Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 30/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 listopada 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący)
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
SSA Marek Machnij
w sprawie z powództwa Stowarzyszenia Twórców Ludowych w L.
przeciwko W. S.A. w K.
przy interwencji ubocznej po stronie pozwanej B. G.
o ochronę praw autorskich i zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 17 listopada 2011 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 11 sierpnia 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację powoda
Stowarzyszenia Twórców Ludowych w L. od wyroku sądu Okręgowego
oddalającego jego powództwo skierowane przeciwko W. Spółce Akcyjnej w K. o
zobowiązanie do udzielenia pisemnej informacji o tym jakie utwory twórców
ludowych (z zakresu twórczości ludowej) i czyjego autorstwa, w szczególności
graficzne malarskie, tkackie, wykonane techniką wycinanek, rytownictwa, były w
okresie ostatnich 10 lat wykorzystywane w postaci oryginalnej lub opracowań w
projektach opakowań lub materiałach reklamowych, wykorzystywanych w
działalności pozwanej, w jakiej ilości egzemplarzy i w odniesieniu do jakich
produktów, zasądzenie tytułem odszkodowania kwoty 70 000 zł i tytułem
zadośćuczynienia kwoty 10 000 zł oraz zamieszczenie w Gazecie Wyborczej
stosownego oświadczenia o przeproszeniu za wykorzystanie utworów twórców
ludowych bez podania ich nazwisk, a także rozpowszechnianie tych utworów bez
zgody autorów w wersji przystosowanej do celów reklamowo-promocyjnych.
Rozstrzygnięcie to oparte zostało na następujących ustaleniach i wnioskach:
Stowarzyszenie Twórców Ludowych w L. jest organizacją zbiorowego
zarządzania prawami autorskimi. Na podstawie decyzji Ministra Kultury
i Dziedzictwa Narodowego z dnia 1 lutego 1995r., opublikowanej w załączniku do
obwieszczenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 marca 2009 r.
(MP Nr 21, poz. 270), zarządza majątkowymi prawami autorskimi do utworów
twórców ludowych oraz prawami pokrewnymi artystów ludowych do artystycznych
wykonań na takich polach eksploatacyjnych, jak utrwalanie, zwielokrotnianie
określoną techniką, wprowadzanie do obrotu, najem, dzierżawa i inne. Złożone
przez H. M. żądanie zobowiązania pozwanej do udzielenia informacji dotyczących
wykorzystania w opakowaniach produktów oferowanych do sprzedaży wycinanek
jej autorstwa rozpoznawane było przez Sąd Okręgowy w sprawie I Co 300/08.
Pozwana sprzedawała w 2007 r. swoje produkty: „mieszanka Krakowska”, „złoty
Kasztanek”, „Tiki-Taki”, „michałki”, „kasztanki”, „malaga” w opakowaniach o
motywach wielokolorowych kwiatów i innych roślin, zwierzęcych oraz
geometrycznych. Opracowanie projektów opakowań dla oferty „walentynkowej” i
3
„wielkanocnej” w 2007 r. pozwana zleciła artystce plastykowi B. G.,występującej w
sprawie w charakterze interwenienta ubocznego. W przedstawionych pozwanej
projektach wykorzystała ona motywy z wycinanek ludowych autorstwa G. G.
Zastrzeżenia zgłoszone przez H. M. do autorstwa wycinanek umieszczonych na
opakowaniach sprzedawanych produktów były przyczyną wymiany korespondencji
pomiędzy stronami. Powód nie wykazał jakie konkretne utwory, którymi zarządza
zostały wykorzystane przez pozwaną, a nawet nie przedstawił ogólnego ich opisu,
co czyniło niemożliwym dokonanie porównania opakowań stosowanych przez
pozwaną z tymi utworami. Nie spełniało wymagań opisu, umożliwiającego
identyfikację, wskazanie techniki powstawania utworu i ogólnego określenia, że jest
to utwór sztuki ludowej. Nie zostały również wskazane utwory autorstwa H. M.,
które w myśl twierdzeń powoda były podstawą opracowania szaty graficznej
opakowań. Pozwana przedstawiła umowę zawartą przez B. G. z G. G., wskazującą
na wykorzystanie w opracowanych projektach jej utworów. Roszczenie
informacyjne przewidziane art. 105 ust. 2 p.a.p.p. nie zasługiwało na
uwzględnienie. Sąd Apelacyjny wskazał, że art. 105 ust. 1 p.a.p.p. ustanawia na
rzecz organizacji zbiorowego zarządzania domniemanie statusu zarządcy w
odniesieniu do konkretnych pól eksploatacji oraz domniemanie legitymacji
procesowej w celu ochrony autorskich praw majątkowych. Istota zarządzania
polega na przyznaniu tej organizacji uprawnień do reprezentacji twórców,
zawierania umów licencyjnych z użytkownikami, pobierania i redystrybucji
wynagrodzeń i odszkodowań oraz legitymacji procesowej. Źródłem tych uprawnień
jest czynność cywilnoprawna lub przepis ustawy. Powoda obciążał obowiązek
wykazania faktu korzystania przez pozwanego na określonym polu eksploatacji
z chronionego utworu określonego albo też anonimowego twórcy. Stwierdzenie
tego możliwe jest dopiero po zidentyfikowaniu samego przedmiotu ochrony –
utworu w rozumieniu art. 1 p.a.p.p. Anonimowe dzieła folklorystyczne zasadniczo
nie stanowią utworów prawnie chronionych, a anonimowi twórcy nie są twórcami
nieujawnionymi, o jakich mowa w art. 8 ust. 3 p.a.p.p. Przyjmuje się, że dozwolone
jest zarówno swobodne rozpowszechnianie dzieł folkloru, jak i tworzenie oraz
eksploatowanie opartych na takich dziełach przeróbek i adaptacji. Nie dotyczy to
tych utworów sztuki ludowej, w odniesieniu do których można oznaczyć osobę
4
twórcy, a dziełu przypisać indywidualny, twórczy charakter. Powód powinien
wskazać dzieła, które na chronionych przez niego polach eksploatacji pozwany
wykorzystuje. Wyrażony został również pogląd, że prowadzona przez powoda
działalność ma charakter działalności gospodarczej, co skutkuje traktowaniem go
jako przedsiębiorcy. Miało to jednak drugorzędne znaczenie, skoro powództwo nie
zasługiwało na uwzględnienie. Prawidłowe były postanowienia Sądu Okręgowego
w przedmiocie oddalenia wniosków powoda o dopuszczenie dowodów z opinii
biegłego i zeznań świadka M. P., aczkolwiek nie z przyczyn spóźnionego ich
zgłoszenia. Żądanie wyjaśnienia drogą opinii, czy sporne utwory, tworzone przez
twórców ludowych, w tym w szczególności przez artystkę H. M. oraz innych,
wykorzystywane przez pozwaną w jej działalności gospodarczej, mają twórczy
charakter, zakłada, że biegły dokona badania określonych dzieł pod kątem
stwierdzenia, czy spełniają one wymagania stawiane utworom, co jednak
wymagałoby wskazania przez powoda dzieł, które wykorzystuje pozwana. Z kolei
zeznania wymienionego świadka miałyby dotyczyć zagadnień z zakresu
wiadomości specjalnych, dotyczących przedmiotu, którego powód nie określił.
Celem roszczenia przewidzianego art. 105 ust. 2 p.a.p.p. jest uzyskanie informacji
niezbędnych do określenia wysokości należnych twórcom wynagrodzeń i opłat, a
nie informacji pozwalających na ustalenie faktu naruszenia przez pozwaną
chronionych przez powoda praw autorskich.
Powód oparł skargę kasacyjną na obu podstawach przewidzianych art. 3983
§ 1 k.p.c. Naruszenie prawa materialnego wiąże z niewłaściwym zastosowaniem
art. 104 ust. 1 i 2 p.a.p.p. w związku z art. 2 ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r.
Prawo o stowarzyszeniach (Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855 ze zm.) oraz z art. 4
i art. 2 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U.
z 2007 r. Nr 155, poz.1095 ze zm.) przez przyjęcie, że powód jest przedsiębiorcą,
a sprawa mieści się w zakresie prowadzonej przez niego działalności
gospodarczej; art. 105 ust. 2 w związku z art. 104 ust. 1 i 2 p.a.p.p. przez uznanie,
że obciąża go obowiązek wykazania, że zawłaszczeniu uległo dzieło, które stanowi
utwór chroniony przepisami prawa autorskiego; nieuwzględnienie domniemania
zawartego w art. 105 ust. 1 p.a.p.p.; bezpodstawne zastosowanie przesłanek
objętych art. 80 ust. 1 i 2 p.a.p.p. do roszczenia z art. 105 ust. 2 p.a.p.p. W ramach
5
drugiej z podstaw określonych w art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. skarżący podniósł
niewłaściwe zastosowanie art. 4791
k.p.c. do rozpoznania roszczenia, dokonanie
oceny charakteru tej sprawy jako gospodarczej i zastosowania przepisów
regulujących postępowanie w sprawach gospodarczych w oparciu o status
organizacji zbiorowego zarządzania, a nie podmiotów, których uprawnienia,
określone prawem autorskim, reprezentuje na podstawie art.104 ust. 1 i 2
w związku z art. 17 oraz art. 105 ust. 1 i 2 p.a.p.p. Z pogwałceniem art. 227
w związku z art. 278 k.p.c., a także w związku z art. 232 k.p.c. doszło do oddalenia
wniosku dopuszczenie dowodu z opinii biegłego, jak również niepowołania opinii
z urzędu mimo uznania, że wniosek o przesłuchanie świadka ocenił Sąd jako
dotyczący zagadnień z zakresu wiadomości specjalnych. Przyjęcie, że nie może
być świadkiem osoba dysponująca wiedzą specjalną pozostaje w sprzeczności
z art. 259 w związku z art. 2591
k.p.c. Wyrazem ograniczenia prawa twórców
reprezentowanych przez powoda było naruszenie ar. 13 k.p.c. w związku z art. 45
ust. 1 Konstytucji oraz art. 4791
k.p.c. Skarżący domagał się uchylenia
zaskarżonego wyroku oraz wyroku Sądu pierwszej instancji i przekazania sprawy
do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Powołanie w skardze kasacyjnej zarzutów naruszenia przepisów
postępowania wypełnia podstawę przewidzianą art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c., jeśli
skarżący wykaże, że uchybienia nimi objęte kształtowały lub współkształtowały
treść rozstrzygnięcia. Na podzielenie zasługuje zarzut niewłaściwego zastosowania
art. 4791
k.p.c. i przyjęcia, że rozpoznanie zgłoszonego roszczenia powinno być
prowadzone według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego regulujących
postępowanie w sprawach gospodarczych (art. 4791a
do art. 47921
), jak też
zastosowanie mieć powinien art. 118 k.c., odnoszący się do terminu przedawnienia
roszczeń, związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej. Zgodnie z art.
104 ust. 1 p.a.p.p. organizacjami zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub
prawami pokrewnymi są stowarzyszenia zrzeszające twórców, artystów
wykonawców, producentów lub organizacje radiowe i telewizyjne, których
statutowym zadaniem jest zbiorowe zarządzanie i ochrona powierzonych im praw
autorskich lub pokrewnych oraz wykonywanie uprawnień wynikających z ustawy.
6
Podjęcie przez organizację działalności określonej w ustawie wymaga zezwolenia
właściwego ministra do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego (art. 104
ust. 2 pkt 2 p.a.p.p.), który również sprawuje nadzór nad tymi organizacjami (art.
104 ust. 2 pkt 3 p.a.p.p.). Źródłem zbiorowego zarządzania jest określona czynność
cywilnoprawna, przepis ustawy lub prowadzenie przez organizację cudzych spraw
bez zlecenia. O objęciu przez organizację określonych praw na oznaczonych
polach eksploatacji zbiorowym zarządzaniem i ochroną rozstrzyga treść zezwolenia
ministra (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 20 maja 1999r., I CKN 1139/97,
OSNC 2000/1/6; z dnia 8 grudnia 2000 r., I CKN 971/98, OSNC 2001/6/97).
W orzecznictwie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (orzeczenie z dnia
27 marca 1974 r. w sprawie BRT przeciwko SABAM, C 127/73, ECR 1974, s.313)
przesądzone zostało, że prowadzenie działalności w formie stowarzyszenia nie
przeszkadza przypisaniu stowarzyszeniu autorów cechy przedsiębiorcy,
prowadzącego działalność gospodarczą, polegającą na świadczeniu usług
w zakresie eksploatacji i zarządu prawami autorskimi w zamian za wynagrodzenie
lub w celu uzyskania wynagrodzenia. Ponadto uznano, że można przyjąć, iż
ustalona zezwoleniem działalność daje organizacji dominującą pozycję na rynku
tych usług. Również na gruncie art. 4 pkt 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r.
o ochronie konkurencji i konsumentów (jedn. tekst: Dz. U. z 2005 r. Nr 244,
poz. 2080) przyjmowane było w orzecznictwie (por. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 6 grudnia 2007 r., III SK 16/07, OSNP 2009/1-2/31; z dnia 2 kwietnia
2009 r., III SK 19/08, OSNP 2010/19-20/252), że organizacja zbiorowego
zarządzania prawami autorskimi może być uznana za przedsiębiorcę, jeżeli
ustalone zostanie, że świadczy ona usługi na rynku na rzecz twórców i na rzecz
podmiotów korzystających z majątkowych praw autorskich, za co otrzymuje
wynagrodzenie. Za spełniające wymagania prowadzenia działalności gospodarczej
(art. 2 i 4 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej t.j.
Dz. U. z 2010 r. Nr 220, poz. 1447) i art. 2 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 15 grudnia
2000 r. o ochronie konkurencji i konsumentów uznane zostały umowy oraz inne
przejawy wykonywania praw autorskich, których przedmiotem jest komercjalizacja
praw autorskich, w znaczeniu gospodarczego korzystania z nich przez
uprawnionych. Nie należą do tej kategorii umowy, których przedmiotem jest
7
określenie przez twórcę lub inny uprawniony podmiot zasad korzystania przez
osobę trzecią z utworu, warunków rozporządzania prawem do utworu oraz
przyznanie twórcy prawa do wynagrodzenia. Organizacja zbiorowego zarządzania,
działająca w formie stowarzyszenia może prowadzić dwa rodzaje działalności:
statutową i gospodarczą. W odniesieniu do drugiej z nich, prowadzonej według
reguł określonych w ustawie o swobodzie działalności gospodarczej i ustawie
o Krajowym Rejestrze Sądowym, może być uznana za przedsiębiorcę. Nie daje to
podstaw do uznania, że sprawa dotycząca roszczeń związanych z ochroną
autorskich praw majątkowych twórców może być traktowana jako sprawa
gospodarcza w rozumieniu art. 4791
k.p.c. Istotne znaczenie dla określenia
charakteru tej sprawy tak w odniesieniu do przepisów Kodeksu postępowania
cywilnego, jak i prawa cywilnego, związanych z terminami przedawnienia roszczeń,
ma to, że powód reprezentuje prawa twórców, a wywodzone z nich roszczenia nie
należą do zakresu przewidzianego wymienionym przepisem. Nie ma również
podstaw do przyjęcia, że przyznane twórcom, ustawą z dnia 4 lutego 1994 r.
o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz.631 –
p.a.p.p.) uprawnienia, na skutek objęcia ich zbiorowym zarządem, utraciły cechy
roszczeń wywodzonych z tego prawa i skróceniu uległ ustawowo przewidziany
termin do ich dochodzenia. Decydujące znaczenie przyznać należy charakterowi
poddanych osądowi roszczeń, nie zaś statusowi podmiotu działającego na zlecenie
twórcy. Opisane uchybienia, chociaż trafnie wytknięte, nie miały jednak wpływu na
rozstrzygnięcie. Wbrew zarzutowi skarżącego nie doszło do ograniczenia prawa do
sądu twórców reprezentowanych przez organizację zbiorowego zarządzania, a tym
samym naruszenia art. 13 k.p.c. w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji i z art. 4791
k.p.c., ponieważ Sąd Apelacyjny nie zastosował żadnych szczególnych
uregulowań, odbiegających od ogólnych, przewidzianych dla zwykłego
postępowania procesowego. Nie było podstaw do utożsamiania przyczyn oddalenia
powództwa z pozbawieniem prawa do sądu, łączonym z potraktowaniem
roszczenia jako sprawy gospodarczej.
Nie zasługiwał na podzielenie zarzut naruszenia przepisów art. 259
w związku z art. 2591
k.p.c. Przewidziane w nich zostały ustawowe wyłączenia
dopuszczalności występowania w charakterze świadków wymienionych podmiotów.
8
Nietrafnie podnosi skarżący, że doszło do rozszerzenia zamkniętego katalogu
wyłączeń, skoro Sąd Apelacyjny odmówił dopuszczenia dowodu z zeznań świadka
M. P., z uwagi na niedopuszczalność przeprowadzenia go, bo zeznania miały
dotyczyć wiadomości specjalnych, które zastrzeżone zostały w art. 278 § 1 k.p.c.
dla biegłego. Relacja pomiędzy dowodem z zeznań świadka i opinii biegłego
wynika z przepisów art. 258 k.p.c. i art. 278 § 1 k.p.c. Pierwszy z nich wskazuje, że
zeznania świadka służą stwierdzeniu faktów, a drugi, że rolą biegłego jest poddanie
faktów ocenie przy zastosowaniu wiedzy specjalnej. Jeśli świadek dysponuje
wiedzą specjalną, a jednocześnie ma spostrzeżenia dotyczące istotnych w sprawie
faktów, jego zeznania pozostaną informacją o faktach, które spostrzegł i ocenił.
Natomiast zasadność tych ocen wymaga opinii biegłego, przedstawionej w formie
zapewniającej stronom kontrolę i wpływ na sposób przedstawienia występujących
w sprawie zagadnień wymagających wiedzy specjalnej. W wyroku z dnia 8
listopada 1976 r., I CR 374/76, OSNC 1977/10/197 Sąd Najwyższy wyraził
zapatrywanie, podzielane w rozpoznawanej sprawie, że osoba mająca z racji
posiadania wiadomości specjalnych spostrzeżenia niedostępne dla innych osób
(np. lekarz leczący chorego), powinna być z reguły przesłuchana w charakterze
świadka, a funkcję biegłego należy powierzyć innej osobie, która nie zetknęła się
poprzednio z faktami istotnymi dla rozstrzygnięcia sprawy. Jeśli zatem M. P. nie
posiadał spostrzeżeń dotyczących faktów istotnych w sprawie, to nie mógł być
przesłuchany w charakterze świadka. Nie ma racji skarżący, że odmowa
dopuszczenia dowodu z zeznań świadka, będąca skutkiem przyjęcia, że
powoływane okoliczności mogłyby być wykazywane dowodem z opinii biegłego,
nakładała na Sąd Apelacyjny obowiązek dopuszczenia takiego dowodu z urzędu.
Uprawnienie sądu do dopuszczenia dowodu niewskazanego przez stronę,
przewidziane art. 232 zd. 2 k.p.c., tylko w wyjątkowych wypadkach, mogących być
przyczyną nieprawidłowego rozstrzygnięcia sprawy, podważającego funkcję
procesu, powinno być traktowane jako obowiązek (por. wyroki Sądu Najwyższego
z dnia15 stycznia 2010 r., I CSK 199/09, niepubl.; z dnia 11 stycznia 2011 r.,
I PK152/10, niepubl.; z dnia 15 czerwca 2011r., V CSK 382/10, niepubl.
i postanowienie z dnia 12 maja 2011 r., III CSK 238/10, niepubl.). Jednocześnie
zaznaczenia wymaga, że prawo sądu do przeprowadzenia dowodu z urzędu
9
w żadnym wypadku nie może służyć usuwaniu skutków uchybień procesowych
stron (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 24 listopada 2010 r., II CSK 297/10
i z dnia 29 października 2010 r., I CSK 646/09, niepubl.). Zarzut skarżącego nie
był trafny, skoro złożył on wniosek o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego, co
wyklucza oczekiwanie na podjęcie przez sąd inicjatywy dowodowej. Przyczyny
nieuwzględnienia tego wniosku nie były związane z podniesionym naruszeniem art.
227 w związku z art. 278 § 1 i art. 232 k.p.c., niezależnie od tego, że prawidłowe
sformułowanie tego zarzutu powinno obejmować wskazanie także art. 217 § 2
k.p.c. Sąd Apelacyjny uznał, że niesprecyzowanie roszczenia w odniesieniu do
konkretnie oznaczonych utworów, czyniło nieprzydatnym przeprowadzanie dowodu
z opinii biegłego, skoro nie było podstawy do prowadzenia ocen i porównań.
Z powyższych względów nie zasługiwały na podzielenie zarzuty naruszenia
przepisów postępowania.
Trafne częściowo okazały się natomiast zarzuty objęte pierwszą z podstaw
skargi kasacyjnej, przewidzianą art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. Do statutowych zadań
organizacji zbiorowego zarządzania należy, stosownie do art. 104 ust. 1 p.a.p.p.,
zbiorowe zarządzanie prawami autorskimi i pokrewnymi, ochrona powierzonych
praw autorskich i pokrewnych oraz wykonywanie uprawnień przewidzianych
w uprawie autorskim. Z istoty zarządzania określonego jako zbiorowe wynika, że
organizacja, skupiająca możliwie dużą ilość praw autorskich i pokrewnych, ma
możliwość efektywnego wykonywania funkcji zarządcy w odniesieniu do tych praw
i uzyskania pozycji różniącej się od sytuacji osób indywidualnie zarządzających
swoimi prawami. Zarządzanie to obejmuje prawa majątkowe, a osobiste jedynie
w odniesieniu do dzieł rozpowszechnianych bez ujawnienia autora (art. 8 ust. 3
p.a.p.p.), zbiorowe pobieranie wynagrodzeń w wypadkach ustawowo określonego
uprawnienia (art. 20 ust. 3, art. 21 ust. 1 i 4, art. 70 ust. 3 p.a.p.p.), obowiązkowe
udzielanie zgody na korzystanie z utworów (art. 106 ust. 2 p.a.p.p.), opracowywanie
i przedstawianie do zatwierdzenia tabel wynagrodzeń oraz określanie zasad
rozdziału uzyskanych środków między reprezentowane osoby. Ochrona
powierzonych organizacji praw dotyczy obowiązku stworzenia struktur
zezwalających na ustalenie rzeczywistego zakresu eksploatacji praw oraz
podejmowanie działań zmierzających do dochodzenia wynagrodzenia, w razie
10
stwierdzenia bezprawnego korzystania z praw autorskich lub pokrewnych. Można
przyjąć, że zadania związane z ochroną tych praw mieszczą się w szeroko pojętym
zarządzaniu tymi prawami. W art. 105 ust. 1 p.a.p.p. zawarte są dwa domniemania,
które mają istotne znaczenie dla wykonywania zadań powierzonych organizacjom
zbiorowego zarządzania: domniemanie uprawnienia do zarządzania i ochrony praw
objętych zezwoleniem na zbiorowe zarządzanie oraz domniemanie legitymacji
procesowej w tym zakresie, a zatem w odniesieniu do praw objętych zezwoleniem.
Przepis art. 105 ust. 2 p.a.p.p. traktuje o roszczeniu informacyjnym organizacji
zbiorowego zarządzania, stanowiąc, że w zakresie swojej działalności organizacja
ta może domagać się udzielenia informacji oraz udostępnienia dokumentów
niezbędnych do określenia wysokości dochodzonych przez nią wynagrodzeń
i opłat. Celem tego roszczenia jest ułatwienie dochodzenia innych zasadniczych
roszczeń, wynikających z naruszenia autorskich praw majątkowych, a także opłat
ustawowo przewidzianych (art. 20 p.a.p.p.), a tym samym uzyskania efektywnej
ochrony praw ustawowo zagwarantowanych. Oparte jest na założeniu,
że poszkodowany może natrafić na istotne trudności w uzyskaniu koniecznych
informacji, pozwalających na dochodzenie roszczeń z tytułu naruszenia
majątkowych praw autorskich. Do naruszenia tych praw może dochodzić na ogół
w taki sposób, że nawet przy dołożeniu należytej staranności nie jest możliwe
stwierdzenie zaistnienia takiego faktu. Sformułowanie „w zakresie swojej
działalności” oznacza, że chodzi o wynagrodzenia zarówno związane
z korzystaniem z praw autorskich, jak i będące następstwem ich naruszenia,
dotyczące praw objętych udzielonym zezwoleniem. Przewidziane art. 105 ust. 1
p.a.p.p. domniemania ułatwiają organizacji dochodzenie tego roszczenia,
zwalniając ją od obowiązku wykazywania legitymacji procesowej i uprawnienia
materialnoprawnego, objętego zakresem działalności określonym w udzielonym
zezwoleniu. W uchwale z dnia 17 września 2009 r., III CZP 57/09, OSNC 2010/4/49
Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że art. 105 ust. 2 p.a.p.p. określa materialnoprawną
konstrukcję stosunku zobowiązaniowego, co daje podstawę do uznania, że
dochodzenie przewidzianego nim roszczenia należy do trybu procesowego,
a postępowanie obejmujące rozpoznanie go, nie jest immanentnie związane
z innym postępowaniem rozpoznawczym. Stanowi ono uprawnienie pomocnicze
11
w ramach tego samego stosunku zobowiązaniowego, służy zapewnieniu realizacji
uprawnienia zasadniczego. Uzyskane informacje i udostępnione dokumenty będą
stanowiły podstawę („niezbędne do określenia”) ustalenia wysokości świadczenia
organizacji zbiorowego zarządzania, bez względu na to, czy zamierza ona
dochodzić go na drodze sądowej. Należy zatem przyjąć, że obowiązek ten dotyczy
korzystania z utworów przez pozwanego. Nie ma podstaw do pozostawienia poza
zakresem art. 105 ust. 2 p.a.p.p. informacji dotyczących faktu korzystania
z określonych utworów. Szeroko rozumiana ochrona praw twórców, która była
przyczyną wprowadzenia tego uregulowania stałaby się iluzoryczna, gdyby
organizacja była pozbawiona możliwości pozyskania wiedzy, co do rzeczywistego
zakresu korzystania przez zobowiązanego z chronionych przez nią utworów, w tym
również wskazania na nich. Niezbędne do określenia wysokości wynagrodzeń są
informacje i dokumenty, wskazujące czy i w jakim okresie pozwany korzystał
z utworów bez zezwolenia uprawnionego, a zatem dotyczą prawa do takiego
wynagrodzenia, jak i jego rozmiaru. Opisany charakter roszczenia informacyjnego,
jako wynikającego z materialnoprawnej konstrukcji stosunku zobowiązaniowego
wskazuje na to, że organizacja zbiorowego zarządzania powinna wykazać istnienie
zobowiązania po stronie pozywanego w postaci naruszenia praw objętych jej
ochroną i zarządzaniem, wynikającym z udzielonego zezwolenia. Nie ma racji
skarżący, utrzymując że spoczywał na nim obowiązek wskazania jedynie na
podstawy opisanych domniemań oraz niezbędności żądanych informacji i dostępu
do dokumentów, skoro w pojęciu „niezbędnych” mieści się również prawo do
domagania się wynagrodzeń. Powołane domniemania uprawnień organizacji nie
zwalniają jej od procesowej powinności wykazania zobowiązania pozwanego, na co
zwrócił już uwagę Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 8 grudnia 2000 r., I CKN
971/98, który jednak dotyczył roszczenia o świadczenie o oznaczonej wysokości.
Przepis art. 105 ust. 2 p.a.p.p. nie konkretyzuje wprost zakresu kognicji sądu,
a zatem podlega ona określeniu przy uwzględnieniu charakteru zawartego w nim
roszczenia i celu tej regulacji. Skoro roszczenie to wywodzone jest
z materialnoprawnego uprawnienia do domagania się wynagrodzeń, to dotyczyć
może przedmiotu, z którego korzystaniem łączy się obowiązek zapłaty tych
wynagrodzeń, a zatem utworu w rozumieniu art. 1 p.a.p.p. chronionego przepisami
12
prawa autorskiego. Nie zawiera ono odmiennych, szczególnych regulacji
dotyczących utworów twórców ludowych. Nie należy do zakresu rozpoznawania
omawianego roszczenia spór o autorstwo utworu, który rozpatrzony być powinien
z udziałem wszystkich osób zgłaszających pretensje do tego autorstwa.
Wymogiem formalnym pozwu, stosownie do art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c., jest
dokładne określenie żądania (art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c.) oraz przytoczenie
okoliczności faktycznych uzasadniających je, w sposób umożliwiający pozwanemu
identyfikację przedmiotu sporu. Oznacza to, że co do zasady powód powinien
określić, które utwory chronione prawem autorskim i należące do zakresu jego
uprawnień, w ramach prowadzonego zarządzania, pozwany eksploatuje.
Nie można jednak, mając na uwadze specyfikę praw autorskich, złożonych
sposobów ich naruszania i charakteru roszczenia informacyjnego, wykluczyć
i takich sytuacji, w których organizacja nie będzie miała możliwości konkretnego
określenia utworów, które pozwany wykorzystał w prowadzonej przez siebie
działalności, chociaż fakt ich eksploatacji jest prawdopodobny. Przyczyny
zaistnienia takiej niemożności, należące do okoliczności konkretnej sprawy,
powołane przez powoda, podlegają rozważeniu przez sąd. Podkreślenia wymaga,
że odmowa udzielenia ochrony objętej art. 105 ust. 2 p.a.p.p. nie może prowadzić
do faktycznego pozbawienia ochrony praw autorskich. Rodzajowe określenie w
pozwie zarządzanych przez powoda majątkowych praw autorskich, należących do
zakresu jego działalności, objętego udzielonym zezwoleniem, może stanowić
podstawę rozpoznania i stwierdzenia przez stronę pozwaną, czy były przedmiotem
wykorzystania w prowadzonej działalności. W takim zespole okoliczności dopuścić
należy konkretne określenie utworów w toku procesu, z udziałem strony pozwanej,
co dopuszczalne jest w postępowaniu sądowym. Przemawia za tym także ogólne
sformułowanie hipotezy art. 105 ust. 2 p.a.p.p. „w zakresie swojej działalności”,
wskazujące na zależność od zachodzącej sytuacji, jak też brak uwarunkowania
uprawnienia do wystąpienia z roszczeniem informacyjnym od ściśle określonych
wymagań, łączących się z konkretnym korzystaniem z utworu przez osobę trzecią,
jak w art. 47 p.a.p.p., czy też wniosku o zabezpieczenie, objętego art. 80 p.a.p.p.
Nie ma podstaw do uznania, że organizacja zbiorowego zarządzania, co do
zasady, nie ma obowiązku konkretyzowania utworów, ponieważ wystarczające być
13
powinno powołanie się na treść udzielonego zezwolenia. Pozostaje to
w sprzeczności z istotą procesu cywilnego, związaną z rozpatrywaniem
konkretnych roszczeń, które dotyczą indywidualnie określonych uprawnień.
Z powyższych względów zaskarżony wyrok podlegał uchyleniu na podstawie
art. 39815
§ 1 k.p.c., a sprawa przekazaniu do ponownego rozpoznania. W oparciu
o art. 108 § 2 w związku z art.39821
k.p.c. rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego pozostawione zostało końcowemu orzeczeniu.