Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 273/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 października 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (przewodniczący,
sprawozdawca)
SSN Józef Frąckowiak
SSA Marek Machnij
w sprawie z powództwa "P." sp. z o.o. w K.
przeciwko Skarbowi Państwa-Prezydentowi Miasta K.
i Gminie Miejskiej K.
o uzgodnienie treści księgi wieczystej,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 14 października 2011 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Okręgowego
z dnia 18 września 2009 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Okręgowemu, pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem częściowym z dnia 25 lutego 2005 r., wydanym w sprawie
z powództwa „P.” Sp. z o.o. w K. przeciwko Skarbowi Państwa – Prezydentowi
Miasta K. i Gminie K., Sąd Rejonowy uzgodnił treść ksiąg wieczystych:
- Lwh 117 KW Nr 12370 i Lwh 118 KW Nr 12371 w ten sposób, że w dziale II
tych ksiąg w miejsce dotychczasowego wpisu Skarbu Państwa nakazał umieścić
wpis o treści: „P. Sp. z o.o. z siedzibą w K.”;
- KW nr 209339, KW nr 175725, KW nr 181429, KW Nr 181953, KW Nr
257118 w ten sposób, że dziale II ksiąg w miejsce dotychczasowo wpisu Gminy K.
nakazał umieścić wpis o treści „P. Sp. z o.o. z siedzibą w K.”;
- KW nr 225520 w ten sposób, iż w dziale I księgi nakazał wykreślić działki nr
2783/8, 2783/15 i 2783/17, założyć dla tych działek nową księgę wieczystą i wpisać
w dziale drugim nowozałożonej księgi jako właściciela „P. Sp. z o.o. z siedzibą w
K.”.
Ponadto Sąd Rejonowy oddalił powództwo w części dotyczącej żądania
uzgodnienia treści księgi wieczystej KW nr 192995.
Sąd Rejonowy ustalił, że „P.” Sp. z o.o. w K. została zarejestrowana w dniu
12 kwietnia 1918 r., jako oddział handlowy K. W ramach prowadzonej działalności
gospodarczej zakupiła w dniu 14 kwietnia 1918 r. grunty, składające się z szeregu
parcel katastralnych, ujawnionych w dwóch wykazach hipotecznych Lwh 117 i 118
gm. kat.[…]. Nieruchomości te (aktualnie zapisane w księgach KW nr 12370,
209339, 172501, 175725, 181492, 181953, 12371, 57118 oraz działki 2783/8,
2783/15 i 2783/17 objęte księgą wieczystą KW nr 2225520) należały do powoda do
czasu przejęcia przez Skarb Państwa na podstawie art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN
o przeprowadzeniu reformy rolnej z dnia 6 września 1944 r. (Dz. U. 1945, nr 3,
poz. 13 ze. zm.). Przejęcie nastąpiło bez przeprowadzenia postępowania
administracyjnego i bez wydana decyzji administracyjnej. Podstawę ujawnienia
prawa własności Skarbu Państwa w księgach wieczystych stanowiło zaświadczenie
3
z dnia 20 października 1952 r. wydane przez Prezydium Wojewódzkiej
Rady Narodowej w K. Sąd Rejonowy przyjął jednak, że podstawą przejęcia
własności przez Skarb Państwa na podstawie wskazanego przepisu dekretu
PKWN mogła być jedynie konstytutywna decyzja administracyjna, a nie
deklaratywne zaświadczenie, dlatego uznał, że powód nadal pozostaje
właścicielem nieruchomości i uwzględnił żądanie ujawnienia go w tym charakterze
w księgach wieczystych. Oddalone żądanie dotyczyło nieruchomości, do której
powód nie wykazał swoich praw.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 21 września 2005 r. oddalił apelacje
pozwanych od powyższego wyroku, podzielając pogląd, że stwierdzenie, iż
nieruchomość podpadała pod działanie art. 2 ust. 1 lit.e dekretu PKWN wymagało
wydania decyzji administracyjnej przez ówczesne wojewódzkie urzędy ziemskie i
dopiero w nawiązaniu do tych decyzji sporządzane były zaświadczenia, stanowiące
podstawę wpisu do księgi wieczystej. Pozwani powinni więc wykazać fakt istnienia
decyzji administracyjnej wydanej przez odpowiedni organ, czego nie uczynili.
Nieprzeprowadzenie takiego dowodu przesądziło o uwzględnieniu powództwa co
do nieruchomości, których prawo własności powód udowodnił.
Pozwani wnieśli skargi o wznowienie postępowania zakończonego wyrokiem
Sądu Okręgowego, opierając je na podstawie wskazanej w art. 403 § 2 k.p.c.
Powołali się na fakt, że w dniu 23 marca 2006 r. powzięli wiadomość o istnieniu
i treści dokumentów, które mogły mieć istotny wpływ na rozstrzygnięcie sprawy.
Były nimi ostateczna decyzja Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia
27 lutego 1996 r., utrzymującą w mocy decyzję Wojewody z dnia 5 lipca 1993 r.,
która - według wnoszącego skargę - potwierdzała przejście spornych
nieruchomości na własność Skarbu Państwa w trybie art. 2 ust. 1 lit. e dekretu
PKWN o przeprowadzeniu reformy rolnej oraz prawomocny wyrok Naczelnego
Sądu Administracyjnego z dnia 5 lutego 1998 r. oddalający skargę na wymienioną
decyzję. Skarżący wskazali, że mimo wcześniejszych poszukiwań nie zdołali
odnaleźć tych dokumentów wcześniej, ponieważ stroną inicjującą postępowanie
administracyjne była osoba trzecia – wspólnik powodowej spółki.
4
Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 11 kwietnia 2007 r. odrzucił obie
skargi, stojąc na stanowisku, że pozwani wiedzieli o potrzebie przedstawienia tych
dowodów i mieli możliwość ich uzyskania w toku procesu. Prawidłowość tego
poglądu podważył Sąd Najwyższy, który postanowieniem z dnia 18 października
2007 r. uchylił postanowienie o odrzuceniu obydwu skarg i przekazał sprawę do
ponownego rozpoznania.
Po ponownym rozpatrzeniu sprawy Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 18
września 2009 r. zmienił wyrok częściowy Sądu Rejonowego w ten sposób, że
oddalił
powództwo o uzgodnienie ksiąg wieczystych o aktualnych numerach:[...], [...], [...].
Sąd Okręgowy ustalił, że decyzja administracyjna Ministra Rolnictwa
i Gospodarki Żywnościowej z dnia 27 lutego 1996 r., utrzymująca w mocy decyzję
Wojewody z dnia 5 lipca 1993 r. pozostaje w obrocie prawnym na skutek wydania
dnia 16 stycznia 2009 r. ostatecznej decyzji Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
Decyzje z dnia 5 lipca 1993 r. i z dnia 27 lutego 1996 r. odmawiają stwierdzenia,
że nieruchomość stanowiąca własność „P.” Spółki z o.o. w K. nie podpadała pod
działanie dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej. Powyższe decyzje
potwierdzają treść zaświadczenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w K. z
dnia 20 października 1952 r., stanowiącego podstawę wpisu prawa własności
Skarbu Państwa w dawnych księgach wieczystych LWH 117 i 118. Sąd Okręgowy
wskazał, że decyzja administracyjna, z której wynika, że majątek ziemski podlegał
przepisowi art. 2 ust. 1 lit e dekretu PKWN, wiąże sąd w postępowaniu cywilnym.
Nieruchomości ziemskie objęte dekretem przechodziły bezzwłocznie na rzecz
Skarbu Państwa w całości, bez wynagrodzenia, z przeznaczeniem na cele
wskazane w art. 1 ust. 2 dekretu. Strona powodowa w postępowaniu o uzgodnienie
treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym oparła powództwo na
twierdzeniu, że wpis w księdze wieczystej Skarbu Państwa jako właściciela zastał
dokonany na skutek błędnego stwierdzenia zaświadczeniem, że nieruchomość była
przeznaczona na cele reformy rolnej w rozumieniu przepisów dekretu. W związku
tym to na niej, zgodnie z art. 6 k.c., ciążył obowiązek wykazania, że nieruchomości
zostały wyłączone spod działania dekretu o reformie rolnej. Strona powodowa nie
przedstawiła żadnego dowodu obalającego domniemanie wynikające z treści
5
wpisów w księgach wieczystych objętych żądaniem pozwu. Sąd Okręgowy
stwierdził ponadto, że fakt nierozdysponowania nieruchomości ziemskiej, nabytej
przez Skarb Państwa na podstawie art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN, na cele
wskazane w art. 1 ust. 2 dekretu nie stanowi przesłanki uzgodnienia treści księgi
wieczystej poprzez wpisanie w dziale II księgi byłego właściciela nieruchomości
w miejsce Skarbu Państwa, przepisy nie przewidziały bowiem mechanizmu powrotu
nieruchomości ziemskiej, podlegającej przepisom dekretu o reformie rolnej, do jej
pierwotnego właściciela. Sąd wskazał, że zgodnie z zasadą wyrażoną w art. 31
ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz. U.
z 2001 r., Nr 134, poz. 1361 ze zm.) nieprawidłowość wpisania praw Skarbu
Państwa z rzeczywistym stanem prawnym musi zostać wykazana orzeczeniem
sądu lub innymi dokumentami.
Sąd Okręgowy wyjaśnił ponadto, że nie znalazł podstaw do odroczenia
rozprawy z dnia 18 września 2009 r. (po zamknięciu której wydany został wyrok),
w oczekiwaniu na wynik postępowania przed Wojewódzkim Sądem
Administracyjnym w W. w sprawie skarg powoda na decyzje Ministra Rolnictwa i
Rozwoju Wsi z dnia 16 stycznia 2009 r., ponieważ uznał, że nie może on wpłynąć
na rozstrzygnięcie niniejszej sprawy, gdyż nie będzie miał znaczenia dla istnienia
podstawy wznowienia.
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 18 września 2009 r.
wniosła strona powodowa. Zaskarżyła orzeczenie w całości, opierając skargę na
obu podstawach z art. 3983
§ 1 k.p.c. W ramach podstawy naruszenia prawa
procesowego zarzuciła uchybienie:
- art. 403 § 2 k.p.c. w zw. z art. 410 § 1 k.p.c. poprzez ich niewłaściwe
zastosowanie, wskutek przyjęcia, że decyzja Ministra Rolnictwa i Gospodarki
Żywnościowej z dnia 27 lutego 1996 r. oraz decyzja Wojewody z dnia 5 lipca
1993 r. powołane w skardze o wznowienie postępowania stanowią środek
dowodowy, który mógłby mieć wpływ na wynik sprawy, a z którego strona
nie mogła skorzystać w poprzednim postępowaniu;
6
- art. 412 § 1 i 2 k.p.c. w zw. z art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 406 k.p.c.
poprzez przekroczenie granic rozpoznania sprawy, a przez to
niedopuszczalne przeniesienie ciężaru dowodu na stronę powodową;
- art. 177 § 1 pkt 3 k.p.c. w zw. z art. 406 k.p.c. poprzez błędną wykładnię, a w
konsekwencji niezastosowanie – zaniechanie zawieszenia postępowania;
- art. 180 § 1 pkt 4 k.p.c. w zw. z art. 177 § 1 pkt 3 k.p.c. w zw. z art. 406
k.p.c., poprzez nieuzasadnione zastosowanie;
- art. 365 k.p.c. i 336 k.p.c. w zw. z art. 412 k.p.c. w zw. z art. 6 k.c. w zw.
z art. 3 i 10 u.k.w.h. poprzez zmianę ustaleń dokonanych przez Sąd
Okręgowy i błędne przyjęcie, wbrew ustaleniom dokonanym przez ten Sąd w
prawomocnie przeprowadzonym postępowaniu, że ciężar dowodu w postaci
przedłożenia decyzji o nie podpadaniu nieruchomości pod działanie dekretu
o przeprowadzeniu reformy rolnej spoczywa na stronie powodowej;
- art. 177 § 1 pkt 3 k.p.c. w zw. z art. 2 i 45 oraz w zw. z art. 8 Konstytucji RP
poprzez naruszenie prawa powoda do sądu administracyjnego;
- art. 156 k.p.c. w zw. z art. 3 k.p.c. i art. 406 k.p.c. poprzez odmowę
odroczenia rozprawy;
- art. 227 k.p.c. i art. 252 k.p.c. w zw. z art. 406 k.p.c. oraz 381 k.p.c. poprzez
niedopuszczenie dowodów z dokumentów urzędowych;
- art. 244 k.p.c. i art. 252 k.p.c. w zw. z art. 406 k.p.c. w zw. z art. 107 k.p.a.
poprzez błędne przyjęcie, że związanie sądu cywilnego ostateczną decyzją
administracyjną dotyczy także uzasadnienia decyzji i wywiedzenie z treści
osnowy decyzji okoliczności istniejących poza decyzją administracyjną lub
w jej uzasadnieniu;
- art. 170 i 171 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu
przed sądami administracyjnymi poprzez ich niewłaściwe zastosowanie
i niewzięcie pod uwagę prawomocnego wyroku Wojewódzkiego Sądu
Administracyjnego z dnia 7 lutego 2008 r. oraz zawartej w nim oceny,
iż decyzja Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 27 lutego
7
1996 r., utrzymująca w mocy decyzję Wojewody z dnia 5 lipca 1993 r.,
zostały wydane z oczywistym naruszeniem prawa.
W ramach podstawy naruszenia prawa materialnego zarzuciła:
- błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 2 ust. 1 lit. e dekretu
PKWN polegające na przyjęciu, że pomimo uzyskania przez powoda
prawomocnego wyroku Sądu Rejonowego z dnia 25 lutego 2005 r.,
ujawnienia w księgach wieczystych na jego podstawie powoda jako
właściciela i posiadania spornych nieruchomości, skutek prawny wynikający
z przepisu tego dekretu ponownie został wykonany z dniem wyrokowania.
- naruszenie art. II, VIII i IX ustawy z dnia 29 listopada 1911 r. w przedmiocie
przyłączenia do miasta K. gminy i obszaru dworskiego P., wyłączenia tychże
z okręgu Rady Powiatowej W., oraz w przedmiocie zmiany § 18, § 30 ust.
ostatni i § 53 ust. 1 statutu stoł. Król. Miasta Krakowa (ogłoszonej w
Dzienniku Ustaw i Rozporządzeń Krajowych dla Królestwa Galicji i Lodomerii
wraz z Wielkim Księstwem Krakowskiem, Rocznik 1911, Nr 137, sygn. II
Druki, str. 312-317) poprzez niestosowanie tych przepisów, w wyniku których
z dniem 1 lutego 1912 r. przestały w sensie prawnym istnieć gmina P. i
obszar dworski P. jako samodzielne jednostki administracyjne, natomiast
terytoria te podlegać zaczęły przepisom obowiązującym dla miasta K., w tym
ustawie budowlanej z dnia 18 lipca 1883 r.;
- błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 6 k.c. w zw. z § 5
rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 1 marca 1945 r.
w sprawie wykonania dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 r.
o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 10, poz. 51, ze zm.) poprzez
przyjęcie, że skutek dekretu w postaci przejścia nieruchomości na własność
Skarbu Państwa oznacza, że w postępowaniu o uzgodnienie treści księgi
wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym na powodzie spoczywa ciężar
dowodu, że skutek ten nie wystąpił.
- niezastosowanie art. 1 sporządzonego w dniu 20 marca 1952 r. Protokołu Nr
1 ratyfikowanego przez Polskę w dnia 10 października 1994 r. (Dz. U.
z 1995 r., Nr 26, poz. 175) do sporządzonej w Rzymie w dniu 4 listopada
8
1950 r., a następnie zmienionej Protokołem Nr 3, Nr 5, Nr 8 oraz
uzupełnionej Protokołem Nr 2 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka
i Podstawowych Wolności (Dz. U. z 1993 r., Nr 61, poz. 284) i pozbawienie
powoda prawa efektywnego korzystania z nieruchomości objętych
prawomocnym wyrokiem Sądu Rejonowego z dnia 25 lutego 2005 r. oraz
prawomocnym wyrokiem Sądu Rejonowego z dnia 21 września 2009 r.
- niezastosowanie art. 411 pkt 4 k.c. w zw. z art. 64 k.c. i art. 1047 k.p.c.,
mimo że zostało spełnione świadczenie przeniesienia zwrotnego prawa
własności nieruchomości powoda wobec nie wykorzystania ich przez Skarb
Państwa na cele określone w art. 1 ust. 2 dekretu PKWN;
- art. 170 i 171 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu
przed sądami administracyjnymi poprzez ich niewłaściwe zastosowanie i nie
wzięcie pod uwagę prawomocnego wyroku Wojewódzkiego Sądu
Administracyjnego z dnia 7 lutego 2008 r. oraz zawartej w nim oceny,
iż decyzja Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 27 lutego
1996 r., utrzymująca w mocy decyzję Wojewody z dnia 5 lipca 1993 r.,
zostały wydane z oczywistym naruszeniem prawa;
- niezastosowanie art. 2 i art. 32 Konstytucji RP w zw. z art. 8 Konstytucji RP
prowadzące do oczywistego naruszenia zasady równości i ochrony prawa
własności poprzez pozbawienie powoda prawa własności nieruchomości;
- błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 31 ust 2 u.k.w.h. w zw.
z art. 10 u.k.w.h. polegające na uznaniu, iż do uzgodnienia treści księgi
wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym konieczne jest wykazania prawa
orzeczeniem sądu lub innej władzy państwowej;
- błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 10 u.k.w.h., art. 5 k.c. oraz
art. 21 i 64 Konstytucji RP w zw. z art. 8 Konstytucji RP polegające na tym,
iż odzyskane na podstawie prawomocnego wyroku Sądu nieruchomości
gruntowe, które stały się mieniem spółki „P.”, wskutek wyroku wydanego we
wznowionym postępowaniu i uznania, że nieruchomość podpadała pod
działanie dekretu z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy
9
rolnej zostały faktycznie wywłaszczone bez słusznego odszkodowania i bez
przeznaczenia na cele publiczne.
W konkluzji skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości
i jego zmianę poprzez odrzucenie lub oddalenie skarg o wznowienie postępowania
obu pozwanych, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zaskarżony wyrok wydany został przez Sąd Okręgowy na skutek skarg
pozwanych o wznowienie postępowania, co oznacza, że zakres i przedmiot
rozpoznania musi uwzględniać szczególne zasady wyznaczone w przepisach art.
399 i nast. k.p.c. Należą do nich sformalizowanych charakter postępowania,
wynikający z oznaczenia zamkniętego katalogu podstaw wznowienia (art. 401 –
403 k.p.c.) oraz ograniczony przedmiot badania, określony podstawą wskazaną
przez skarżącego (art. 412 § 1 k.p.c.). Konstrukcja postępowania ze skargi
o wznowienie postępowania budziła i nadal wywołuje wiele kontrowersji, jednakże
za ugruntowany można uznać pogląd, zgodnie z którym wznowienie postępowania
inicjowanego skargą powoduje – w razie stwierdzenia, że skarga została oparta na
ustawowej podstawie – iż Sąd rozpoznaje sprawę na nowo w granicach, jakie
zakreśla podstawa wznowienia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 maja
2007 r., III CSK 56/07, nie publ.).
Zarzuty powoda, zgłoszone w ramach obydwu podstaw kasacyjnych dotyczą
dwóch aspektów postępowania wywołanego skargami pozwanych – istnienia
podstawy wznowienia oraz dopuszczalności rozstrzygnięcia sprawy po wznowieniu
z zastosowaniem odmiennej, niekorzystnej dla powoda wykładni przepisów,
niż zastosowana przy wydawaniu pierwotnego wyroku.
Do pierwszej grupy należą zarzuty podważające możliwość traktowania
decyzji administracyjnych z 1993 r. i z 1996 r. jako środka dowodowego, który
mógłby mieć wpływ na wynik sprawy. Powód argumentował, że decyzje te wydano
w postępowaniu prowadzonym bez udziału właściciela nieruchomości, a więc
z naruszeniem prawa, nie poprzedzały one wydania zaświadczenia, które
posłużyło do wpisania Skarbu Państwa do ksiąg wieczystych jako właściciela,
10
nie wynika z nich, że odnosiły się do wszystkich nieruchomości objętych sporem,
nie zawierały pozytywnego rozstrzygnięcia o istnieniu podstaw do stosowania
wobec nieruchomości powoda art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN, a ponadto nadal
toczy się postępowanie mające na celu doprowadzenie do stwierdzenia
nieważności tych decyzji.
Nie można zgodzić się ze skarżącym, że decyzje, które spowodowały
wznowienie postępowania, dotknięte były wadami uzasadniającymi
zdyskwalifikowanie ich przez Sąd Okręgowy w ramach kontroli tzw. incydentalnej.
Wprawdzie w orzecznictwie dopuszcza się w pewnym zakresie badanie legalności
decyzji administracyjnych przez sąd cywilny, jednak, z uwagi na rozdzielenie drogi
postępowania administracyjnego i postępowania cywilnego, odmowa
respektowania w postępowaniu cywilnym decyzji, bez stwierdzenia jej wadliwości,
uniemożliwiającej przypisanie jej skutków prawnych, na drodze administracyjnej lub
administracyjnosądowej, dopuszczalna jest wyłącznie w wyjątkowych, oczywistych
i rażących wypadkach. Możliwość taka zachodzi, kiedy orzeczenie administracyjne
wydane zostało przez władzę całkowicie do tego nie powołaną lub z całkowitym
pominięciem jakiejkolwiek procedury (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21
listopada 1980 r., III CZP 43/80, OSNC 1981/8/142 czy z dnia 7 kwietnia 1999 r.,
I CKN 1079/97, OSNC 1999/11/189). Jest to jednak zawsze wkraczanie w obszar,
którego kontrola zastrzeżona została dla organów administracyjnych, do nich
bowiem oraz do sądów administracyjnych należy ocena legalności decyzji
administracyjnych. Jeżeli więc postępowanie mające na celu zbadanie ważności
konkretnej decyzji administracyjnej toczy się przed organami właściwymi do kontroli
prawidłowości jej wydania (organem administracji, sądem administracyjnym – art.
16 k.p.a.), sąd cywilny nie powinien równolegle przeprowadzać incydentalnej oceny
tej decyzji, lecz poczekać na wynik postępowania administracyjnego lub
postępowania sądowoadministracyjnego.
Przesądzenie, czy decyzja jest ważna czy też nieważna jest jednak istotne
wówczas tylko, kiedy okoliczności stwierdzone tą decyzją wywierałyby wpływ
na rozstrzygnięcie niniejszej sprawy. Kwestionowane decyzje zgłoszone zostały
w ramach podstawy wznowienia z art. 403 § 2 k.p.c., a więc jako wykryte przez
pozwanych środki dowodowe, które mogłyby mieć wpływ na wynik sprawy,
11
a z których strona nie mogła skorzystać w poprzednim postępowaniu.
Przyczyną uwzględnienia powództwa w wyroku z dnia 25 lutego 2005 r. (który
uprawomocnił się w wyniku oddalenia apelacji pozwanych) było niewykazanie przez
pozwanych, że kiedykolwiek wydana została decyzja stwierdzająca fakt przejęcia
spornych nieruchomości przez Skarb Państwa na podstawie art. 2 ust. 1 lit. e
dekretu PKWN. Wydanie takiej decyzji Sądy obydwu instancji uznały wówczas za
jedyną prawidłową drogę wykazania praw Skarbu Państwa do spornych
nieruchomości. Nie ma przy tym racji skarżący, że Sądy w pierwotnym
postępowaniu uznawały taką decyzję za akt konstytutywny. Stanowisko takie zajął
co prawda Sąd pierwszej instancji, jednak Sąd drugiej instancji – odwołując się do
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 25 marca 1999 r. (III RN 165/98, OSNP
2000/3/90) – wskazał jedynie, że strona pozwana powinna była wykazać decyzją,
że sporna nieruchomość podpadała pod działanie art. 2 ust. 1 lit.e dekretu PKWN
i że wiążące ustalenie tego faktu w dalszym ciągu należy do organu administracji,
którym obecnie jest wojewoda.
Nie można podzielić stanowiska powoda, że decyzje powołane przez
pozwanych nie stanowią dowodów, które mogłyby wpłynąć na wynik sprawy, skoro
ich treścią jest odmowa stwierdzenia, że nieruchomość stanowiąca własność
przedsiębiorstwa „P.” spółka z o.o. nie podlegała przejęciu na podstawie art. 2 ust.
1 lit.e dekretu, które to sformułowanie, jak słusznie ocenił Sąd orzekający
na podstawie analizy uzasadnienia decyzji, było równoznaczne ze stwierdzeniem,
że nieruchomość była objęta działaniem tego przepisu. Posłużenie się treścią
uzasadnienia w celu wyjaśnienia znaczenia sentencji jest postępowaniem
prawidłowym, które sam skarżący popiera przy interpretacji orzeczeń sądowych.
Takie samo znaczenie mają uzasadnienia decyzji administracyjnych. Nie doszło
zatem do zarzucanego naruszenia art. 244 k.p.c. ani art. 252 k.p.c.
Skarżący kwestionuje dalej ustalenie, że decyzje dotyczyły spornych
nieruchomości, jednak nie może tego skutecznie uczynić w postępowaniu
kasacyjnym z uwagi na wyłączenie przez art. 3983
§ 3 k.p.c. z zakresu podstaw
kasacyjnych zarzutów dotyczących oceny dowodów i ustalenia faktów.
12
Podnosi ponadto, że decyzje nie były wydane w postępowaniu, w którym
brał udział i nie poprzedzały wystawienia zaświadczenia stanowiącego podstawę
wpisu Skarbu Państwa do ksiąg wieczystych. Tego rodzaju zarzut miałby
decydujące znaczenie gdyby decyzje były konstytutywne. Skoro jednak miały one
jedynie stanowić dowód zawierający dokonaną przez uprawniony organ
deklaratywną ocenę spełnienia przez określoną nieruchomość przesłanek
wymaganych przez prawo, nie można ich z góry dyskwalifikować jako dokumentów
niosących określoną informację z powodu nieuczestniczenia powoda w procedurze
ich podejmowania.
Oznacza to, że przedstawione dokumenty spełniają merytoryczne kryteria
wymagane przez art. 403 § 2 k.p.c. i pozytywnie przeszły przez etap badania
dopuszczalności oparcia na nich skargi o wznowienie. Nie przesądza jednak ich
wartości jako podstawy uzasadniającej zmianę pierwotnie wydanego
prawomocnego wyroku. Niemniej potrzeba badania wpływu decyzji
na wynik sprawy powstanie dopiero po uzyskaniu ostatecznego stanowiska
uprawnionych organów w toczącym się postępowaniu administracyjnym
(sądowoadministracyjnym) i przesądzeniu czy decyzje te są ważne.
Decyzje nieważne, wyeliminowane z obrotu prawnego nie będą dowodem
potwierdzającym przejęcie spornych nieruchomości przez Skarb Państwa,
a w konsekwencji – z uwagi na zakreślony w art. 412 § 1 k.p.c. przedmiot badania
sprawy w postępowaniu objętym wznowieniem, nie będą stanowiły merytorycznej
podstawy uzasadniającej wniesioną skargę. Usprawiedliwione są więc zarzuty
skarżącego, dotyczące nieprawidłowego stanowiska Sądu orzekającego, który
odmówił znaczenia postępowaniu sądowoadministracyjnemu, prowadzonemu
przez powoda w celu podważenia decyzji przedłożonych przez pozwanych.
Fakt wyznaczenia rozprawy przed sadem administracyjnym potwierdzał - w świetle
art. 156 k.p.c. w zw. z art. 406 k.p.c. – zasadność wniosku o odroczenie rozprawy,
na której wydany został zaskarżony wyrok, a wszczęcie postępowania
sądowoadministracyjnego stanowiło podstawę zawieszenia postępowania
w oparciu o stosowany odpowiednio art. 177 § 1 pkt 3 k.p.c. (dopuszczalność
odpowiedniego zastosowania tej podstawy zawieszenia Sąd Najwyższy przyjął
i uzasadnił w wyroku z dnia 7 października 2010 r., IV CSK 206/10, nie publ. poza
13
bazą Lex nr 677776). Wprawdzie wydanie ostatecznej decyzji w postępowaniu
administracyjnym uprawniało sąd do podjęcia postępowania na podstawie art. 180
§ 1 pkt 4 k.p.c., jednak zaskarżenie tej decyzji do sądu administracyjnego wywołało
potrzebę ponownego zawieszenia postępowania. Odmienne stanowisko Sądu
Okręgowego nie naruszyło wprawdzie prawa powoda do sądu administracyjnego,
ponieważ sąd ten jego skargę rozpoznawał, natomiast doprowadziło do naruszenia
przepisów postępowania mających wpływ na wynik sprawy.
Nieprawidłowe było też stanowisko Sądu Okręgowego, który –
z uchybieniem art. 412 § 1 k.p.c. – rozpoznał sprawę wychodząc poza granice
podstawy wznowienia. Jak wynika z uzasadnienia wyroku, Sąd Okręgowy
rozstrzygnął sprawę na nowo uznając, że prawomocny wyrok zapadł przy
zastosowaniu nieprawidłowej wykładni przepisów, polegającej na niesłusznym
obciążeniu pozwanych obowiązkiem dowiedzenia, że nieruchomość przeszła
na własność Skarbu Państwa, podczas gdy to powód powinien był wykazać,
że nieruchomość nie uległa przejęciu. Taki pogląd spowodował, że Sąd Okręgowy
posłużył się powołaną przez pozwanych podstawą wznowienia jedynie jako
formalną furtką umożliwiającą ingerencję w prawomocne rozstrzygnięcie,
a następnie orzekał już bez nawiązania do wskazanych przez skarżących decyzji,
czego wyrazem było uznanie za nieistotne wyniku postępowania
sądowoadministracyjnego. Zakres ponownego rozpoznania sprawy jest
wyznaczany przez podstawę wznowienia, co oznacza, że o tym, czy skarga
powinna zostać oddalona czy też wyrok podlega zmianie decyduje to, jakie
znaczenie podstawa wznowienia ma dla wyniku sprawy. W nauce sporne jest, czy
ograniczenie zakresu rozpoznania przewidziane w art. 412 § 1 k.p.c. oznacza,
że sprawa rozpatrywana jest ponownie bez uwzględnienia jakichkolwiek innych
okoliczności, takich jak np. zdarzenia, mające miejsce po wydaniu prawomocnego
orzeczenia, w tym zmiana oceny prawnej przez sąd orzekający. Za uwzględnieniem
stanu istniejącego w chwili orzekania w postępowaniu wywołanym skargą
przemawia treść art. 316 § 1 k.p.c., którego stosowania nie wyłącza art. 406 k.p.c.,
przeciwko – szczególny, retrospektywny charakter postępowania wznowieniowego,
wyrażający się w ograniczeniu ingerencji w poprzednie postępowanie jedynie do
uwzględnienia takich okoliczności, które obiektywnie wystąpiły w czasie,
14
kiedy postępowanie to trwało i nie zostały w nim uwzględnione wyłącznie z powodu
nieświadomości ich istnienia. Zważywszy, że podstawa wznowienia przewidziana
w art. 403 § 2 k.p.c. odwołuje się do wpływu na wynik sprawy
niezgłoszonego wcześniej dowodu przyjąć należy, że zasadność skargi
uzależniona jest od stwierdzenia czy ten dowód – rozpatrywany w kontekście
materiału dowodowego danej sprawy – uzasadnia ocenę, że poprzednie
rozstrzygnięcie było nieprawidłowe. Nie można więc uwzględnić skargi, gdy takiej
roli przypisać mu nie można, jedynie opierając się na odmiennej ocenie prawnej,
kogo obciąża ciężar udowodnienia danego faktu. Natomiast nie jest wykluczona
potrzeba uwzględnienia okoliczności, które nastąpiły jako skutek prawomocnego
wyroku, zwłaszcza jeżeli skutek ten miałby charakter nieodwracalny. Rozważania te
mają jednak obecnie charakter wyłącznie teoretyczny, ponieważ dopiero ostateczny
wynik postępowania sądowoadministracyjnego i ewentualnego kolejnego
postępowania administracyjnego, dotyczący oceny decyzji administracyjnych,
stanowiących podstawę wznowieniową, pozwoli na określenie czy decyzje te mogły
wywrzeć wpływ na wynik sprawy, a dopiero potem może być konieczna ocena jakie
miałyby znaczenie.
Natomiast zarzuty powoda odnoszące się do nieprzeprowadzenia
zawnioskowanych przez niego dowodów nie mogą być uwzględnione, ponieważ
okoliczności, które miałyby zostać stwierdzone nie podlegają ocenie sądu
cywilnego (kompleks dowodów mających wykazać wadliwość decyzji wskazanych
jako podstawa wznowienia) albo dotyczą okoliczności nieistotnych (dowody mające
wykazać objęcie przez powoda spornych nieruchomości w wyniku wyroku
i gospodarowanie nimi). Wbrew stanowisku skarżącego w wyniku wydania wyroku
w pierwotnym postępowaniu nie doszło do nabycia nieruchomości przez powoda,
rozstrzygnięcie oparte było bowiem na założeniu, że powód nigdy nie przestał być
właścicielem spornych nieruchomości. Zaskarżone obecnie orzeczenie przyjęło
natomiast, że powód własność nieruchomości utracił na podstawie art. 2 ust. 1 lit e.
dekretu PKWN, a zatem z chwilą wejścia dekretu w życie. Spór między stronami
ogniskuje się więc na skutkach zdarzeń prawnych mających miejsce w przeszłości,
a nie w czasie wydawania kolejnych orzeczeń w niniejszej sprawie, tym samym
argumenty powoda o niedopuszczalnym pozbawieniu go obecnie własności
15
w oparciu o przepisy dekretu, o wywłaszczeniu go i naruszeniu w ten sposób art. 2,
art. 21, art. 32 i art. 64 Konstytucji oraz art. 1 Protokołu nr 1 Konwencji o Ochronie
Praw Człowieka i Podstawowych Wolności nie przystaje ani do stanu sprawy, ani
do podstaw prawnych zastosowanych przez Sąd Okręgowy.
Chybiony jest także zarzut naruszenia art. 411 pkt 4 k.c. w zw. z art. 64 k.c.
i art. 1047 k.p.c., ponieważ nie było przesłanek faktycznych do stosowania tych
przepisów w okolicznościach stanowiących przedmiot rozpoznania w niniejszej
sprawie. Wyrok uzgadniający stan prawny wynikający z ksiąg wieczystych
z rzeczywistym stanem prawnym nie jest orzeczeniem zobowiązującym do złożenia
oświadczenia woli, ani zastępującym takie oświadczenie.
Sąd orzekający nie miał też uprawnień, aby rozważać we własnym zakresie,
czy sporne grunty były objęte działaniem dekretu PKWN, ponieważ to zagadnienie
pozostaje w gestii organów administracji, wobec czego zarzuty wytykające
pominięcie tego elementu sprawy nie zasługują na uwzględnienie.
Z uwagi na to, że toczy się nadal postępowanie badające legalność decyzji
z 1993 i 1996 r. nieuzasadniony jest zarzut naruszenia art. 170 i art. 171 ustawy
prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi bazujący na założeniu,
że w oparciu o treść uzasadnienia wyroku sądu administracyjnego z 7 lutego
2008 r., Sąd Okręgowy powinien dokonać samodzielnej oceny, że decyzje
stanowiące podstawę skargi o wznowienie postępowania są nieważne.
Błędny był natomiast pogląd Sądu Okręgowego, że art. 31 ust. 2 u.k.w.h.
znajduje zastosowanie w postępowaniu przewidzianym w art. 10 ust. 1 u.k.w.h.,
niemniej nieprawidłowa wykładnia tego przepisu nie spowodowała w rozpatrywanej
sprawie negatywnych konsekwencji, ponieważ wykazanie w tym postępowaniu,
że nieruchomość spełniała bądź nie spełniała wymagań uzasadniających jej
przejście na własność Skarbu Państwa na podstawie art. 2 ust. 1 lit e dekretu
PKWN wymagało uzyskania decyzji administracyjnej i tylko w tej formie mogło
być dokonane.
Mimo, że wiele z zarzutów zgłoszonych przez powoda okazało się
nieuzasadnionych lub przedwczesnych, te z nich, które zasługiwały na
16
uwzględnienie spowodowały uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.