Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 18 października 2011 r.
III UK 22/11
Pracodawca (w rozumieniu art. 3 k.p.) jest z mocy art. 4 pkt 2a ustawy z
dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity
tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.) płatnikiem składek pracowników
pozostających z nim w stosunku pracy i jednocześnie wykonujących na jego
rzecz pracę w ramach umów cywilnoprawnych zawartych z osobą trzecią (art. 8
ust. 2a tej ustawy).
Przewodniczący SN Jerzy Kwaśniewski, SSN Halina Kiryło (sprawozdawca),
Maciej Pacuda
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 18 paź-
dziernika 2011 r. sprawy z odwołania Niepublicznego Zespołu Opieki Zdrowotnej „C.-
M.” Jerzy K. w J. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w J. z
udziałem zainteresowanych: Szpitala Specjalistycznego w J., Agaty H. i Marzeny S. o
podleganie ubezpieczeniom społecznym, na skutek skargi kasacyjnej zainteresowa-
nego Szpitala Specjalistycznego w J. od wyroku Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z
dnia 20 października 2010 r. […]
o d d a l i ł skargę kasacyjną.
U z a s a d n i e n i e
Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej „C.-M.” Jerzy K. złożył odwołania od
decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w J. z dnia 24 marca 2010 r.
dotyczących Marzeny S. i Agaty H., w których stwierdzono, iż wskazane osoby pod-
legają obowiązkowo, jako pracownicy, ubezpieczeniu emerytalnemu, rentowemu,
chorobowemu i wypadkowemu z tytułu umów zlecenia zawartych z odwołującym się
jako płatnikiem składek, w ramach których świadczyły pracę na rzecz swojego pra-
codawcy, tj. Szpitala Specjalistycznego w J.
2
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Jaśle wyrokiem z
dnia 22 czerwca 2010 r. zmienił zaskarżone decyzje w ten sposób, że ustalił, iż Ma-
rzena S. i Agata H. nie podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i
rentowym oraz chorobowemu i wypadkowemu jako pracownicy u płatnika składek
NZOZ „C.-M.” Jerzy K. w okresach: Marzena S. od 1 kwietnia 2006 r. do 31 grudnia
2006 r., zaś Agata H. od 1 do 4 stycznia 2006 r., od 6 do 8 stycznia 2006 r., od 10 do
24 stycznia 2006 r., od 27 do 31 stycznia 2006 r., 2 lutego 2006 r., od 4 do 7 lutego
2006 r., od 9 do 14 lutego 2006 r., od 16 do 19 lutego 2006 r., od 21 do 28 lutego
2006 r. od 2 do 12 marca 2006 r. 14 marca 2006 r., od 16 do 22 marca 2006 r., od 24
do 28 marca 2006 r., od 30 marca 2006 r. do 4 kwietnia 2006 r., od 6 do 11 kwietnia
2006 r., od 13 kwietnia do 28 maja 2006 r. oraz 30 maja 2006 r.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że zainteresowane Marzena S. i Agata H. były
pracownicami Szpitala Specjalistycznego w J., zatrudnionymi na podstawie umowy o
pracę, a równocześnie w okresach wskazanych w zaskarżonych decyzjach zatrud-
niane były na podstawie umów zlecenia w Niepublicznym Zespole Opieki Zdrowotnej
„C.-M.” Jerzy K. Na podstawie tych umów zainteresowane były zatrudniane na sta-
nowisku lekarzy pogotowia ratunkowego i wykonywały pracę w Dziale Pomocy Do-
raźnej w zespole wyjazdowym „W”, stanowiącym część Szpitala Specjalistycznego w
J. Szpital ten łączy z Niepublicznym Zespołem Opieki Zdrowotnej „C.-M.” Jerzy K.
umowa o świadczenia zdrowotne, realizowana przez lekarzy zatrudnionych przez ten
ostatni podmiot na podstawie umów zlecenia. Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej
„C.-M.” Jerzy K. do czasu wydania zaskarżonej decyzji opłacał od wspomnianych
umów zlecenia składki na ubezpieczenie zdrowotne z wyjątkiem przypadków, gdy
lekarze przebywali na urlopie bezpłatnym udzielonym przez Szpital Specjalistyczny w
J. - wówczas opłacano również składki na ubezpieczenia społeczne.
W wyniku kontroli przeprowadzonej w 2008 r. organ rentowy ustalił, że lekarze
zatrudnieni na podstawie umów zlecenia świadczą usługi na rzecz szpitala, w którym
są równocześnie zatrudnieni w ramach stosunków pracy i w wyniku tego ustalenia
uznał, że lekarze ci podlegają obowiązkowym ubezpieczeniom pracowniczym w
okresie wykonywania umów zlecenia.
W ocenie Sądu Okręgowego odwołania zasługują na uwzględnienie. Powołu-
jąc się na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 2 września 2009 r., II UZP 6/09, Sąd
ten stwierdził, iż odwołujący się jest osobą trzecią, która zawarła umowę zlecenia z
zainteresowanymi, a wcześniej - stosowną umowę o świadczenie usług medycznych
3
z podmiotem będącym podstawowym pracodawcą zainteresowanych i tak też (tj.
jako osoba trzecia) może być traktowany. W konsekwencji nie można uznać go za
płatnika składek. Tym samym zainteresowane nie podlegają obowiązkowemu ubez-
pieczeniu emerytalnemu, rentowemu, chorobowemu i wypadkowemu jako pracow-
nice zatrudnione w NZOZ „C.-M.” Jerzy K. w J., lecz jako pracownice Szpitala Spe-
cjalistycznego w J.
Apelacje od powyższego wyroku Sądu Okręgowego wnieśli Zakład Ubezpie-
czeń Społecznych-Oddział w J. oraz zainteresowany Szpital Specjalistyczny w J. Na
rozprawie w dniu 20 października 2010 r. pełnomocnik organu rentowego cofnął
apelację Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, w związku z czym Sąd umorzył postę-
powanie drugoinstancyjne w tym zakresie.
Zainteresowany Szpital Specjalistyczny w J., zarzucając naruszenie prawa
materialnego, przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 8 ust. 2a
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity
tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm., dalej zwanej ustawą systemową lub
u.s.u.s.), co doprowadziło do ustalenia, iż zainteresowane nie podlegają obowiązko-
wemu ubezpieczeniu emerytalnemu, rentowym, chorobowemu i wypadkowemu, jako
pracownice zatrudnione w NZOZ „C.-M.” Jerzy K. oraz naruszenie art. 233 § 1 k.p.c.
w związku z art. 232 k.p.c. i art. 258 k.p.c., poprzez pominięcie wnioskowanego przez
zainteresowanego dowodu z przesłuchania Beaty T., wniósł o zmianę zaskarżonego
wyroku i oddalenie odwołania bądź o uchylenie orzeczenia i przekazanie sprawy Są-
dowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania. W uzasadnieniu apelacji zainte-
resowany stwierdził, że art. 8 ust. 2a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
nie rozszerza pojęcia pracownika poza zakres objęty tą ustawą, bowiem stoi to w
sprzeczności z definicją pracownika zawartą w art. 2 k.p. Zarówno Sąd Okręgowy,
jak i Sąd Najwyższy w powołanej uchwale o sygn. akt II UZP 6/09, interpretując art. 8
ust. 2a ustawy systemowej, dokonały wykładni rozszerzającej pojęcia płatnika skła-
dek, którego definicję zawiera art. 4 pkt 2 lit. a ustawy. W ocenie apelującego, płatni-
kiem składek jest pracodawca w stosunku do swoich pracowników, a więc osób, o
których stanowi art. 2 k.p.
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Rzeszowie wyro-
kiem z dnia 20 października 2010 r. oddalił apelację zainteresowanego. Sąd drugiej
instancji podkreśli, iż poza sporem jest, że Agata H. i Marzena S. były pracownicami
Szpitala Specjalistycznego w J. zatrudnionymi na podstawie umów o pracę i jako
4
pracownice tego szpitala zawarły umowy zlecenia z Niepublicznym Zespołem Opieki
Zdrowotnej „C.-M.” Jerzy K., których przedmiotem było świadczenie pracy na stano-
wisku lekarza pogotowia ratunkowego w dziale pomocy doraźnej Szpitala Specjali-
stycznego w J. Obie wymienione placówki medyczne łączyła zaś umowa o świad-
czenia zdrowotne. Sąd Apelacyjny przypomniał, że zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 1, art.
11 ust. 1 oraz art. 12 ust. 1 ustawy systemowej obowiązkowo ubezpieczeniom eme-
rytalnemu, rentowym, chorobowemu i wypadkowemu podlegają osoby fizyczne, które
na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej są pracownikami. Osoby te podlegają wspo-
minanym ubezpieczeniom społecznym w okresie od nawiązania stosunku pracy do
ustania tego stosunku (art. 13 pkt 1). W myśl art. 17 ust. 1 ustawy systemowej
składki na ubezpieczenia emerytalne, rentowe, wypadkowe oraz chorobowe za
ubezpieczonych będących pracownikami obliczają, rozliczają i przekazują co miesiąc
do ZUS płatnicy składek. W świetle zawartej w art. 4 pkt 2 lit. a ustawy systemowej
ustawowej definicji, płatnikiem składek w stosunku do pracowników jest pracodawca.
Przyjmując zatem, iż płatnikiem składek na ubezpieczenia społeczne względem pra-
cowników (także osób uznanych za pracowników w rozumieniu art. 8 ust. 2a ustawy
systemowej) jest pracodawca (sumujący w podstawie wymiaru składek wynagrodze-
nie z tytułu umowy zlecenia oraz stosunku pracy) trzeba stwierdzić, że brak jest uza-
sadnienia prawnego dla obciążania tymi składkami osoby trzeciej, którą w danym
przypadku jest zleceniodawca NZOZ „C.-M.” Jerzy K.
Powyższy wyrok został zaskarżony w całości skargą kasacyjną zainteresowa-
nego Szpitala Specjalistycznego w J. Skargę oparto na podstawie naruszenia prawa
materialnego, a to: 1) art. 8 ust, 2a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych, przez niewłaściwe zastosowanie polegające na ustaleniu,
że przepis ten daje podstawę do przyjęcia, iż Agata H. i Marzena S. nie podlegają
obowiązkowemu ubezpieczeniu emerytalnemu, rentowym, chorobowemu i wypad-
kowemu jako pracownicy zatrudnieni w NZOZ „C.-M.” - Jerzy K. w J.; 2) art. 4 pkt. 2
lit. a tejże ustawy, przez błędną jego wykładnię, polegającą na przyjęciu, że NZOZ
„C.-M.” Jerzy K. w J. nie jest płatnikiem składek na obowiązkowe ubezpieczenia
społeczne (emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe) od wynagrodzeń wypła-
conych wymienionym osobom z tytułu zawartych z nimi umów zlecenia. Powołując
się na powyższe zarzuty, skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz
poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego w Krośnie i orzeczenie co do istoty
sprawy przez oddalenie odwołania lub o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz po-
5
przedzającego go wyroku Sądu pierwszej instancji i przekazanie sprawy Sądowi
Okręgowemu w Krośnie do ponownego rozpoznania; a także o zasądzenie na rzecz
zainteresowanego Szpitala Specjalistycznego w J. od wnioskodawców kosztów po-
stępowania, z uwzględnieniem kosztów zastępstwa procesowego.
W uzasadnieniu skargi wyrażono pogląd, iż przepis art. 8 ust. 2a ustawy syste-
mowej nie daje podstaw do wskazania pracodawcy jako płatnika składek na ubezpie-
czenie społeczne z tytułu umowy zlecenia zawartej z osobą trzecią, na podstawie
której jego pracownik wykonywał u niego pracę. Pojęcie płatnika składek zdefinio-
wane jest bowiem w art. 4 pkt 2 lit. a ustawy systemowej. Jeżeli przyjąć, że płatni-
kiem składek - w świetle tego przepisu - jest jednostka organizacyjna lub osoba fi-
zyczna pozostająca z inną osobą fizyczną w stosunku prawnym uzasadniającym ob-
jęcie tej osoby ubezpieczeniami społecznymi, to wszystkie przepisy powołane wyżej
na uzasadnienie tezy uchwały Sądu Najwyższego, dotyczące obowiązków płatnika,
będą miały w realiach niniejszej sprawy zastosowanie do osoby fizycznej Jerzego K.
- NZOZ „C.-M.” w J. Zdaniem skarżącego płatnikiem obowiązkowych składek na
ubezpieczenie emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe w stosunku do zainte-
resowanych jest NZOZ „C.-M.” Jerzy K., skoro to on zawierał z wnioskodawczyniami
umowy zlecenia, ustalał i wypłacał im wynagrodzenie z tytułu tych umów i w związku
z tym powinien zgłosić je do ubezpieczeń społecznych oraz naliczyć i odprowadzić
składki. Szpital Specjalistyczny w J. dysponował tylko zgłoszeniem przekazanym mu
przez Jerzego K., zawierającym wykaz podwykonawców zleconych mu świadczeń
zdrowotnych. Natomiast nie był i nie jest w posiadaniu umów zawartych przez NZOZ
„C.-M.” Jerzy K. z podwykonawcami, nie wie jakie ci podwykonawcy otrzymywali z
tytułu tych umów wynagrodzenie i informacji takich nie otrzymałby od kontrahenta. W
rezultacie tego skarżący nie ma możliwości wypełnienia obowiązków płatnika składek
z tytułu umów zlecenia zawartych z jego pracownikami przez NZOZ „C.-M.” - Jerzy
K., na podstawie których wykonywali oni pracę w Szpitalu. W uzasadnieniu skargi
podkreślono też, że w razie zobowiązania Szpitala do naliczenia i odprowadzenia
składek na ubezpieczenie społeczne od wynagrodzeń wypłaconych przez jego kon-
trahenta pracownikom skarżącego z tytułu wykonywania przez nich pracy na rzecz
pracodawcy na podstawie umów zlecenia zawartych z NZOZ „C.-M.” Jerzy K., skar-
żący poniósłby dotkliwą stratę, bo podwójnie zostałby obciążony kosztami składek na
ubezpieczenia społeczne tych osób.
6
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie zasługuje na uwzględnienie, gdyż niesłuszne są zarzuty
naruszenia prawa materialnego przy ferowaniu zaskarżonego wyroku.
Analizę prawidłowości przedmiotowego orzeczenia rozpocząć wypada od
stwierdzenia, że określając w art. 6 ustawy systemowej zakres obowiązkowych
ubezpieczeń emerytalnego i rentowych, a wobec odesłań zawartych w art. 11 i 12
u.s.u.s. - także zakres obowiązkowych lub dobrowolnych ubezpieczeń chorobowego i
wypadkowego, ustawodawca posłużył się kryterium podmiotowym, wskazując osoby
podlegające owym ubezpieczeniom. Status tych osób wyznacza zaś rodzaj prowa-
dzonej przez nie działalności zarobkowej, pełnionej służby czy pobieranego świad-
czenia, zdefiniowanych w art. 8 ustawy systemowej i stanowiących tytuły objęcia
wspomnianymi ubezpieczeniami. W myśl art. 6 ust. 1 pkt 1 oraz art. 11 ust. 1 i art. 12
ust. 1 ustawy systemowej obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym,
chorobowemu i wypadkowemu podlegają pracownicy. W świetle art. 9 ust. 1 u.s.u.s.
stosunek pracy jest przy tym bezwzględnym tytułem ubezpieczeń, gdyż nigdy nie
może dojść do zwolnienia z obowiązku ubezpieczenia osoby mającej status pracow-
nika. Jednocześnie ustawodawca wprowadził normatywny prymat tegoż tytułu ubez-
pieczenia, albowiem w razie zbiegu tytułu pracowniczego z innym pracownik podlega
obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym tylko z racji pozostawania w stosunku
pracy. W tym kontekście istotną rolę odgrywa wyjaśnienie znaczenia pojęcia „pra-
cownik”, jako podmiotu obowiązkowych ubezpieczeń społecznych.
Zamieszczona w art. 8 ust. 1 ustawy systemowej regulacja, zgodnie z którą
pracownikiem jest osoba pozostająca w stosunku pracy, w zasadzie nie definiuje
samodzielnie tego pojęcia, lecz odsyła do przepisów Kodeksu pracy, skoro odwołuje
się do właściwego tej gałęzi prawa terminu „stosunek pracy”. W myśl art. 2 k.p. pra-
cownikiem jest zatem osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania,
wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę, które to akty kreują stosunek
prawny o cechach określonych w art. 22 § 1 k.p. Ten korespondujący z unormowa-
niami prawa pracy zakres pojęcia „pracownik” uległ jednak rozszerzeniu w przepisie
art. 8 ust. 2a u.s.u.s. W myśl powołanej regulacji za pracownika, w rozumieniu
ustawy, uważa się także osobę wykonującą pracę na podstawie umowy agencyjnej,
umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem
cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, albo umowy o dzieło, jeżeli umowę
7
taką zawarła z pracodawcą, z którym pozostaje w stosunku pracy, lub jeżeli w ra-
mach takiej umowy wykonuje pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w sto-
sunku pracy. W literaturze prawa akcentuje się fakt użycia przez ustawodawcę kon-
strukcji „uznania za pracownika”. Zwrot „uznać kogo, za co” oznacza zaś przypisanie
danej osobie (dla pewnych celów) cechy, którą się nie odznacza i traktowanie tej
osoby tak, jakby tę cechę posiadała. W przypadku art. 8 ust. 2a u.s.u.s. ustawo-
dawca nie podważył zatem wyrażonej w art. 65 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej
zasady wolności pracy i nie kwestionował cywilnoprawnego charakteru wymienio-
nych w przepisie umów, ale z ich zawarciem - w okolicznościach opisanych hipotezą
komentowanej normy prawnej - związał skutki w zakresie ubezpieczeń społecznych
takie, jak przy umowie o pracę (I. Jędrasik-Jankowska: Konstrukcja uznania za pra-
cownika w prawie ubezpieczenia społecznego, PiZS 2011 nr 8, s. 23 - 24). Skoro
jednak cytowany przepis stanowi o uznaniu za pracownika „w rozumieniu ustawy”, to
znaczy, że owo uznanie ma zastosowanie tylko na gruncie tego aktu, ale zarazem
we wszystkich jego unormowaniach. Nie można zatem zawężać konsekwencji praw-
nych omawianego przepisu tylko do skutków wynikających z art. 6, art. 11, art. 12
oraz art. 9 ustawy systemowej, a dotyczących istnienia obowiązkowych ubezpieczeń
emerytalnego, rentowych, chorobowego i wypadkowego takiej osoby oraz nadrzęd-
ności tego tytułu ubezpieczeń nad innymi. Zastosowana przez ustawodawcę kon-
strukcja „pracownika” odnosi się do całej regulacji u.s.u.s., a więc także do tych prze-
pisów, które dotyczą funkcjonowania stosunku ubezpieczeń społecznych, a określają
między innymi podstawę wymiaru i wysokość składek na te ubezpieczenia oraz ob-
owiązki płatnika w zakresie obliczania i opłacania tychże składek i przekazywania
Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych imiennych raportów.
Skutki prawne w sferze samego podlegania ubezpieczeniom społecznym osób
uznanych za pracowników w rozumieniu ustawy są zaś dalekosiężne. Trzeba
wszakże pamiętać, że w świetle art. 6, art. 11 i art. 12 ustawy systemowej wykonaw-
ca dzieła w ogóle nie podlega ubezpieczeniom społecznym. Natomiast osoba wyko-
nująca pracę na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia albo innej umowy o
świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy do-
tyczące zlecenia, wprawdzie podlega obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i
rentowym, ale tylko wtedy, gdy któraś z wymienionych umów jest jedynym tytułem do
objęcia danej osoby wspomnianymi ubezpieczeniami, zaś w zbiegu z pracowniczym
tytułem umowa taka - jako ogólny tytuł ubezpieczeń społecznych - jest z mocy art. 9
8
ust. 1 u.s.u.s. zwolniona z owych ubezpieczeń. Nadto osoba taka zostaje objęta
ubezpieczeniem chorobowym na swój wniosek, a ubezpieczeniu wypadkowemu
podlegała do dnia 31 grudnia 2009 r. tylko w razie wykonywania zlecenia w siedzibie
zleceniodawcy.
Objęcie przymusem ubezpieczenia umów o świadczenie usług zawieranych z
własnym pracodawcą, bez względu na przeznaczenie tych umów, było krytykowane
w doktrynie prawa jako przejaw naruszenia wyrażonej w art. 32 Konstytucji Rzeczy-
pospolitej Polskiej zasady równego traktowania, a to z uwagi na ustanowienie niejed-
nolitych kryteriów podlegania przymusowi ubezpieczeń społecznych w zależności od
tego, czy umowy takie są zawierane lub realizowane na rzecz podmiotu, z którym
zleceniobiorca pozostaje jednocześnie w stosunku pracy (por. K. Antonów: Zakres
podmiotowy obowiązkowego ubezpieczenia emerytalnego (w:) T. Bińczycka - Ma-
jewska: Konstrukcje prawa emerytalnego Kraków 2004, s. 102). Jednakże również
przed wprowadzeniem do u.s.u.s. art. 8 ust. 2a w judykaturze przyjmowano istnienie
obowiązku łącznego traktowania w podstawie wymiaru składek na ubezpieczenia
społeczne przychodów z umów o pracę i dodatkowych umów cywilnoprawnych za-
wieranych przez pracodawców z własnymi pracownikami, jeśli w ramach tych ostat-
nich umów pracownicy wykonywali - poza obowiązującym ich czasem pracy - te
same obowiązku, które składały się na treść łączących strony stosunków pracy
(uchwała Sądu Najwyższego z dnia 12 kwietnia 1994 r., I PZP 13/94, OSNAPiUS
2000 nr 3, poz. 39 oraz wyrok z dnia 30 czerwca 2000 r., II UKN 614/99, OSNAPiUS
2002 nr 1, poz. 23 i postanowienie z dnia 18 listopada 1997 r., II UKN 326/97,
OSNAPiUS 1998 nr 17, poz. 521).
U źródeł regulacji art. 8 ust. 2a ustawy systemowej legło dążenie do ograni-
czenia korzystania przez pracodawców z umów cywilnoprawnych celem zatrudnienia
własnych pracowników dla realizacji tych samych zadań, które wykonują oni w ra-
mach łączącego strony stosunku pracy, by w ten sposób ominąć ograniczenia wyni-
kające z ochronnych przepisów prawa pracy (między innymi w zakresie reglamentacji
czasu pracy) oraz uniknąć obciążeń z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne od
tychże umów. Chodziło również o ochronę pracowników przed skutkami fluktuacji
podmiotowej po stronie zatrudniających w trakcie procesu świadczenia pracy, pole-
gającej na przekazywaniu pracowników przez macierzystego pracodawcę innym
podmiotom (podwykonawcom), którzy zatrudniają tychże pracowników w ramach
umów cywilnoprawnych w ogóle nieobjętych obowiązkiem ubezpieczeń społecznych
9
(umowa o dzieło) lub zwolnionych z tego obowiązku w zbiegu ze stosunkiem pracy
(umowa agencyjna, zlecenia lub inna umowa o świadczenie usług, do której stosuje
się przepisy o zleceniu).
Ustawodawca mógł jednak osiągnąć ten cel, nadając inne brzmienie art. 6 ust.
1 ustawy systemowej, poprzez wprowadzenie dodatkowej kategorii osób podlegają-
cych obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym w postaci zlecenio-
biorców wykonujących pracę na podstawie wymienionych wyżej umów cywilnopraw-
nych zawartych z własnym pracodawcą lub zawartych z osobą trzecią, ale realizo-
wanych na rzecz własnego pracodawcy. W drodze odpowiedniej modyfikacji odesłań
zamieszczonych w art. 11 i art. 12 u.s.u.s. osoby takie zostałyby objęte obowiązkowo
ubezpieczeniami chorobowym i wypadkowym, zaś w wyniku nowelizacji art. 9 ust. 1
u.s.u.s. wspomnianym umowom cywilnoprawnym można było nadać charakter bez-
względnych tytułów obowiązkowych ubezpieczeń społecznych, korzystających z
prymatu nad innymi tytułami na równi z tytułem pracowniczym. W razie zastosowania
takiej regulacji, podmiotem obowiązkowych ubezpieczeń społecznych byłby agent,
zleceniobiorca czy wykonawca dzieła, a więc strona umowy cywilnoprawnej, zaś
płatnikiem - zleceniodawca czy zamawiający dzieło, czyli podmiot zatrudniający daną
osobę w ramach wspomnianej umowy, z której przychód stanowiłby samodzielną
podstawę wymiaru składek.
W art. 8 ust. 2a ustawy systemowej posłużono się jednak konstrukcją szero-
kiego rozumienia pojęcia pracownika na gruncie unormowań tego aktu, co rodzi sze-
reg problemów w zakresie wykładni i stosowania tych przepisów.
Objęcie definicją pracownika (dla potrzeb u.s.u.s.) nie tylko pracowników w
znaczeniu, jakie temu pojęciu nadają przepisy Kodeksu pracy, ale także osób za-
trudnionych na podstawie umów cywilnoprawnych (agentów, zleceniobiorców, wyko-
nawców dzieła) oznacza jednoczesne rozszerzenie pracowniczego tytułu obowiąz-
kowego podlegania ubezpieczeniom społecznym. Tytułem tym przestaje być jedynie
stosunek pracy, o jakim mowa w art. 22 § 1 k.p. w związku z art. 8 ust. 1 u.s.u.s., a
staje się - w okolicznościach opisanych hipotezą normy art. 8 ust. 2a u.s.u.s. - szer-
sza więź prawna między pracownikiem i pracodawcą, a nawet między pracownikiem,
pracodawcą i osobą trzecią. Wprowadzając do ustawy systemowej regulację art. 8
ust. 2a ustawodawca nie miał na celu objęcia powszechnym systemem ubezpieczeń
społecznych również tej grupy zawodowej, gdyż - poza wykonawcami dzieła - osoby
wymienione w powołanym przepisie są już z mocy art. 6 ust. 1 pkt 4 u.s.u.s. podmio-
10
tami obowiązkowych ubezpieczeń emerytalnego i rentowych. W konsekwencji
wspominane umowy agencji, zlecenia, inne umowy, do których na podstawie Kodek-
su cywilnego stosuje się przepisy o zleceniu oraz umowy o dzieło, zawarte lub wyko-
nywane na rzecz własnego pracodawcy, nie stanowią samodzielnych tytułów obo-
wiązkowego podlegania ubezpieczeniom społecznym pracownika, o jakich mowa w
art. 8 ust. 2a u.s.u.s. Nie mamy też do czynienia ze zbiegiem tytułów ubezpieczenia
społecznego w rozumieniu art. 9 tego aktu. Norma art. 8 ust. 2a wykreowała nie tylko
szerokie pojęcie „pracownika”, ale także szeroką definicję pracowniczego tytułu obo-
wiązkowych ubezpieczeń społecznych. Tytułem tym jest łączący pracodawcę z pra-
cownikiem stosunek pracy (który w tym układzie warunkującym powstanie obowiązku
ubezpieczeń społecznych ma podstawowe znaczenie) oraz dodatkowo umowa cy-
wilnoprawna zawarta przez pracownika z pracodawcą lub zawarta z osobą trzecią,
ale wykonywana na rzecz pracodawcy. Warto zauważyć, że hipotezą komentowanej
normy prawnej objęte są dwa rodzaje relacji pomiędzy zainteresowanymi podmio-
tami. Pierwszą jest sytuacja, gdy oba stosunki (pracowniczy i cywilnoprawny) dotyczą
tych samych podmiotów jednocześnie występujących wobec siebie w roli praco-
dawcy - zleceniodawcy i pracownika - zleceniobiorcy, drugą zaś sytuacja, gdy na
istniejący stosunek pracy nakłada się stosunek cywilnoprawny między pracownikiem
i osobą trzecią, na podstawie którego pracownik wykonuje pracę na rzecz pracodaw-
cy w ramach łączącej pracodawcę z ową osobą trzecią (zleceniodawcą) umownej
więzi prawnej. W tym ostatnim przypadku pracodawca jest rzeczywistym beneficjen-
tem pracy świadczonej przez pracownika - zleceniobiorcę, bez względu na to, czy w
trakcie jej wykonywania pracownik pozostawał pod faktycznym kierownictwem pra-
codawcy i czy korzystał z jego majątku.
Określone hipotezą normy art. 8 ust. 2a u.s.u.s. dwie sytuacje faktyczne, w
jakich może się znaleźć osoba, do której przepis ten jest adresowany (pracownik wy-
konujący pracę na podstawie wymienionych umów cywilnoprawnych zawartych z
pracodawcą oraz umów cywilnoprawnych zawartych wprawdzie z osobą trzecią, ale
gdy praca jest świadczona na rzecz pracodawcy) mają równorzędny charakter z
punktu widzenia skutków opisanych dyspozycją omawianej normy prawnej. Oznacza
to, że konsekwencje prawne na gruncie ustawy systemowej, wynikające z realizacji
takich umów, muszą być takie same, tzn. iż dla celów ubezpieczeń społecznych za-
równo wykonywanie pracy na podstawie umów cywilnoprawnych zawartych z praco-
dawcą, jak i zawartych wprawdzie z osobą trzecią, ale gdy praca wykonywana jest na
11
rzecz pracodawcy, jest traktowane tak, jak świadczenie pracy w ramach klasycznego
stosunku pracy łączącego jedynie pracownika z pracodawcą.
Żaden z przepisów ustawy systemowej nie upoważnia też do postawienia tezy
o możliwości różnicowania pojęcia płatnika składek w odniesieniu do sytuacji fak-
tycznych, o jakich mowa w komentowanym art. 8 ust. 2a i przyjęcia, że w przypadku
wykonywania pracy na podstawie jednej z wymienionych w tym unormowaniu umów
cywilnoprawnych przez osobę, która umowę tę zawarła z własnym pracodawcą, na-
leży osobę taką traktować za pracownika podmiotu, z którym łączy ją stosunek pracy,
a w przypadku wykonywania pracy na podstawie wspomnianej umowy cywilnopraw-
nej przez osobę, która umowę tę zawarła wprawdzie z innym podmiotem, lecz w jej
ramach wykonuje pracę na rzecz macierzystego pracodawcy, należy osobę taką
uważać za pracownika podmiotu będącego stroną stosunku cywilnoprawnego (zle-
ceniodawcy).
Godzi się podkreślić, że przepisy ustawy systemowej nie definiują pojęcia
„płatnik składek”, aczkolwiek w art. 4 pkt 2 lit. a - z wymieniono enumeratywnie
wszystkie podmioty mające ten status. Z całokształtu unormowań tego aktu można
natomiast wysnuć wniosek, że płatnikiem jest osoba fizyczna lub jednostka organiza-
cyjna zobowiązana do comiesięcznego obliczenia, pobrania i przekazania do Zakła-
du Ubezpieczeń Społecznych składek na ubezpieczenia ze środków ubezpieczonego
oraz własnych lub będących w jej dyspozycji (I. Jędrasik – Jankowska: Pojęcia i kon-
strukcje prawne ubezpieczenia społecznego, tom I, Warszawa 2006, s. 42). Jednym
z owych płatników jest w myśl art. 4 pkt 2a u.s.u.s. pracodawca. W żadnym z przepi-
sów ustawy systemowej nie zamieszczono jednak własnej, autonomicznej definicji
tego pojęcia. Na potrzeby regulacji omawianego aktu (a więc także jego art. 8 ust.
2a) należy zatem stosować termin „pracodawca” w znaczeniu, jakie nadaje mu art. 3
k.p. W myśl tego przepisu pracodawcą jest osoba fizyczna oraz jednostka organiza-
cyjna, nawet nieposiadająca osobowości prawnej, jeśli zatrudnia ona pracowników.
Tak zdefiniowany pracodawca jest z mocy art. 4 pkt 2a ustawy systemowej płatni-
kiem składek dla wszystkich pracowników w rozumieniu tego aktu, a zatem także dla
tych, o jakich mowa w art. 8 ust. 2a, w tym także dla pracowników pozostających z
nim w stosunku pracy i jednocześnie wykonujących na jego rzecz pracę w ramach
umów cywilnoprawnych zawartych z osobą trzecią.
Za słusznością powyższego poglądu przemawia także - zawarta w art. 18
ustawy systemowej - regulacja problematyki podstawy wymiaru składek na ubezpie-
12
czenia emerytalne i rentowe, a wobec odesłania z art. 20 ust. 1 - także na ubezpie-
czenia chorobowe i wypadkowe. Skoro w sytuacjach, o jakich mowa w art. 8 ust. 2a
u.s.u.s., mamy do czynienia z jednym, szeroko ujętym pracowniczym tytułem obo-
wiązkowego podlegania ubezpieczeniom społecznych, w art. 20 ust. 1a ustawy sys-
temowej nakazano - w odniesieniu do osób wymienionych w tym ostatnim przepisie -
uwzględnienie w postawie wymiaru składek również przychodu z tytułu umowy agen-
cyjnej, umowy zlecenia lub innej umowy, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym
stosuje się przepisy dotyczące zlecenia albo umowy o dzieło. Oznacza to, że w przy-
padku pracowników, o jakich mowa w art. 8 ust. 2a u.s.u.s., podstawę wymiaru skła-
dek na ubezpieczenia społeczne stanowi łączny przychód w rozumieniu przepisów o
podatku dochodowym od osób fizycznych (art. 4 pkt 10 w związku z art. 18 ust. 1
u.s.u.s.),uzyskany z tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy i wspomnianych
umów cywilnoprawnych. W myśl art. 17 ust. 1 u.s.u.s. na płatniku (w tym przypadku
na pracodawcy) spoczywa zaś obowiązek obliczania, rozliczania i przekazywania
składek do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.
Dokonując wykładni art. 18 ust. 1a u.s.u.s. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu
uchwały z dnia 2 września 2009 r., II UZP 6/09 (OSNP 2010 nr 3-4, poz. 46) zauwa-
żył, że z przepisu tego wynika logicznie, iż w odniesieniu do pracowników w rozu-
mieniu art. 8 ust. 2a u.s.u.s. płatnikiem jest pracodawca, a przychód z tytułu umowy
cywilnoprawnej jedynie „uwzględnia się” w podstawie wymiaru składek z tytułu sto-
sunku pracy. Pracodawca, ustalając podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie
społeczne z tytułu stosunku pracy, powinien więc zsumować wynagrodzenie z
umowy cywilnoprawnej z wynagrodzeniem ze stosunku pracy. Wniosek powyższy nie
budzi wątpliwości w przypadku pracownika, z którym sam pracodawca zawarł umowę
cywilnoprawną w sytuacji określonej w art. 8 ust. 2a. Takie rozwiązanie wydaje się
również uzasadnione w sytuacji, gdy umowa cywilnoprawna została zawarta z innym
podmiotem (osobą trzecią), lecz praca w jej ramach jest wykonywana na rzecz pra-
codawcy. Obowiązki płatnika powinny bowiem obciążać podmiot, na rzecz którego
praca w ramach umowy cywilnoprawnej jest faktycznie świadczona i który w związku
z tym uzyskuje jej rezultaty, unikając obciążeń i obowiązków wynikających z przepi-
sów prawa pracy. Należy też wziąć pod uwagę, że wskazanej w art. 18 ust. 1a ope-
racji uwzględnienia w podstawie wymiaru składek z tytułu stosunku pracy przychodu
uzyskiwanego z tytułu umowy cywilnoprawnej nie jest w stanie wykonać osoba trze-
cia, będąca zamawiającym (zlecającym) w umowie cywilnoprawnej zawartej z pra-
13
cownikiem. Teoretycznie może ona nawet nie wiedzieć, że zleceniobiorca (przyjmu-
jący zamówienie) jest pracownikiem podmiotu, dla którego świadczy usługi (wykonuje
dzieło) w ramach własnej umowy. Konkludując Sąd Najwyższy stwierdził, że praco-
dawca, którego pracownik wykonuje na jego rzecz pracę w ramach umowy o dzieło
zawartej z osobą trzecią, jest płatnikiem składek na ubezpieczenia emerytalne, ren-
towe, chorobowe i wypadkowe z tytułu tej umowy. Pogląd ten został zaaprobowany w
wyrokach Sądu Najwyższego z dnia 14 stycznia 2010 r., I UK 252/09 (LEX nr
577824) i z dnia 22 lutego 2010 r., I UK 259/09 (LEX nr 585727).
Wbrew sugestiom niektórych przedstawicieli doktryny prawa (J. Jędrasik - Jan-
kowska: Konstrukcja uznania za pracownika w prawie ubezpieczenia społecznego,
PiZS 2011 nr 8, s. 25), stwierdzeniu temu nie przeczy wywód prawny zawarty w uza-
sadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 10 września
2010 r., I UZP 5/09 (OSNP 2010 nr 5-6, poz. 71), zgodnie z którym przychodem, od
którego w myśl art. 18 ustawy systemowej wymierzana jest składka, są wszystkie
otrzymane lub postawione do dyspozycji należności przysługujące pracownikowi
wymienione w katalogu art. 12 ustawy o podatku dochodowym, chyba że zostały
wyłączone z podstawy ustalania składek, a także należności z innych tytułów, jeżeli
zostały włączone do podstawy wymiaru składki. Innymi słowy, podstawą wymiaru
składki są (fizycznie) otrzymane - wypłacone środki pieniężne, albo też takie środki
postawione do dyspozycji pracownika (a więc środki pieniężne wypłacone, ale z
przyczyn leżących po stronie pracownika niepobrane przez niego, czyli należność
przekazana do dyspozycji pracownika jako prawnie mu przysługująca). Nie jest na-
tomiast prawnie możliwe uwzględnianie w podstawie wymiaru składek na ubezpie-
czenia społeczne pracowników jakichkolwiek należności, które nie stały się przycho-
dem ze stosunku pracy w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób
fizycznych. Przychód powstaje dopiero w momencie rzeczywistego otrzymania lub
postawienia go do dyspozycji pracownika, stąd przy ustalaniu podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenia społeczne istotne jest czy powstał przychód z tytułu sto-
sunku pracy, a więc czy nastąpiła wypłata należności lub jej postawienie do dyspozy-
cji ubezpieczonego. W konsekwencji, nie są przychodami w rozumieniu art. 18 ust. 1
ustawy systemowej wierzytelności, nawet wymagalne.
Wyrażony we wskazanej uchwale pogląd w odniesieniu do regulacji art. 18
ust. 1a u.s.u.s. oznacza, iż podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne
pracownika wykonującego pracę na rzecz swego pracodawcy w ramach umowy
14
cywilnoprawnej zawartej z osobą trzecią stanowi rzeczywiście wypłacone lub pozo-
stawione do dyspozycji pracownika (a nie tylko prawnie należne, lecz niezrealizo-
wane) wynagrodzenie zarówno ze stosunku pracy, jak i ze wspominanej umowy
cywilnoprawnej.
Prawdą jest, że dopełnienie przez płatnika składek ciążących na nim obowiąz-
ków napotyka w tym przypadku na pewne trudności. Przede wszystkim wyłania się
problem finansowania składek na ubezpieczenia społeczne, gdyż w świetle art. 16
ust. 1 pkt 1, ust. 1b, ust. 2 i ust. 3 u.s.u.s. składki na ubezpieczenia pracowników
finansują z własnych środków ubezpieczeni i płatnicy, przy czym w przypadku ubez-
pieczenia emerytalnego - w równych częściach, w przypadku ubezpieczenia rento-
wego - w wysokości 1,5% podstawy wymiaru ubezpieczeni a w wysokości 4,5% pod-
stawy wymiaru płatnicy składek, w przypadku ubezpieczenia chorobowego - w cało-
ści ubezpieczeni, zaś w przypadku ubezpieczenia wypadkowego - w całości płatnicy
składek. Jak zauważył Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 2 września
2009 r., II UZP 6/09, skoro stosownie do art. 18 ust.1a ustawy systemowej przychód
z tytułu umowy o pracę (także zawartej z osobą trzecią) jedynie „uwzględnia się” w
postawie wymiaru składek z tytułu stosunku pracy, to pracodawca może dokonać
potrącenia ze środków pracownika uzyskanych u niego. W literaturze prawa podkre-
śla się zaś, że pracodawca zlecając osobie trzeciej (zleceniodawcy pracownika)
wykonanie określonych usług, powinien skalkulować, iż będzie na nim ciążył obowią-
zek opłacenia składek na ubezpieczenie społeczne (por. P. Prusinowski: Obowiązek
zapłaty składek a definicja pracownika w prawie ubezpieczeń społecznych, Monitor
Prawa Pracy 2011 nr 6, s. 292). Trudno nie zgodzić się z tym poglądem jeśli weź-
miemy pod uwagę fakt ponoszenia przez pracodawcę ryzyka gospodarczego decyzji
o korzystaniu z efektów pracy własnego pracownika świadczonej na podstawie do-
datkowych umów cywilnoprawnych zawieranych z podwykonawcami realizującymi
usługi zlecone przez tegoż pracodawcę. Słusznie zauważa się, że w omawianym
przypadku ustawodawca instrumentalnie potraktował prawo ubezpieczeń społecz-
nych dla osiągnięcia celów dotyczących funkcji ochronnej prawa pracy w zakresie
reglamentacji czasu pracy. Jednocześnie komentowana regulacja ustawy systemo-
wej ma demotywować pracodawcę przed dodatkowym zatrudnianiem własnych pra-
cowników w ramach umów cywilnoprawnych, a zwłaszcza przed procederem prze-
kazywania ich innym podmiotom gospodarczym celem zawarcia z nimi umów cywil-
noprawnych realizowanych na swoją rzecz. W obydwu sytuacjach opisanych hipo-
15
tezą normy art. 8 ust. 2a u.s.u.s. pracodawca nie uniknie finansowych skutków takie-
go właśnie zatrudnienia swoich pracowników. Skutkiem tym jest zaś obowiązek czę-
ściowego pokrycia przez płatnika, z własnych środków, kosztów składek na obowiąz-
kowe ubezpieczenia społeczne pracownika, o jakim mowa w komentowanym przepi-
sie.
Pozostaje wreszcie odnieść się do zagadnienia trudności w pozyskiwaniu
przez pracodawcę wiedzy o wysokości przychodu pracownika z tytułu umowy cywil-
noprawnej zawartej z osobą trzecią dla ustalenia podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenia społeczne. Warto w tej materii odnotować pojawiające się w doktrynie
głosy na temat celowości zamieszczania w umowie łączącej pracodawcę z osobą
trzecią (zleceniodawcą pracownika) klauzul dotyczących przepływu informacji na te-
mat przychodów pracownika związanych z pozostawaniem we wspomnianych dodat-
kowych stosunkach cywilnoprawnych i możliwości występowania pracodawcy na
drogę sądową z powództwem o nakazanie osobie trzeciej określonego zachowania
lub do organu rentowego o przeprowadzenia stosownego postępowania kontrolnego
dla ustalenia wysokości podstawy wymiaru składek takiego pracownika (por. P. Pru-
sinowski: Obowiązek zapłaty składek…., s. 293). Odpowiadając na wątpliwości nie-
których przedstawicieli nauki prawa w kwestii możliwości naruszenia przepisów
ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (jednolity tekst:
Dz.U. z 2002 r. Nr 101, poz. 926 ze zm.), art. 51 ust. 1 Konstytucji RP czy przepisów
art. 23 i 24 k.c. traktujących o obrazie dóbr osobistych wskutek zasięgania przez
pracodawcę informacji o przychodach uzyskiwanych przez pracownika w okoliczno-
ściach określonych przepisem art. 8 ust. 2a u.s.u.s. (por. I Jędrasik-Jankowska: Kon-
strukcja uznania za pracownika…, s. 26) godzi się powołać uchwałę składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 16 lipca 1993 r., I PZP 28/93 (OSNCP 1994 nr 1,
poz. 2), w której stwierdzono, że zawarte w art. 8, 23 ust. 1 i art. 26 pkt 3 ustawy z
dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (Dz.U. Nr 55, poz. 234) uprawnienie
do kontrolowania przez związki zawodowe przestrzegania prawa pracy oznacza
także uprawnienie do kontrolowania wysokości wynagrodzeń pracowników; nie
oznacza natomiast uprawnienia do żądania od pracodawcy udzielenia informacji o
wysokości wynagrodzenia pracownika bez jego zgody. Ujawnienie przez pracodawcę
bez zgody pracownika wysokości jego wynagrodzenia za pracę może stanowić naru-
szenie dobra osobistego w rozumieniu art. 23 i 24 k.c. Wprawdzie uchwała ta zapa-
dła w odmiennym stanie fatycznym i prawnym, ale bliższa analiza treści jej uzasad-
16
nienia zawiera pewne wskazówki aktualne także przy stosowaniu komentowanego
art. 8 ust. 2a u.s.u.s. W uzasadnieniu uchwały wyjaśniono bowiem, iż prawo związ-
ków zawodowych do udzielania im informacji oraz obowiązki kierownika zakładu
pracy w tym zakresie reguluje art. 28 ustawy związkowej. Przepis ten stanowi, że
„pracodawca jest obowiązany udzielić na żądanie związku zawodowego informacji
niezbędnych do prowadzenia działalności związkowej, w szczególności informacji
dotyczących warunków pracy i zasad wynagradzania”. Cytowana regulacja wyraźnie
zobowiązuje pracodawcę jedynie do udzielenia informacji o „zasadach wynagradza-
nia”. Przez pojęcie „informacji o zasadach wynagradzania” nie można rozumieć tylko
informacji o przepisach regulujących kształtowanie wynagrodzeń, które przecież ze
swej istoty są jawne i powszechnie dostępne. Informacja o zasadach wynagradzania
obejmuje dane o konkretnie występujących w zakładzie pracy zjawiskach gospodar-
czych, o jego sytuacji finansowej, określonych funduszach, w tym zwłaszcza fundu-
szu płac, czy nawet informacje o wysokości wynagrodzeń określonej grupy zawodo-
wej lub o kształtowaniu się wynagrodzeń na określonych rodzajach stanowisk. Infor-
macja „o zasadach wynagradzania” z natury rzeczy musi zawierać pewien stopień
ogólności, jest więc czymś innym niż informacja o wysokości wynagrodzenia indywi-
dualnego pracownika. Krótko mówiąc, dla realizacji ustawowych i statutowych zadań
związku zawodowego wystarczające jest pozyskanie informacji przetworzonych w
postaci danych statystycznych dotyczących zasad wynagradzania poszczególnych
grup pracowników. W przypadku pracodawcy - płatnika składek na ubezpieczenia
społeczne pracowników, o jakich mowa w art. 8 ust. 2a u.s.u.s., takie przetworzone
informacje o przychodach uzyskiwanych z wykonania wymienionych w tym przepisie
umów cywilnoprawnych nie są wystarczające do obliczenia i opłacenia należnych
składek na ubezpieczenia społeczne poszczególnych osób.
W dalszej części uzasadnienia wspomnianej uchwały Sąd Najwyższy zauwa-
żył, że pracownik ma „prawo do milczenia” w zakresie treści jego stosunku pracy
obejmującej wysokości wynagrodzenia. Nie zawsze będzie to jednak oznaczało
zakaz ujawniania tego wynagrodzenia przez drugą stronę stosunku obligacyjnego, tj.
pracodawcę, ze względu na zakaz naruszenia dóbr osobistych pracownika. Będzie
tak tylko wówczas, gdy taką informację należałoby zaliczyć do „sfery prywatności”
pracownika. Możliwe to będzie dopiero po przeanalizowaniu całokształtu wyżej wy-
mienionych stosunków społecznych i gospodarczych, zwyczajów i zasad współżycia.
W szczególności będzie tak wtedy, gdy pracownik w sposób wyraźny, z przyczyn
17
uzasadnionych, sprzeciwi się ujawnianiu osobom trzecim wysokości jego wynagro-
dzenia za pracę lub w sytuacji, gdy informacja taka wkraczałaby w „sferę intymności”
pracownika. Z tym ostatnim wypadkiem mielibyśmy do czynienia w sytuacji, gdyby in-
formacja o wysokości wynagrodzenia pracownika dotykała jego życia prywatnego,
np. ujawniała dokonanie potrąceń należności alimentacyjnych.
Podobnie w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 8 maja 2002 r., I PKN 267/01
(OSNP 2004 nr 6, poz. 99) wyrażono pogląd, zgodnie z którym pracodawca nie na-
rusza dóbr osobistych pracownika (art. 23 k.c., art. 47 i art. 51 Konstytucji RP), zo-
bowiązując go zgodnie z postanowieniami regulaminu zapomogi z zakładowego fun-
duszu świadczeń socjalnych do złożenia zaświadczenia o zarobkach uzyskiwanych u
drugiego pracodawcy. W uzasadnieniu wyroku Sąd Najwyższy zacytował treść prze-
pisu art. 47 Konstytucji, w myśl którego każdy ma prawo do ochrony prawnej życia
prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu
osobistym oraz art. 51 Konstytucji, z którego wynika, że nikt nie może być obowiąza-
ny inaczej niż na podstawie ustawy do ujawniania informacji dotyczących jego osoby
(ust. 1) oraz że władze publiczne nie mogą pozyskiwać, gromadzić i udostępniać
innych informacji o obywatelach niż niezbędne w demokratycznym państwie praw-
nym (ust. 2). Obydwa przepisy znajdują się w Rozdziale II Konstytucji pod tytułem:
„Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela”. Nadanie określonym w tym
rozdziale uprawnieniom miana „wolności” oznacza, że odpowiada im po stronie
władz publicznych i każdej osoby obowiązek powstrzymania się od jakichkolwiek
ingerencji w sferę tych wolności. W sprawie, w której zapadł wskazany wyrok,
asumptem dla wystąpienia przez powoda z roszczeniami z tytułu naruszenia jego
dóbr osobistych było oparte na postanowieniach regulaminu przyznawania zapomóg
z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych żądanie pracodawcy przedłożenia
zaświadczenia o zarobkach uzyskiwanych przez pracownika u innego pracodawcy
celem wypłaty zapomogi z tegoż funduszu. Analizując zachowanie pracodawcy w
świetle przepisów obowiązującej wówczas ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakłado-
wym funduszu świadczeń socjalnych (jednolity tekst: Dz.U. z 1996 r. Nr 70, poz. 335
ze zm.), Sąd Najwyższy stwierdził, że wspomniany regulamin, będący w myśl art. 9 §
1 k.p. pozaustawowym źródłem prawa pracy, nie zawierał postanowień sprzecznych
z celem ustawy o z.f.ś.s., a skoro o przyznawaniu świadczeń przewidzianych tym
akcie decydują kryteria socjalne, to rozpoznanie wniosku o wypłatę zapomogi wy-
maga każdorazowego badania i ustalenia sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej
18
osoby uprawnionej do korzystania ze środków funduszu. Opisane wyżej zachowanie
pracodawcy, domagającego się ujawnienia przez pracownika wysokości swoich do-
chodów z tytułu zatrudnienia w innym podmiocie, nie stanowiło zatem naruszenia
przepisów wymienionych w tezie wyroku.
Z przytoczonych fragmentów uzasadnień cytowanych orzeczeń jednoznacznie
wynika, że nie można kwalifikować jako naruszenia konstytucyjnych gwarancji w za-
kresie ochrony danych osobowych oraz obrazy dóbr osobistych sytuacji zasięgania
wiedzy o przychodach pracownika dla realizacji ustawowych obowiązków podmiotu
zwracającego się o takie informacje (w tym przypadku - obowiązków płatnika skła-
dek, określonych w przepisach ustawy systemowej).
Zdaniem Sądu Najwyższego, pracodawca ma prawo domagania się tego ro-
dzaju informacji przede wszystkim od samego pracownika w ramach trójstronnego
stosunku ubezpieczeń społecznych łączącego ubezpieczonego, płatnika składek
oraz organ rentowy. Funkcjonowanie tego stosunku wiąże się między innymi ze
spełnieniem przez płatnika nałożonych nań przez ustawodawcę zadań w zakresie
obliczania i opłacania składek na obowiązkowe ubezpieczenia pracownika, także
pracownika, o jakim mowa w art. 8 ust. 2a u.s.u.s.
Resumując: wobec bezzasadności zarzutów kasacyjnych, Sąd Najwyższy z
mocy art. 398¹⁴ k.p.c. orzekł o oddalaniu przedmiotowej skargi.
========================================