Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 118/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 listopada 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Kazimierz Zawada
SSA Marek Machnij
w sprawie z powództwa E. C. i W. C.
przeciwko Międzyzakładowej Spółdzielni Mieszkaniowej „C.” w P.
o uchylenie uchwały,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 25 listopada 2011 r.,
skargi kasacyjnej powodów
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 4 listopada 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powodowie wnosili między innymi o stwierdzenie nieważności uchwały
nr 4/07 zarządu pozwanej Spółdzielni z dnia 15 sierpnia 2007 r. ustanawiającej
odrębną własność lokali zarzucając, że uchwała jest niezgodna z prawem:
przepisami ustawy o własności lokali oraz krzywdząca dla członków Spółdzielni,
powołali się także na art. 42 § 3 Pr. spółdz., jako na jedną z podstaw prawnych
roszczenia.
Wyrokiem z dnia 4 marca 2008 r. Sąd Rejonowy oddalił powództwo a Sąd
Okręgowy wyrokiem z dnia 26 czerwca 2008 r. oddalił apelację powodów
stwierdzając, że ponieważ żądali oni uznania uchwały za nieważną z powodu jej
sprzeczności z dobrymi obyczajami i naruszenia ich interesu, przysługiwało im
roszczenie o uchylenie uchwały, a nie roszczenie o stwierdzenie jej nieważności.
W wyniku skargi kasacyjnej powodów Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia
15 stycznia 2010r. I CSK 203/09 uchylił wyroki Sądów obu instancji i zniósł
postępowanie w sprawie z powodu jego nieważności. Wskazał, że powodowie
domagali się stwierdzenia nieważności uchwały zarządu pozwanej Spółdzielni
wnosząc alternatywnie także o uchylenie tej uchwały, a zatem sądem właściwym
rzeczowo do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji był, zgodnie z art. 17 pkt 42
k.p.c., sąd okręgowy a nie sąd rejonowy.
W toku ponownego rozpoznania sprawy Sąd Okręgowy w dniu 25 lutego
2010 r. wezwał powodów do jednoznacznego określenia żądania z jakim
występują, a na rozprawie w dniu 26 kwietnia 2010 r. pouczył ich, że istotne
znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy ma prawidłowe sformułowanie żądania,
wobec czego zasadne byłoby by skorzystali z pomocy radcy prawnego lub
adwokata. Powodowie poparli żądanie stwierdzenia nieważności przedmiotowej
uchwały zarządu i prosili o odroczenie rozprawy celem skonsultowania się
z prawnikiem, a następnie w piśmie z dnia 10 maja 2010 r. wskazali, że
w wykonaniu zobowiązania Sądu do sprecyzowania roszczenia, prostują żądania
w ten sposób, że wnoszą o uchylenie przedmiotowej uchwały zarządu z uwagi na
3
jej niezgodność z dobrymi obyczajami oraz dlatego, że ma ona na celu
pokrzywdzenie powodów jako członków Spółdzielni.
Wyrokiem z dnia 10 czerwca 2010 r. Sąd Okręgowy oddalił powództwo.
Stwierdził, że zarzuty powodów dotyczące zaskarżonej uchwały są uzasadnione
bowiem jest ona sprzeczna z przepisami art. 42 ust. 3 u.s.m. i art. 3 ust. 2 u.w.l.,
jednakże powództwo nie mogło być uwzględnione, gdyż zostało błędnie
sformułowane. Stwierdzone uchybienia powodują bowiem, że zaskarżona uchwała
jest sprzeczna z prawem, a zatem powodom przysługiwało jedynie roszczenie o
stwierdzenie nieważności uchwały, tymczasem wnosili oni o jej uchylenie, a Sąd nie
jest uprawniony do orzeczenia ponad żądanie.
Sąd Apelacyjny, podzielając powyższą ocenę, zaskarżonym wyrokiem z dnia
4 listopada 2010 r. oddalił apelację powodów. Stwierdził, że zgodnie z art. 187 § 1
k.p.c. na powodach ciążył obowiązek dokładnego określenia żądania i wskazania
uzasadniających je okoliczności faktycznych, co wyznaczało zakres żądania, który,
zgodnie z art. 383 k.p.c., nie mógł być rozszerzony ani uzupełniony o nowe
roszczenia w postępowaniu apelacyjnym. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, pomiędzy
żądaniami stwierdzenia nieważności uchwały, ustalenia nieistnienia uchwały oraz
uchylenia uchwały istnieją różnice uniemożliwiające przyjęcie, że roszczenia te
mogą być objęte łącznym żądaniem i wywodzić się z tożsamego stanu
faktycznego. Nie może też, w ocenie Sądu, dojść do ewentualnego, czy
alternatywnego zgłoszenia tych roszczeń. Wyklucza to możliwość uchylenia
uchwały w wyniku stwierdzenia jej nieważności. Wskazał, że unormowanie zawarte
w art. 43 u.s.m. stanowi lex specialis w stosunku do ogólnych zasad zaskarżania
uchwał przewidzianych w Prawie spółdzielczym. Powództwo o uchylenie uchwały
przysługuje wtedy, gdy opiera się na sprzeczności uchwały z postanowieniami
statutu, bądź dobrymi obyczajami albo gdy uchwała miała na celu pokrzywdzenie
członka spółdzielni, natomiast w razie sprzeczności uchwały z prawem, przysługuje
roszczenie oparte na art. 189 k.p.c. o stwierdzenie nieważności uchwały. Ponieważ
powodowie sprecyzowali roszczenie jako żądanie uchylenia uchwały z uwagi na jej
niezgodność z dobrymi obyczajami oraz to, że ma na celu pokrzywdzenie powodów
jako członków spółdzielni, niewątpliwie wchodzi w grę roszczenie wynikające z art.
4
42 § 3 Pr. spółdz., które nie mogło być uwzględnione, jeżeli uchwała jest sprzeczna
z prawem.
Z tych przyczyn Sąd Apelacyjny oddalił apelację, nie rozpoznając jej
zarzutów i argumentów dotyczących kwestii merytorycznych.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach, w ramach pierwszej
podstawy powodowie zarzucili naruszenie art. 43 ust. 5 ustawy z dnia 15 grudnia
2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (jedn. tekst: Dz. U. z 2003 r. Nr 119,
poz. 1116 ze zm. – dalej: „u.s.m.”) i art. 42 § 2-4 ustawy z dnia 16 września 1982 r.
Prawo spółdzielcze (jedn. tekst: Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1484 ze zm. – dalej:
„Pr. spółdz.”) przez ich niewłaściwe zastosowanie, a w ramach drugiej podstawy
naruszenie art. 321, art. 187 § 1, art. 193 § 1 i art. 383 k.p.c. przez pominiecie, że
powodowie wystąpili z roszczeniami zarówno o stwierdzenie nieważności jak
i o uchylenie przedmiotowej uchwały, wskazując, że jest ona sprzeczna z prawem
i dobrymi obyczajami oraz ma na celu pokrzywdzenie powodów; naruszenie
art. 386 § 1 k.p.c. przez oddalenie uzasadnionej apelacji powodów oraz art. 378
§ 1 k.p.c. przez nie odniesienie się do wszystkich zarzutów tej apelacji i nie
rozpoznanie istoty sprawy.
Wnosili o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania oraz zasądzenia kosztów procesu za obie instancje
i postępowanie kasacyjne.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Powodowie zaskarżyli uchwałę zarządu pozwanej Spółdzielni określającą
przedmiot odrębnej własności wszystkich lokali mieszkalnych i użytkowych, a wiec
uchwałę, o której mowa w art. 42 u.s.m. Tryb podejmowania i zaskarżania takich
uchwał reguluje art. 43 tej ustawy, który w ustępie 5 przewiduje dla osób
uprawnionych możliwość zaskarżenia uchwały do sądu z powodu jej niezgodności
z prawem lub jeśli uchwała narusza interes prawny lub uprawnienia tych osób
wskazując, że przyczyną nieważności uchwały nie może być niepodjęcie przez
osoby zainteresowane wysłanych przez zarząd powiadomień, o których mowa
w ust. 1 i 4. Choć to ostatnie stwierdzenie może sugerować, że przedmiotem
powództwa przewidzianego w art. 43 ust. 5 u.s.m. jest roszczenie o ustalenie
5
nieważności uchwały zarządu, to w istocie przepis ten nie określa wyraźnie rodzaju
przysługującego roszczenia.
W literaturze i orzecznictwie Sądu Najwyższego słusznie zwrócono na to
uwagę, stwierdzając, że przepis powyższy nie reguluje wyczerpująco materii w nim
przewidzianej, nie wskazując, jakie powództwo służy osobie uprawnionej, która
chce zaskarżyć do sądu uchwałę zarządu, o której mowa w art. 42 i art. 43 ust. 5
u.s.m. Zawiera zatem lukę w tym przedmiocie, a ponieważ reguluje materię bardzo
podobną do uregulowanej w art. 42 Pr. spółdz., istnieją podstawy, by lukę tę
wypełnić, stosując w drodze analogii art. 42 Pr. spółdz. W konsekwencji należy
przyjąć, że uprawnionemu zaskarżającemu na podstawie art. 43 ust. 5 u.s.m.
uchwałę zarządu przysługuje roszczenie o stwierdzenie nieważności tej uchwały,
gdy zarzuca, że jest ona niezgodna z prawem, co, w razie uwzględnienia
powództwa, prowadzi do wydania wyroku deklaratoryjnego, lub roszczenie
o uchylenie uchwały, gdy zarzuca, że narusza ona interes prawny lub uprawnienia
osoby zainteresowanej, co w razie uwzględnienia powództwa prowadzi do wydania
wyroku konstytutywnego, prawokształtującego.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 26 listopada 2010 r. IV CSK
269/10 (niepubl.) w przepisie art. 42 ust. 5 u.s.m. przewidziane są trzy różne
podstawy zaskarżenia uchwały zarządu określającej przedmiot odrębnej własności
lokali: 1) niezgodność z prawem, 2) naruszenie interesu prawnego osoby
uprawnionej, 3) naruszenie jej uprawnień. Zakładając racjonalność ustawodawcy
trzeba przyjąć, że treść tych przesłanek nie pokrywa się. Zgodnie z art. 42 § 2
Pr. spółdz. uchwała sprzeczna z prawem jest nieważna ex lege, co może być
przedmiotem powództwa o ustalenie jej nieważności, natomiast żądanie uchylenia
takiej uchwały jest bezprzedmiotowe. Naruszenie przez uchwałę zarządu interesu
prawnego lub uprawnienia osób, na rzecz których spółdzielnia obowiązana jest
przenieść, po ustanowieniu, odrębną własność lokali, uzasadnia wystąpienie
z żądaniem uchylenia uchwały zarządu na podstawie art. 42 § 2 Pr. spółdz. w zw.
z art. 43 ust. 5 u.s.m. Sprzeczność z prawem uchwały określającej przedmiot
odrębnej własności lokali zachodzi w przypadku naruszenia przez jej wydanie
przepisów prawa materialnego (np. w razie naruszenia art. 2 ust. 4 u.w.l. i art. 42
ust. 3 pkt.2 u.s.m. przez nie zaliczenie piwnicy jako pomieszczenia przynależnego
6
do lokalu mieszkalnego w sytuacji, gdy piwnica przyporządkowana jest do tego
lokalu i pozostaje w użytkowaniu osoby, której przysługuje spółdzielcze prawo do
tego lokalu – porównaj uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 17 kwietnia 2009 r.
III CZP 14/09, OSNC 2010/1/5) lub wymogów proceduralnych, gdy miało to wpływ
na treść uchwały. Są to przesłanki powództwa przewidzianego w art. 43 ust. 5
u.s.m. o stwierdzenie nieważności uchwały.
Natomiast przesłankami powództwa wytoczonego na podstawie art. 43 ust. 5
u.s.m. o uchylenie uchwały zarządu są zarzuty, że uchwała narusza interes prawny
osoby uprawnionej, co oznacza każdy interes członka spółdzielni, który w świetle
przepisów korzysta z ochrony prawnej, lub że narusza jej uprawnienia, co oznacza
naruszenie interesów skarżącego o charakterze ekonomicznym i socjalnym.
Podstawa faktyczna obu tych roszczeń może być taka sama lub różna,
a uchwała sprzeczna z prawem może też naruszać interes prawny lub uprawnienia
osoby zainteresowanej, która może dochodzić obu tych roszczeń kumulatywnie.
W świetle art. 191 k.p.c. kumulacja roszczeń jest bowiem dopuszczalna jeżeli
nadają się one do tego samego trybu postępowania oraz jeżeli sąd jest właściwy ze
względu na ogólną wartość roszczeń, a gdy są to roszczenia różnego rodzaju, o ile
dla któregokolwiek z nich nie jest przewidziane postępowanie odrębne ani też nie
zachodzi niewłaściwość sądu według przepisów o właściwości bez względu na
wartość przedmiotu sporu. Możliwość kumulacji roszczeń nie zależy zatem od
jakiegokolwiek związku faktycznego lub prawnego między nimi. Powód może także
dochodzić tych roszczeń jako ewentualnych, gdyż, jak wskazał Sąd Najwyższy
w orzeczeniu z dnia 5 czerwca 2007 r. I CSK 86/07 (niepubl.), pomiędzy
powództwem pierwszym i ewentualnym nie musi zachodzić związek. Mogą to być
także roszczenia wykluczające się nawzajem, gdyż istotą roszczenia ewentualnego
jest to, że obowiązek jego rozpoznania przez Sąd powstaje dopiero w razie
oddalenia pierwszego powództwa.
Należy zatem stwierdzić, że powodowie mogli dochodzić roszczenia
o ustalenie nieważności przedmiotowej uchwały zarządu oraz, jako ewentualnego
(alternatywnego), roszczenia o jej uchylenie, wskazując na to, że uchwała
z określonych przyczyn jest sprzeczna z przepisami prawa oraz narusza ich interes
7
prawny lub uprawnienia. W taki też sposób powodowie, działający przed Sądami
obu instancji bez zawodowego pełnomocnika, sformułowali roszczenia, na co
wskazał już Sąd Najwyższy w poprzednim wyroku z dnia 15 stycznia 2010 r. I CSK
203/09. Określili też w dostateczny sposób podstawę faktyczną obu roszczeń, które
powinny być w zgłoszonym kształcie rozpoznane przez Sąd pierwszej instancji. Nie
było zatem żadnych podstaw prawnych ani procesowych do żądania przez ten Sąd,
by powodowie sprecyzowali roszczenie. Należy więc uznać, że żądanie to, jako
bezprzedmiotowe i bezpodstawne, nie mogło wywołać dla powodów ujemnych
skutków procesowych, tym bardziej, że występowali w sprawie bez zawodowego
pełnomocnika. W istocie Sąd wprowadził ich w błąd, wskazując w toku procesu, że
źle sprecyzowali roszczenie i obligując do jego zmiany, choć następnie,
w uzasadnieniu wyroku stwierdził, że ich pierwotne roszczenie było prawidłowe
i merytorycznie uzasadnione, lecz nie może być uwzględnione, bowiem drugie
roszczenie, sprecyzowane na żądanie Sądu, było wadliwe.
W tych okolicznościach także Sąd Apelacyjny obowiązany był rozpoznać
merytorycznie apelację w zakresie obu prawidłowo zgłoszonych roszczeń, nie było
bowiem podstaw do zastosowania art. 383 zd. 1 k.p.c., gdyż nie nastąpiła zmiana
ani rozszerzenie żądania w postępowaniu apelacyjnym. Uzasadniony jest zatem
kasacyjny zarzut naruszenia powyższego przepisu, jak również art. 187, art. 193
§ 1 i art. 321 k.p.c., które nie miały zastosowania w sprawie.
W konsekwencji naruszenia powyższych przepisów Sąd drugiej instancji nie
rozpoznał istoty sprawy i nie odniósł się do merytorycznych zarzutów apelacji, co
uzasadnia także kasacyjny zarzut naruszenia art. 378 § 1 k.p.c. Naruszony został
również art. 43 ust. 5 u.s.m. przez nie zastosowanie go i nie rozpoznanie
zgłoszonych na jego podstawie roszczeń.
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
k.p.c.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 108 § 2
w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c..).