Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 25 listopada 2011 r., II CSK 118/11
Osoba uprawniona, wytaczając powództwo na podstawie art. 43 ust. 5
ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (jedn.
tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 ze zm.), może żądać stwierdzenia
nieważności uchwały zarządu, jeżeli jest sprzeczna z prawem, albo jej
uchylenia, gdy jest zgodna z prawem, lecz narusza interes prawny lub
uprawnienia skarżącego.
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Kazimierz Zawada
Sędzia SA Marek Machnij
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Elżbiety C. i Wojciecha C. przeciwko
Międzyzakładowej Spółdzielni Mieszkaniowej "C." w P. o uchylenie uchwały, po
rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 25 listopada 2011 r.
skargi kasacyjnej powodów od wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 4
listopada 2010 r.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w Łodzi do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powodowie wnosili m.in. o stwierdzenie nieważności uchwały zarządu
pozwanej Spółdzielni z dnia 15 sierpnia 2007 r. ustanawiającej odrębną własność
lokali, zarzucając, że jest ona niezgodna z przepisami ustawy z dnia 24 czerwca
1994 r. o własności lokali (jedn. tekst: Dz.U. z 2000 r. Nr 80, poz. 903 ze zm. –
dalej: "u.w.l.") oraz krzywdząca dla członków Spółdzielni. Powołali się także na art.
42 § 3 ustawy z dnia 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze (jedn. tekst: Dz.U. z
2003 r. Nr 188, poz. 1484 ze zm. – dalej: "Pr.spółdz.") jako na jedną z podstaw
prawnych roszczenia.
Wyrokiem z dnia 4 marca 2008 r. Sąd Rejonowy w Płocku oddalił powództwo,
a Sąd Okręgowy w Płocku wyrokiem z dnia 26 czerwca 2008 r. oddalił apelację
powodów, stwierdzając, że ponieważ żądali oni uznania uchwały za nieważną z
powodu jej sprzeczności z dobrymi obyczajami i naruszenia ich interesu,
przysługiwało im roszczenie o uchylenie uchwały, a nie roszczenie o stwierdzenie
jej nieważności.
W wyniku skargi kasacyjnej powodów Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 15
stycznia 2010 r., I CSK 203/09 (nie publ.) uchylił wyroki Sądów obu instancji i zniósł
postępowanie z powodu nieważności. Wskazał, że powodowie domagali się
stwierdzenia nieważności uchwały zarządu pozwanej Spółdzielni, wnosząc
alternatywnie także o jej uchylenie, a zatem sądem właściwym rzeczowo do
rozpoznania sprawy w pierwszej instancji był, zgodnie z art. 17 pkt 42
k.p.c., sąd
okręgowy, a nie sąd rejonowy.
W toku ponownego rozpoznania sprawy Sąd Okręgowy w dniu 25 lutego 2010
r. wezwał powodów do jednoznacznego określenia żądania, a na rozprawie w dniu
26 kwietnia 2010 r. pouczył ich, że istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy ma
prawidłowe sformułowanie żądania, wobec czego zasadne jest, aby skorzystali z
pomocy radcy prawnego lub adwokata. Powodowie poparli żądanie stwierdzenia
nieważności przedmiotowej uchwały zarządu i prosili o odroczenie rozprawy celem
skonsultowania się z prawnikiem, a następnie w piśmie z dnia 10 maja 2010 r.
wskazali, że w wykonaniu zobowiązania Sądu do sprecyzowania roszczenia
prostują żądania w ten sposób, iż wnoszą o uchylenie przedmiotowej uchwały
zarządu ze względu na jej niezgodność z dobrymi obyczajami oraz dlatego, że ma
ona na celu ich pokrzywdzenie.
Wyrokiem z dnia 10 czerwca 2010 r. Sąd Okręgowy w Płocku oddalił
powództwo. Stwierdził, że zarzuty powodów dotyczące zaskarżonej uchwały są
uzasadnione, jest ona bowiem sprzeczna z art. 42 ust. 3 u.s.m. i art. 3 ust. 2 u.w.l.,
jednakże powództwo nie mogło być uwzględnione, gdyż zostało błędnie
sformułowane. Stwierdzone uchybienia powodują, że zaskarżona uchwała jest
sprzeczna z prawem, a zatem powodom przysługiwało jedynie roszczenie o
stwierdzenie nieważności uchwały, tymczasem wnosili oni o jej uchylenie, a Sąd nie
jest uprawniony do orzekania ponad żądanie.
Sąd Apelacyjny w Łodzi, podzielając tę ocenę, zaskarżonym wyrokiem z dnia
4 listopada 2010 r. oddalił apelację powodów. Stwierdził, że zgodnie z art. 187 § 1
k.p.c. na powodach ciążył obowiązek dokładnego określenia żądania i wskazania
uzasadniających je okoliczności faktycznych, co wyznaczało zakres żądania, który
– zgodnie z art. 383 k.p.c. – nie mógł być rozszerzony ani uzupełniony o nowe
roszczenia w postępowaniu apelacyjnym. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, pomiędzy
żądaniami stwierdzenia nieważności uchwały, ustalenia nieistnienia uchwały oraz
uchylenia uchwały istnieją różnice uniemożliwiające przyjęcie, że roszczenia te
mogą być objęte łącznym żądaniem i wywodzić się z tożsamego stanu faktycznego.
Nie może też, w ocenie Sądu, dojść do ewentualnego lub alternatywnego
zgłoszenia tych roszczeń; wyłącza to możliwość uchylenia uchwały w wyniku
stwierdzenia jej nieważności. Wskazał, że unormowanie zawarte w art. 43 u.s.m.
stanowi lex specialis w stosunku do ogólnych zasad zaskarżania uchwał
przewidzianych w Prawie spółdzielczym. Powództwo o uchylenie uchwały
przysługuje wtedy, gdy opiera się na sprzeczności uchwały z postanowieniami
statutu lub dobrymi obyczajami albo gdy uchwała miała na celu pokrzywdzenie
członka spółdzielni, natomiast w razie sprzeczności uchwały z prawem, przysługuje
roszczenie oparte na art. 189 k.p.c. o stwierdzenie nieważności uchwały.
Powodowie sprecyzowali roszczenie jako żądanie uchylenia uchwały, gdyż jest
niezgodna z dobrymi obyczajami oraz ma na celu ich pokrzywdzenie, zatem
niewątpliwie wchodzi w grę roszczenie wynikające z art. 42 § 3 Pr.spółdz., które nie
mogło być uwzględnione, jeżeli uchwała jest sprzeczna z prawem.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach powodowie zarzucili
naruszenie art. 43 ust. 5 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach
mieszkaniowych (jedn. tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 ze zm. – dalej:
"u.s.m.") i art. 42 § 2–4 Pr.spółdz. przez niewłaściwe zastosowanie, oraz
naruszenie art. 321, 187 § 1, art. 193 § 1 i art. 383 k.p.c. przez pominięcie, że
powodowie wystąpili z roszczeniami zarówno o stwierdzenie nieważności, jak i o
uchylenie przedmiotowej uchwały, wskazując, że jest ona sprzeczna z prawem i
dobrymi obyczajami oraz ma na celu pokrzywdzenie powodów. Zarzucili również
naruszenie art. 386 § 1 k.p.c. przez oddalenie apelacji oraz art. 378 § 1 k.p.c. przez
nieodniesienie się do wszystkich zarzutów tej apelacji i nierozpoznanie istoty
sprawy. Wnieśli o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Powodowie zaskarżyli uchwałę zarządu pozwanej Spółdzielni określającą
przedmiot odrębnej własności wszystkich lokali mieszkalnych i użytkowych, a więc
uchwałę, o której mowa w art. 42 u.s.m. Tryb podejmowania i zaskarżania takich
uchwał reguluje art. 43, który w ust. 5 przewiduje dla osób uprawnionych możliwość
zaskarżenia uchwały do sądu z powodu jej niezgodności z prawem lub jeśli uchwała
narusza interes prawny lub uprawnienia tych osób, wskazując, że przyczyną
nieważności uchwały nie może być niepodjęcie przez osoby zainteresowane
wysłanych przez zarząd powiadomień, o których mowa w ust. 1 i 4. Choć to
stwierdzenie może sugerować, że przedmiotem powództwa przewidzianego w art.
43 ust. 5 u.s.m. jest roszczenie o ustalenie nieważności uchwały zarządu, to w
istocie przepis ten nie określa wyraźnie rodzaju przysługującego roszczenia.
W literaturze i orzecznictwie Sądu Najwyższego trafnie zwrócono na to uwagę,
stwierdzając, że wymieniony przepis nie reguluje wyczerpująco materii w nim
przewidzianej, nie wskazując, jakie powództwo przysługuje osobie uprawnionej,
która zamierza zaskarżyć do sądu uchwałę zarządu, o której mowa w art. 42 i 43
ust. 5 u.s.m. Zawiera zatem lukę w tym przedmiocie, a ponieważ reguluje materię
bardzo podobną do uregulowanej w art. 42 Pr.spółdz., istnieją podstawy, by
wypełnić ją, stosując ten przepis w drodze analogii. W konsekwencji należy przyjąć,
że uprawnionemu zaskarżającemu na podstawie art. 43 ust. 5 u.s.m. uchwałę
zarządu przysługuje roszczenie o stwierdzenie nieważności tej uchwały, gdy
zarzuca, że jest ona niezgodna z prawem, co – w razie uwzględnienia powództwa –
prowadzi do wydania wyroku deklaratoryjnego, lub roszczenie o uchylenie uchwały,
gdy zarzuca, że narusza ona interes prawny albo uprawnienia osoby
zainteresowanej, co w razie uwzględnienia powództwa prowadzi do wydania
wyroku konstytutywnego (prawokształtującego).
Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 26 listopada 2010 r., IV CSK
269/10 (nie publ.), w art. 42 ust. 5 u.s.m. przewidziane są trzy różne podstawy
zaskarżenia uchwały zarządu określającej przedmiot odrębnej własności lokali:
niezgodność z prawem, naruszenie interesu prawnego osoby uprawnionej oraz
naruszenie jej uprawnień. Zakładając racjonalność ustawodawcy trzeba przyjąć, że
treść tych przesłanek nie pokrywa się. Zgodnie z art. 42 § 2 Pr.spółdz., uchwała
sprzeczna z prawem jest nieważna ex lege, co może być przedmiotem powództwa
o ustalenie jej nieważności, natomiast żądanie uchylenia takiej uchwały jest
bezprzedmiotowe. Naruszenie przez uchwałę zarządu interesu prawnego lub
uprawnienia osób, na rzecz których spółdzielnia obowiązana jest przenieść – po
ustanowieniu – odrębną własność lokali, uzasadnia wystąpienie z żądaniem
uchylenia uchwały zarządu na podstawie art. 42 § 2 Pr.spółdz. w związku z art. 43
ust. 5 u.s.m. Sprzeczność z prawem uchwały określającej przedmiot odrębnej
własności lokali zachodzi w przypadku naruszenia przez jej wydanie przepisów
prawa materialnego (...) (por. np. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17 kwietnia
2009 r. III CZP 14/09, OSNC 2010, nr 1, poz. 5) lub wymagań proceduralnych, gdy
miało to wpływ na treść uchwały. Są to przesłanki powództwa przewidzianego w art.
43 ust. 5 u.s.m. o stwierdzenie nieważności uchwały.
Przesłankami powództwa wytoczonego na podstawie art. 43 ust. 5 u.s.m. o
uchylenie uchwały zarządu są natomiast zarzuty, że uchwała narusza interes
prawny osoby uprawnionej, co oznacza każdy interes członka spółdzielni, który w
świetle przepisów korzysta z ochrony prawnej, lub że narusza jej uprawnienia, co
oznacza naruszenie interesów skarżącego o charakterze ekonomicznym i
socjalnym.
Podstawa faktyczna obu tych roszczeń może być taka sama lub różna, a
uchwała sprzeczna z prawem może też naruszać interes prawny lub uprawnienia
osoby zainteresowanej, która może dochodzić obu tych roszczeń kumulatywnie. W
świetle art. 191 k.p.c., kumulacja roszczeń jest dopuszczalna, jeżeli nadają się one
do tego samego trybu postępowania oraz, jeżeli sąd jest właściwy ze względu na
ogólną wartość roszczeń, a gdy są to roszczenia różnego rodzaju, jeżeli dla
któregokolwiek z nich nie jest przewidziane postępowanie odrębne ani nie zachodzi
niewłaściwość sądu według przepisów o właściwości bez względu na wartość
przedmiotu sporu. Możliwość kumulacji roszczeń nie zależy zatem od
jakiegokolwiek związku faktycznego lub prawnego między nimi. Powód może także
dochodzić tych roszczeń jako ewentualnych, gdyż – jak wskazał Sąd Najwyższy w
wyroku z dnia 5 czerwca 2007 r., I CSK 86/07 (nie publ.) – pomiędzy powództwem
głównym i ewentualnym nie musi zachodzić związek; mogą to być także roszczenia
wyłączające się nawzajem, gdyż istotą roszczenia ewentualnego jest to, że
obowiązek jego rozpoznania powstaje dopiero w razie oddalenia powództwa
głównego.
Należy zatem stwierdzić, że powodowie mogli dochodzić roszczenia o
ustalenie nieważności przedmiotowej uchwały zarządu oraz – jako ewentualnego
lub alternatywnego – roszczenia o jej uchylenie, wskazując, że uchwała z
określonych przyczyn jest sprzeczna z przepisami prawa oraz narusza ich interes
prawny lub uprawnienia. W taki też sposób powodowie, działający przed Sądami
obu instancji bez zawodowego pełnomocnika, sformułowali roszczenia, na co
wskazał już Sąd Najwyższy w poprzednim wyroku z dnia 15 stycznia 2010 r., I CSK
203/09. Określili też w dostateczny sposób podstawę faktyczną obu roszczeń, które
powinny być w zgłoszonym kształcie rozpoznane przez Sąd pierwszej instancji. Nie
było zatem żadnych podstaw prawnych ani procesowych do żądania, by powodowie
sprecyzowali roszczenie. Należy więc uznać, że żądanie to, jako bezprzedmiotowe i
bezpodstawne, nie mogło wywołać dla powodów ujemnych skutków procesowych,
tym bardziej że występowali w sprawie bez zawodowego pełnomocnika. (...)
W tych okolicznościach także Sąd Apelacyjny obowiązany był rozpoznać
merytorycznie apelację w zakresie obu prawidłowo zgłoszonych roszczeń, nie było
bowiem podstaw do zastosowania art. 383 zdanie pierwsze k.p.c., gdyż nie
nastąpiła zmiana ani rozszerzenie żądania w postępowaniu apelacyjnym.
Uzasadniony jest zatem zarzut naruszenia wymienionego przepisu, jak również art.
187, 193 § 1 i art. 321 k.p.c., które nie miały w sprawie zastosowania. W wyniku
naruszenia tych przepisów Sąd drugiej instancji nie rozpoznał istoty sprawy i nie
odniósł się do merytorycznych zarzutów apelacji, co uzasadnia także zarzut
naruszenia art. 378 § 1 k.p.c. Naruszony został również art. 43 ust. 5 u.s.m. przez
niezastosowanie i nierozpoznanie zgłoszonych na jego podstawie roszczeń.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
k.p.c. uchylił
zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania.