odwołania; (4) art. 233
§ 1 k.p.c., przez niedokonanie przez sąd pierwszej instancji wszechstronnego rozwa-
5
żenia całego materiału dowodowego. W uzasadnieniu apelacji wskazano w szcze-
gólności, że jako podstawę zaskarżonych decyzji organ rentowy powołał art. 83a
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, stwierdzając, iż każda z nich jest wy-
dana „w wyniku przeprowadzenia wznowionego postępowania". Z tego względu
przedmiotem wznowionych postępowań winno być zbadanie ewentualnego zaistnie-
nia przesłanek określonych w art. 116 Ordynacji podatkowej. Zdaniem skarżącego,
decyzja wydana w wyniku przeprowadzenia postępowania wznowieniowego powinna
rozstrzygać sprawę co do jej istoty w całości. Zastępuje ona bowiem dotychczasową
decyzję, a art. 151 § 1 pkt 2 k.p.a. stanowi wyłącznie o „uchyleniu" decyzji, nie prze-
widując uchylenia części decyzji lub zmiany decyzji. Dlatego konieczne jest w nowej
decyzji ponowne rozstrzygnięcie o prawach i obowiązkach strony, czyli zbadanie
przesłanek z art. 116 Ordynacji podatkowej. Zgodnie z art. 123 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych, w sprawach uregulowanych ustawą stosuje się przepisy
k.p.a., chyba że ustawa stanowi inaczej. W sprawie zastosowanie ma art. 151 § 1 pkt
2 k.p.a. zmodyfikowany w art. 83a ust. 1 cytowanej ustawy. Zgodnie natomiast z art.
151 § 1 pkt 2 k.p.a., w przypadku wystąpienia przesłanek wznowienia postępowania,
organ administracji uchyla decyzję dotychczasową i wydaje nową decyzję rozstrzy-
gającą o istocie sprawy. Wynika stąd jednoznacznie, że przepisy k.p.a. nie przewi-
dują częściowego uchylenia decyzji. Apelujący wniósł o zmianę zaskarżonego wyro-
ku w całości, przez uchylenie w całości trzech decyzji organu rentowego z dnia 13
stycznia 2006 r. i umorzenie postępowania, względnie o uchylenie zaskarżonego
wyroku oraz poprzedzających go decyzji organu rentowego i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania bezpośrednio organowi rentowemu.
Uzasadniając postanowienie o przedstawieniu sformułowanych w jego senten-
cji zagadnień prawnych Sąd Apelacyjny wskazał najpierw, że w podstawie prawnej
decyzji art. 151 § 1 pkt 1 k.p.a., jako dotyczący odmowy uchylenia decyzji dotychcza-
sowych, został niewątpliwie powołany omyłkowo zamiast art. 151 § 1 pkt 2 k.p.a. Sąd
stwierdził, że ten ostatni przepis, mający zastosowanie w sprawie przez art. 123
ustawy o s.u.s., stanowi, że organ administracji publicznej, po przeprowadzeniu po-
stępowania określonego w art. 149 § 2 k.p.a., a więc postępowania co do przyczyn
wznowienia oraz co do rozstrzygnięcia istoty sprawy, wydaje decyzję, w której uchyla
decyzję dotychczasową, gdy stwierdzi istnienie podstaw do jej uchylenia i wydaje
nową decyzję rozstrzygającą o istocie sprawy. Po rozważeniu poglądów występują-
cych w orzecznictwie sądów administracyjnych, Sąd Apelacyjny opowiedział się za
6
stanowiskiem, że w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, a w szczególno-
ści w sprawach dotyczących odpowiedzialności członków zarządu za składki, jest
możliwe po wznowieniu postępowania, na mocy art. 151 § 1 pkt 2 k.p.a. w związku z
art. 123 i art. 83a ust. 1 ustawy systemowej jedynie częściowe uchylenie decyzji do-
tychczasowej. Za takim poglądem przemawia też - zdaniem Sądu - art. 245 § 1 Or-
dynacji podatkowej, stosownie do którego organ podatkowy po wznowieniu postępo-
wania może w całości lub w części uchylić decyzję dotychczasową, odmówić uchyle-
nia decyzji dotychczasowej w całości lub w części w określonych w tym przepisie
warunkach. Z tych, między innymi względów, zdaniem Sądu Apelacyjnego, wydaje
się możliwe, a nawet konieczne, przyjęcie rozstrzygnięcia dokonanego przez organ
rentowy w zaskarżonych decyzjach, i zaakceptowanego przez Sąd pierwszej instan-
cji w sytuacji, gdy nowe dowody lub ujawnione okoliczności istniejące przed wyda-
niem decyzji świadczą jedynie o częściowej wadliwości decyzji ostatecznej. Następ-
nie Sąd Apelacyjny wskazał, że art. 83a ustawy o s.u.s. nie wskazuje granic czaso-
wych ponownego ustalenia prawa lub zobowiązania stwierdzonego decyzją organu
rentowego, co oznacza, że nowa decyzja może być wydana w każdym czasie, gdy
zostaną spełnione przesłanki wskazane w tym przepisie. Ponadto, ponowne ustale-
nie prawa lub zobowiązania nie jest wznowieniem postępowania sądowego ani nie
ma charakteru wznowienia postępowania przewidzianego w art. 145 § 1 k.p.a., a
celem ponownego ustalenia w trybie art. 83a ust. 1 k.p.a. jest ponowne rozstrzygnie-
cie o uprawnieniach powstałych ex lege przed wydaniem weryfikowanych decyzji.
Uzasadnieniem dla ponowienia postępowania zakończonego prawomocną decyzją
organu ubezpieczeń społecznych, wyznaczającym jego cel, jest niezgodność za-
wartego w niej rozstrzygnięcia z ukształtowaną ex lege sytuacją prawną zaintereso-
wanego. W ponownym postępowaniu organ dąży do ustalenia, czy popełnione uchy-
bienia, przedłożone dowody albo ujawnione fakty mają wpływ na zmianę dokonanych
wcześniej ustaleń, gdyż bezpośrednim celem ponownego ustalenia jest rozstrzygnię-
cie o prawach lub zobowiązaniach zainteresowanego według stanu faktycznego z
chwili wydania weryfikowanych decyzji. Sąd Apelacyjny przypomniał, że w rozpo-
znawanej sprawie organ rentowy jedynie częściowo uchylił decyzje przenoszące od-
powiedzialność za składki na członka zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialno-
ścią, pozostawiając cześć prawomocnej decyzji w mocy. Sąd Okręgowy stwierdził, iż
takie rozstrzygnięcie jest całościowym rozstrzygnięciem o istocie sprawy i wobec
tego pozostała nadal ustalona odpowiedzialność członka zarządu za nieopłacone
7
przez spółkę składki za okres od marca 2002 r. do stycznia 2003 r., bez badania, czy
zostały spełnione przesłanki do stwierdzenia tej odpowiedzialności. Tymczasem
strona skarżąca stoi na stanowisku, reprezentując poglądy judykatury i orzecznictwa
sądów administracyjnych, iż po wznowieniu postępowania ponownie winny być ba-
dane wszystkie przesłanki przeniesienia odpowiedzialności na członka zarządu za
składki a określone w art. 116 Ordynacji podatkowej, bowiem jedynie wówczas do-
szłoby, po wznowieniu postępowania, do ponownego rozpoznania istoty sprawy. W
ocenie Sądu Apelacyjnego, za brakiem uprawnień organu rentowego oraz sądu do
ponownego badania przesłanek przeniesienia za cały okres odpowiedzialności za
składki na członka zarządu przemawia także to, że w sprawach z zakresu ubezpie-
czeń społecznych nie występuje wznowienie postępowania określone w Kodeksie
postępowania administracyjnego, lecz ponowne ustalenie zobowiązania stwierdzo-
nego w decyzji ostatecznej w oparciu o nowe dowody lub ujawnione nowe okoliczno-
ści. Te zaś (przedstawione przez skarżącego) dotyczyły jedynie okresu od lutego
2003 r. do listopada 2005 r. Stan faktyczny weryfikowanych decyzji nie dotyczył więc
okresu wcześniejszego, a zatem w pozostałym zakresie Zakład Ubezpieczeń Spo-
łecznych był uprawniony do pozostawienia części decyzji w mocy. Wobec tego nie
ma podstawy do ponownego badania przesłanek odpowiedzialności członka zarządu
za składki spółki określonych w art. 116 Ordynacji podatkowej za okres, odnośnie do
którego decyzja pierwotna nie została uchylona (zmieniona). Nie bez znaczenia,
zdaniem Sądu Apelacyjnego, jest też termin wskazany w art. 118 § 1 Ordynacji po-
datkowej, w związku z art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, dla wy-
dania konstytutywnej decyzji o odpowiedzialności składkowej osoby trzeciej wyno-
szący 5 lat od końca roku kalendarzowego w którym powstała zaległość składkowa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sąd Najwyższy odmówił rozstrzygnięcia przedstawionych przez Sąd Apela-
cyjny zagadnień prawnych, ponieważ nie odpowiadają one wymaganiom wynikają-
cym z art. 390 § 1 k.p.c. Poza tym, udzielenie odpowiedzi na przedstawione pytania
nie może mieć znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy.
W pierwszej kolejności należy zauważyć, że Sądowi Najwyższemu do roz-
strzygnięcia na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. może być przedstawione tylko takie za-
gadnienie prawne, które dotyczy wykładni przepisów prawa mających bezspornie
8
zastosowanie w ustalonym w wystarczającym zakresie stanie faktycznym sprawy
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z 10 lipca 2008 r., III CZP 64/08, LEX nr
437203). Tymczasem z sentencji postanowienia, a także z jego uzasadnienia nie
wynika, jakie problemy wykładni Sąd Apelacyjny przedstawia Sądowi Najwyższemu
do rozstrzygnięcia, jakie znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy miałoby to rozstrzy-
gnięcie, które z przepisów prawa powoływanych przez Sąd w uzasadnieniu wiążą się
z poszczególnymi zagadnieniami wyróżnionymi w postanowieniu.
W istocie rzeczy Sąd Apelacyjny przedstawił Sądowi Najwyższemu do roz-
strzygnięcia apelację strony, co wykracza poza zakreślone w art. 390 § 1 k.p.c. ramy
rozstrzygania zagadnienia prawnego. Niezależnie od powyższego, przedstawione
zagadnienia prawne nie mogą być rozstrzygnięte w trybie art. 390 § 1 k.p.c. także z
tego względu, że Sąd Apelacyjny nie zdecydował, które przepisy mają zastosowanie
w przyjętym stanie faktycznym do oceny prawidłowości kwestionowanych w odwoła-
niu decyzji. Najpierw Sąd stwierdził, że podstawą decyzji mogą być jednocześnie
przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego i ustawy systemowej, uznając, że
częściowe uchylenie decyzji dotychczasowej w sprawach z zakresu ubezpieczeń
społecznych, a w szczególności w sprawach dotyczących odpowiedzialności człon-
ków zarządu za składki, jest możliwe, po wznowieniu postępowania, na mocy art.
151 § 1 pkt 2 k.p.a. w związku z art. 123 i art. 83a ust. 1 ustawy systemowej. Na-
stępnie zaś Sąd wskazał, że w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych nie
występuje wznowienie postępowania określone w Kodeksie postępowania admini-
stracyjnego, lecz ponowne ustalenie zobowiązania stwierdzonego w decyzji osta-
tecznej w oparciu o nowe dowody lub ujawnione nowe okoliczności. Nie wiadomo
więc, które przepisy mają - zdaniem Sądu Apelacyjnego - bezspornie zastosowanie
w sprawie.
Należy w związku z tym wyjaśnić, że ponowne ustalanie prawa lub zobowiąza-
nia stwierdzonego ostateczną decyzją ZUS jest instytucją odrębną od wznowienia
postępowania administracyjnego, wprowadzoną zamiast wznowienia postępowania
administracyjnego, a jej regulacja w art. 83a ust. 1 ustawy o s.u.s. jest wyczerpująca i
odrębna, co wyłącza stosowanie przepisów Kodeksu postępowania administracyj-
nego dotyczących wznowienia postępowania (por. między innymi motywy uchwały
Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 2005 r., II UZP 15/05, OSNP 2006 nr 17- 18,
poz. 176; wyroku z dnia 7 października 2009 r., III UK 38/09, LEX nr 560872 i
uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 10 czerwca 2011 r., III
9
UZP 1/11). Dodatkowo jednak sprawę komplikuje to, że decyzje ZUS z 13 stycznia
2006 r. orzekały o odpowiedzialności Marka K. jako prezesa zarządu Spółki za zo-
bowiązania ciążące na Spółce z tytułu nieopłaconych składek na ubezpieczenia
społeczne, ubezpieczenia zdrowotne, Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych
Świadczeń Pracowniczych za okres od lutego 2002 r. do listopada 2005 r. Decyzje
tego rodzaju, co jest niesporne w orzecznictwie i doktrynie i na co wskazuje również
Sąd Apelacyjny, mają charakter konstytutywny, ponieważ członkowie zarządu stają
się odpowiedzialni solidarnie ze spółką za jej zobowiązania składkowe dopiero
wskutek wydania i doręczenia decyzji przez organ rentowy (zob. np. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 9 czerwca 2010 r., II UK 37/10, LEX nr 611412; uchwałę składu
siedmiu sędziów SN z dnia 15 października 2009 r., I UZP 3/09, OSNP 2011 nr 1-2,
poz. 13; uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 4 grudnia 2008 r., II UZP 6/08, OSNP
2009 nr 7-8, poz. 102, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 października 2006 r., I UK
126/06, OSNP 2007 nr 21-22, poz. 331, wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyj-
nego w Warszawie z dnia 8 marca 2007 r., V SA/Wa 440/07, LEX nr 338247, A. Ole-
sińska, Odpowiedzialność osób trzecich za zobowiązania podatkowe, Lublin, 2000, s.
70). Tymczasem, co trafnie podkreśla Sąd Apelacyjny, nie wywodząc jednak z tego
żadnych wniosków, celem ponownego ustalenia w trybie art. 83a ust. 1 o s.u.s. jest
ponowne rozstrzygnięcie o uprawnieniach powstałych ex lege przed wydaniem wery-
fikowanych decyzji. Postępowanie to odnosi się więc do wcześniej wydanych decyzji
deklaratoryjnych. Zobowiązania nałożone decyzjami z 13 stycznia 2006 r. nie mogły
być więc przedmiotem ponownego ustalenia w postępowaniu normowanym w art.
83a ust. 1 ustawy o s.u.s., który dotyczy praw lub zobowiązań powstałych z mocy
prawa przed wydaniem weryfikowanej decyzji i jedynie stwierdzonych, jak wyraźnie
stanowi ten przepis, w jej rozstrzygnięciu. Ograniczenie zakresu uproszczonego po-
stępowania z art. 83a ust. 1 ustawy o s.u.s. do decyzji deklaratoryjnych jest uzasad-
nione tym, że przepis ten ma na celu usunięcie niezgodności decyzji (widocznej po
przedstawieniu nowych dowodów lub ujawnieniu okoliczności istniejących przed jej
wydaniem) z ukształtowaną ex lege sytuacją prawną zainteresowanego. W szcze-
gólności chodzi tu o wyeliminowanie decyzji, które przyznają prawo, pomimo że ono
nie powstało, bądź uchylają zobowiązanie, pomimo że ono istnieje (zob. J. Strusiń-
ska-Żukowska [w:] Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, red. B.
Gudowska, J. Strusińska-Żukowska, Warszawa 2011, s. 797). Zastosowanie uprosz-
czonego trybu postępowania przewidzianego w art. 83a ust. 1 ustawy o s.u.s. ma
10
więc uzasadnienie w przywróceniu zgodności z prawem, co w oczywisty sposób
wiąże się z ochroną interesu ubezpieczonego lub ochroną interesu ogółu ubezpie-
czonych (publicznych środków tworzących Fundusz Ubezpieczeń Społecznych). Taki
cel odpada, w sytuacji, w której, jak w rozpoznawanej przez Sąd Apelacyjny sprawie,
sytuacja prawna adresata decyzji nie była przed jej wydaniem ukształtowana ex lege,
lecz została dopiero ukształtowana decyzją organu o przeniesieniu odpowiedzialno-
ści. Wobec tego Sąd Apelacyjny, uznając wyraźnie w uzasadnieniu postanowienia,
że podnoszone przezeń wątpliwości wiążą się z wykładnią art. 83a ust. 1 ustawy o
s.u.s., dokonał błędnej subsumcji ustalonego stanu faktycznego do tego przepisu.
Jest zatem oczywiste, że wyjaśnienie tych wątpliwości nie może mieć znaczenia dla
rozstrzygnięcia sprawy.
Istotne jest wobec tego pytanie o to, jakie przepisy mogą być podstawą rozwa-
żanych decyzji. Wykluczyć należy art. 83a ust. 2 ustawy o s.u.s., stanowiący, że de-
cyzje ostateczne ZUS, od których nie zostało wniesione odwołanie do właściwego
sądu, mogą być z urzędu przez Zakład uchylone, zmienione lub unieważnione, na
zasadach określonych w przepisach Kodeksu postępowania administracyjnego.
Stwierdzenie bowiem istnienia podstaw do uznania nieważności decyzji (art. 156 § 1
k.p.a.) lub, jak ma to miejsce w niniejszej sprawie, wznowienia postępowania admini-
stracyjnego (art. 145 § 1 k.p.a.), prowadzi do niedopuszczalności uchylenia lub
zmiany decyzji w trybie art. 154 lub 155 k.p.a., do których między innymi odsyła art.
83a ust. 2 o s.u.us. (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 stycznia 1999 r., III RN
101/98, OSNAPiUS 1999 nr 20, poz. 637 i wyroki NSA z: 19 stycznia 1998, II SA
1245/97, LEX nr 41346; 24 marca 1998 r., I SA 1084/97, LEX nr 44645; 24 marca
1998, I SA 1087/97, LEX nr 44535; 26 lipca 1993 r., I SA 1892/92, ONSA 1994, nr 3,
poz. 116). Nieusprawiedliwione byłoby też stosowanie per analogiam art. 83a ust. 1
ustawy o s.u.s. Pomijając kontrowersje co do dopuszczalności analogii w prawie
ubezpieczeń społecznych, przeciwko takiemu rozwiązaniu przemawia podkreślony
wyżej konstytutywny charakter decyzji o przeniesieniu odpowiedzialności na członka
zarządu, przemawiający (jak zostanie dalej uzasadnione) przeciwko stosowaniu wo-
bec takiej osoby uproszczonego postępowania normowanego w tym przepisie. Poza
tym ustawa systemowa wyraźnie stanowi, że w sprawach przez nią uregulowanych
stosuje się przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego, chyba że ustawa ta
stanowi inaczej (art. 123), co wyłącza stosowanie analogii z tej ustawy w sprawach w
niej nieuregulowanych i jednocześnie unormowanych w Kodeksie postępowania ad-
11
ministracyjnego. Nie przeczy temu art. 180 k.p.a., zgodnie z którym w sprawach z
zakresu ubezpieczeń społecznych stosuje się przepisy k.p.a. tylko o tyle o ile nie po-
zostają w sprzeczności z zasadami postępowania w sprawach ubezpieczeń społecz-
nych. Przepis ten bowiem uzasadnia jedynie stosowanie Kodeksu postępowania ad-
ministracyjnego w rozważanej kategorii spraw odpowiednio, z niezbędną modyfika-
cją, a nie stosowanie analogii z przepisów ustawy systemowej w sytuacji, w której
sprawa jest uregulowana w tym Kodeksie.
W tej sytuacji należy uznać, że w przypadku, gdy w zakończonej ostateczną
decyzją sprawie dotyczącej odpowiedzialności członka zarządu za zaległości spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne, ubez-
pieczenia zdrowotne, Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pra-
cowniczych wyjdą na jaw istotne dla sprawy nowe okoliczności faktyczne lub nowe
dowody istniejące w dniu wydania decyzji, nieznane organowi, który wydał decyzję
(art. 145 § 1 pkt 5 k.p.a.), ZUS po przeprowadzeniu postępowania co do przyczyn
wznowienia oraz co do rozstrzygnięcia istoty sprawy (art. 149 § 2 k.p.a.) wydaje de-
cyzję w tym przedmiocie na podstawie art. 151 § 1 k.p.a. W sprawie tego rodzaju nie
stosuje się przepisów art. 83a ust. 1 i 2 ustawy o s.u.s., lecz przepisy kodeksu postę-
powania administracyjnego o wznowieniu postępowania. Zastosowanie bardziej ry-
gorystycznych wymagań przewidzianych w przepisach kodeksu postępowania admi-
nistracyjnego jest uzasadnione tym, że w rozważanej sytuacji, w której postępowanie
dotyczy decyzji konstytutywnej, decyzja wydana wskutek wznowienia postępowania
nie przywraca stanu zgodnego z prawem z daty wydania decyzji uchylonej, lecz
kształtuje nową sytuację prawną stron. Powinny być zatem zachowane większe gwa-
rancje ochrony adresata decyzji dotkniętego nowymi obowiązkami przed taką
zmianą. W szczególności, zgodnie z art. 146 § 1 k.p.a., uchylenie decyzji z powodów
wskazanych w art. 145 § 1 pkt 5 k.p.a. (ujawnienia istotnych dla sprawy nowych oko-
liczności faktycznych lub nowych dowodów) nie może nastąpić, jeżeli od dnia dorę-
czenia lub ogłoszenia decyzji upłynęło pięć lat, podczas gdy na podstawie art. 83a
ust. 1 decyzja może być wydana w każdym czasie (zob. wyrok SN z dnia 2 kwietnia
2009 r., III UK 86/08, OSNP 2010 nr 21-22, poz. 268).
Jednocześnie jednak nie można pomijać tego, że powyższe przepisy są stoso-
wane w postępowaniu w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, co wymaga
uwzględnienia, jak wyraźnie stanowi art. 180 § 1 k.p.a. (co już wyżej podkreślono),
odmiennych zasad postępowania w tych sprawach. Dotyczy to w szczególności za-
12
sady jednoinstancyjności postępowania przed ZUS (art. 83 ust i 2 ustawy o s.u.s.),
wynikającej z organizacji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, uniemożliwiającej wno-
szenie przez stronę środków odwoławczych do organu nadrzędnego oraz zasady
kończenia postępowania wyłącznie decyzją i niedopuszczalności wnoszenia zażaleń
(art. 83b ustawy o s.u.s.). Nie ulega też wątpliwości, że od decyzji wydanych na pod-
stawie art. 151 § 1 k.p.a. przysługuje stronie odwołanie do sądu, wszczynające po-
stępowanie cywilne w sprawach ubezpieczeń społecznych. Decyzje te są bowiem
decyzjami indywidualnymi, wskazanymi w art. 83 ust. 1 ustawy o s.u.s., od których
przysługuje odwołanie do sądu (art. 83 ust. 2). Odwołanie takie nie przysługuje bo-
wiem jedynie w sprawach wskazanych w art. 83 ust. 4 tej ustawy (zob. uzasadnienie
uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 23 marca 2011 r., I UZP
3/10, OSNP 2011 nr 17-18, poz. 233).
Wobec tego do postępowania sądowego prowadzonego we wskazanym po-
wyżej zakresie mają zastosowanie ustalone w orzecznictwie Sądu Najwyższego za-
sady, których przypomnienie może być pomocne w rozstrzygnięciu wątpliwości
przedstawionych w postanowieniu Sądu Apelacyjnego. W pierwszej kolejności i
przede wszystkim konieczne jest odwołanie się do zasady rozstrzygania przez sąd w
postępowaniu cywilnym w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych o prawach
lub obowiązkach stron na podstawie przepisów prawa materialnego (art. 47714
§ 1 i 2
k.p.c. z wyjątkiem wskazanym w § 4 tego artykułu). W rezultacie, indywidualna
norma prawna zawarta w orzeczeniu ma charakter materialny, ustalający treść indy-
widualnego stosunku prawnego ubezpieczenia społecznego. Sąd dokonuje meryto-
rycznej, a więc uwzględniającej przepisy prawa materialnego kontroli prawidłowości
aktu organów rentowych, natomiast wady decyzji wynikające z naruszeń przepisów
postępowania przed organem rentowym pozostają zasadniczo poza zakresem jego
rozpoznania. Od momentu wniesienia odwołania do sądu rozpoznawana sprawa
staje się sprawą cywilną, podlegającą rozstrzygnięciu według zasad właściwych dla
tej kategorii. Odwołanie od decyzji pełni rolę pozwu, a jego zasadność ocenia się na
podstawie właściwych przepisów prawa materialnego. Na tego rodzaju wadach de-
cyzji skupia się też postępowanie sądowe, a wady spowodowane naruszeniem prze-
pisów postępowania przed organem rentowym, pozostają w zasadzie poza przed-
miotem postępowania. Jednakże, zgodnie z ugruntowaną koncepcją bezwzględnej
nieważności aktu administracyjnego, sąd ubezpieczeń społecznych - jako sąd po-
wszechny - może i powinien dostrzegać wady formalne decyzji administracyjnej,
13
które dyskwalifikują ją w stopniu odbierającym jej cechy takiego aktu (zob. wyrok
Sadu Najwyższego z dnia 1 września 2010 r., III UK 15/10, LEX nr 667499 i tam po-
wołane wcześniejsze orzecznictwo). Do takich wad zalicza się brak organu powoła-
nego do orzekania w określonej materii, niezastosowanie jakiejkolwiek procedury lub
oczywiste naruszenie zasad postępowania administracyjnego (szerzej uzasadnienie
wyroku Sądu Najwyższego z 10 czerwca 2008 r., I UK 376/07, OSNP 2009 nr 21-22).
Opisywaną zasadę potwierdza dobitnie to, że sąd orzekający w sprawach ubezpie-
czeń społecznych może stosować jedynie przepisy kodeksu postępowania cywilne-
go. Z tego w szczególności względu, w sferze zarzutów proceduralnych skarga kasa-
cyjna musi się opierać na podstawie naruszenia przepisów postępowania cywilnego
(art. 3983
§ 1 w związku z art. 1 k.p.c.). Dlatego np., jak stwierdził Sąd Najwyższy,
art. 83a ust. 1 i ust. 2 ustawy systemowej, nie będąc przepisem prawa materialnego,
nie może stanowić podstawy skargi kasacyjnej (wyrok z dnia 14 lutego 2008 r., I UK
206/07, OSNP 2009 nr 9-10, poz.125). Przyjęcie, wbrew temu unormowaniu, że
przepisy postępowania administracyjnego (szerzej postępowania przed organem
rentowym) mogą być podstawą orzeczenia sądu ubezpieczeń społecznych, musia-
łoby więc oznaczać akceptację niekasacyjności takich orzeczeń. Rozważana zasada
jest często niedostatecznie uświadamiana przez uczestników postępowania sądo-
wego, a czasem nawet przez same sądy. Także w niniejszej sprawie odwołujący się
żądał od Sądu zmiany decyzji przez ich uchylenie w całości i umorzenie postępowa-
nia przed organem rentowym, a w apelacji od wyroku Sądu pierwszej instancji zarzu-
cił naruszenie przepisów dotyczących postępowania przed tym organem (art. 151 § 1
pkt 2 k.p.a. w związku z 145 § 1 pkt 5 k.p.a. w związku z art. 83a ust. 1 ustawy o
s.u.s.), nie podnosząc żadnych zarzutów naruszenia prawa materialnego. Z kolei
Sądy - Okręgowy w uzasadnieniu wyroku oraz Apelacyjny, w uzasadnieniu postano-
wienia - zajmowały się głównie kwestiami zgodności decyzji z 13 stycznia 2006 r. z
przepisami proceduralnymi Kodeksu postępowania administracyjnego i ustawy sys-
temowej (czy ZUS mógł uchylić decyzje w części i pozostawić w mocy w pozostałej
części). Niejako ubocznie Sąd pierwszej instancji uznał, że odwołujący się ponosi
odpowiedzialność na podstawie art. 116 § 1 ordynacji podatkowej w związku z art. 31
ustawy o s.u.s., a z zaskarżonych decyzji wynika, za jaki okres i w jakiej kwocie po-
nosi on tę odpowiedzialność.
W związku z powyższym należy odwołać się do ustalonego w orzecznictwie
Sądu Najwyższego stanowiska podkreślającego odformalizowanie odwołania od de-
14
cyzji organu rentowego (art. 47710
k.p.c.). Odwołanie, pełniąc rolę pozwu i wszczy-
nając postępowanie sądowe, nie podlega rygorom przewidzianym dla pozwu (zob.
postanowienie z 26 września 2005 r., II UZ 52/05, OSNP 2006, nr 15-16, poz. 254).
Nie trzeba w nim wskazywać konkretnych zarzutów czy podstaw, a nawet wniosków.
Wystarczy samo przejawienie niezadowolenia z decyzji organu rentowego i wyraże-
nie woli co do odmiennego rozstrzygnięcia. Odformalizowanie postępowania w spra-
wach z zakresu ubezpieczeń społecznym oznacza także racjonalizowanie treści pism
składanych w organie rentowym w oparciu o rzeczywistą wolę w nich wyrażoną (zob.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10 grudnia 2009 r., III UK 52/09, LEX nr
578160). Mając to na uwadze sąd powinien przede wszystkim ustalić, podejmując w
razie potrzeby czynności wyjaśniające na podstawie art. 468 k.p.c., jakie żądanie
dotyczące wynikających z prawa materialnego praw lub zobowiązań adresata decyzji
organu rentowego zostało zgłoszone w odwołaniu. Mając na względzie zasadę roz-
strzygania w postępowaniu cywilnym w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecz-
nych o prawach lub obowiązkach stron na podstawie przepisów prawa materialnego,
sąd nie może, kierując się żądaniem zwerbalizowanym np., jako uchylenie decyzji,
poszukiwać rozstrzygnięcia w oparciu o przepisy postępowania administracyjnego. W
szczególności, żądanie takie nie może prowadzić do oddalenia odwołania z powoła-
niem się na to, że organ rentowy nie naruszył wiążących go przepisów postępowa-
nia, lecz orzeczenie takie powinno wskazywać w swojej podstawie właściwe przepisy
prawa materialnego i nawiązując do sformułowanych w nich warunków nabycia
prawa lub nałożenia obowiązku, wyjaśnić merytoryczną przyczynę oddalenia odwo-
łania. Analogicznie „zasadę materialno-prawnej interpretacji odwołań” należy stoso-
wać do decyzji organu rentowego. W szczególności, w przypadku takim jak w niniej-
szej sprawie decyzji uchylającej wcześniejszą decyzję, bez wskazania w jej osnowie,
jak zostało rozstrzygnięte żądanie strony dotyczące jej praw lub zobowiązań, sąd
powinien tę istotną treść decyzji ustalić i wyjaśnić. Ta materialna kwestia powinna też
stanowić przedmiot dalszego, tj. sądowego postępowania. Wynika to też stąd, że
jakkolwiek w sensie procesowym uchylenie odnosi się do decyzji uchylonej, to w
sensie materialnym odnosi się do prawa lub zobowiązania określonego w osnowie
pierwszej (uchylonej) decyzji i rozstrzyga o materialno- prawnym żądaniu strony.
Konsekwentnie, podstawą rozstrzygnięcia sądowego mogą być tylko przepisy prawa
materialnego (i ewentualnie postępowania cywilnego), a nie przepisy procedury ad-
ministracyjnej. Na przykład, w przypadku rozpoznawania odwołania od decyzji uchy-
15
lającej na podstawie art. 151 § 1 pkt 2 k.p.a. pierwotną decyzję w wyniku przeprowa-
dzenia postępowania wznowieniowego w sprawie o przeniesienie odpowiedzialności
płatnika z tytułu składek na osobę trzecią, jak w niniejszej sprawie, sąd powinien do-
konać oceny prawidłowości (zasadności) tej decyzji w świetle art. 116 ordynacji po-
datkowej, który jest przepisem prawa materialnego (zob. np.: uchwała składu siedmiu
sędziów z 9 marca 2009 r., I FPS 4/08, ONSAiWSA 2009 nr 3, poz. 47), badając czy
ujawnione nowe okoliczności faktyczne lub nowe dowody, uzasadniają rozstrzygnię-
cie o prawach lub zobowiązaniach strony w sposób wynikający z osnowy decyzji,
zinterpretowanej w opisany wyżej sposób. Ewentualne naruszenia przepisów postę-
powania administracyjnego, np. niewydanie nowej decyzji rozstrzygającej o istocie
sprawy wymaganej przez powołany przepis kodeksu postępowania administracyj-
nego, sąd powinien ocenić w płaszczyźnie koncepcji bezwzględnej nieważności de-
cyzji. To samo dotyczy decyzji częściowo uchylającej i częściowo „pozostawiającej w
mocy” decyzję pierwotną.
Na koniec należy przypomnieć, że zgodnie z zasadą domniemania prawidło-
wości aktów administracyjnych oraz zasadą uwzględniania przez sądy powszechne
skutków prawnych orzeczeń organów administracyjnych, która ma swoje źródło w
prawnym rozgraniczeniu drogi sądowej i drogi administracyjnej, sąd ubezpieczeń
społecznych jest związany ostateczną decyzją, od której strona nie wniosła odwoła-
nia w trybie art. 4779
k.p.c. ani nie podważyła jej skuteczności w inny prawem prze-
widziany sposób (zob. wyroki Sądu Najwyższego z: 29 stycznia 2008 r., I UK 173/07,
OSNP 2009 nr 5-6, poz. 78; 10 czerwca 2008 r., I UK 376/07, OSNP 2009 nr 21-22,
poz. 295; 7 kwietnia 2011 r., I UK 357/10 i orzecznictwo powołane w ich uzasadnie-
niach). W szczególności w uzasadnieniu wyroku z dnia 7 kwietnia 2011 r., I UK
357/10 Sąd Najwyższy wyjaśnił, że w przypadku, gdy odwołanie wnioskodawcy od-
nosiło się do decyzji zmieniającej poprzednią, ostateczną decyzję organu rentowego
(a obie te decyzje ustaliły odpowiedzialność odwołującego się za zaległości skład-
kowe spółki, w której pełnił funkcję członka zarządu, przy czym różniły się na korzyść
wnioskodawcy okresem przypisanej odpowiedzialności i wysokością kwoty), która nie
została zaskarżona do sądu i uzyskała przymiot decyzji ostatecznej, sąd ubezpie-
czeń społecznych jest związany ostateczną decyzją organu rentowego, od której
strona nie wniosła odwołania. Powoduje to związanie sądu ubezpieczeń społecznych
tą decyzją w zakresie, w jakim nie uległa ona zmianie przez wydanie przez organ
rentowy nowej decyzji.
16
Z przedstawionych względów Sąd Najwyższy postanowił jak w sentencji.
========================================