Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 134/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 listopada 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Kazimierz Zawada
SSA Marek Machnij
w sprawie z powództwa Miasta P.
przeciwko M. O. – P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 25 listopada 2011 r.,
skargi kasacyjnej pozwanej
od wyroku Sądu Okręgowego
z dnia 23 listopada 2010 r.,
1) uchyla zaskarżony wyrok i oddala apelację
2) zasądza od strony powodowej na rzecz pozwanej
kwotę 7031zł (siedem tysięcy trzydzieści jeden złotych)
tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego
i kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 28 kwietnia 2010 r. Sąd Rejonowy oddalił powództwo
Miasta P. przeciwko M. O.-P. o zasądzenie kwoty 50 617,02 zł z ustawowymi
odsetkami i kosztami procesu tytułem zwrotu bonifikaty udzielonej najemcy lokalu
przy jego sprzedaży.
Sąd pierwszej instancji ustalił między innymi, że w dniu 24 lipca 2002 r. J. M.
nabyła od gminy Miasto P. prawo odrębnej własności lokalu mieszkalnego nr 22
przy ulicy G. […] w P. oraz określony udział w prawie użytkowania wieczystego
gruntu. W oparciu o § 1 ust. 1 uchwały nr XLV /532/III/2000 Rady Miasta P. z dnia
17 października 2000 r. nabywczyni udzielona została bonifikata w łącznej kwocie
47 394,40 zł z tytułu 36-letniego najmu tego lokalu a w § 6 umowy kupna-
sprzedaży strony postanowiły, że w przypadku zbycia lokalu przez nabywcę przed
upływem 5 lat od dnia jego nabycia lub wykorzystania lokalu na inne cele niż
mieszkalne, stosownie do art. 68 ust. 2 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o
gospodarce nieruchomościami (jedn. tekst: Dz. U. z 2000 r. Nr 46, poz. 543 ze zm.
– dalej: „u.g.n.”), zbywca zażąda zwrotu kwoty 47 394,21 zł równej udzielonej
bonifikacie po jej waloryzacji, z tym że zwrot bonifikaty nie nastąpi w przypadku
zbycia lokalu mieszkalnego na rzecz osoby bliskiej.
J. M. zmarła w dniu 8 sierpnia 2002 r. a spadek po niej nabyły na podstawie
testamentu własnoręcznego z dnia 20 września 1991 r. K. P. w 2
/3 częściach i
pozwana M. O.-P. w 1
/3 części, co stwierdził Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia
10 kwietnia 2003 r. w sprawie […]. Spadkodawczyni była dla pozwanej osobą
obcą. Aktem notarialnym z dnia 8 marca 2004 r. pozwana i druga spadkobierczyni
K. P. dokonały częściowego działu spadku po J. M., w wyniku którego pozwana
nabyła wchodzące w skład spadku prawo odrębnej własności opisanego wyżej
lokalu mieszkalnego wraz z prawem do udziału w użytkowaniu wieczystym gruntu.
W dniu 13 lipca 2005 r. pozwana sprzedała przedmiotowy lokal wraz
z prawem do gruntu B. S.
W dniu 23 marca 2007 r. strona powodowa wezwała pozwaną do zwrotu
kwoty 50 617,02 zł równej udzielonej przy pierwotnej sprzedaży lokalu bonifikacie
po jej waloryzacji, czemu pozwana odmówiła.
3
Rozważając zgłoszone żądanie Sąd pierwszej instancji stwierdził, że ma do
niego zastosowanie art. 68 ust. 2 u.g.n. w brzmieniu obowiązującym w dniu
sprzedaży przedmiotowego lokalu J. M. Przepis ten stanowił wówczas, że właściwy
organ może żądać zwrotu kwoty równej udzielonej bonifikacie po jej waloryzacji,
jeżeli nabywca nieruchomości przed upływem 10 lat licząc od dnia jej nabycia zbył
lub wykorzystał nieruchomość na inne cele niż wymienione w ust.1 pkt 7 ustawy,
przy czym nie dotyczy to zbycia na rzecz osoby bliskiej. Odwołując się do
stanowiska Sądu Najwyższego zajętego w uchwałach z dnia 11 kwietnia 2008 r. III
CZP 130/07 i z dnia 30 maja 2008 r. III CZP 24/08 Sąd Rejonowy uznał, że pojęcie
„nabywcy nieruchomości” użyte w tym przepisie musi być rozumiane wąsko i
obejmuje wyłącznie pierwotnego kupującego lokal od Skarbu Państwa lub jednostki
samorządu terytorialnego, a nie obejmuje jego spadkobiercy.
W wyniku apelacji strony powodowej Sąd Okręgowy zaskarżonym wyrokiem
z dnia 23 listopada 2010 r. zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji w ten sposób, że
uwzględnił powództwo w całości i zasądził od pozwanej na rzecz strony powodowej
zwrot kosztów procesu za obie instancje.
Stwierdził, że choć budzi wątpliwości i jest sporne w doktrynie
i orzecznictwie, czy spadkobierca pierwotnego nabywcy lokalu objęty jest również
przewidzianym w art. 68 ust. 2 u.g.n. zakazem zbywania lokalu w określonym
terminie i obowiązkiem zwrotu bonifikaty, to jednak, zdaniem Sądu, przeważa
w orzecznictwie Sądu Najwyższego stanowisko o przejściu na spadkobierców
pierwotnego nabywcy obowiązku zwrotu bonifikaty, wyrażone przede wszystkim
w uchwale z dnia 6 listopada 2002r. III CZP 59/02. Stanowisko to Sąd Okręgowy
uznał za przekonujące i je podzielił wskazując, że zgodnie z art. 922 § 2 k.c.
spadkobierca w wyniku sukcesji uniwersalnej wstępuje w całokształt sytuacji
prawnej spadkodawcy, a żaden przepis ustawy o gospodarce nieruchomościami
nie daje podstaw do wniosku o niedziedziczności obowiązku przewidzianego w art.
68 ust. 2. O tym, że taka była intencja ustawodawcy świadczy również, zdaniem
tego Sądu, zmiana wskazanego przepisu w wyniku nowelizacji dokonanej ustawą
z dnia 24 sierpnia 2007 r., po której obowiązek zwrotu bonifikaty został nałożony
także na osoby bliskie pierwotnego nabywcy. Skoro ustawodawca przy okazji tej
nowelizacji nie wypowiedział się co do spadkobierców pierwotnego nabywcy,
4
oznacza to, że uznał, iż sytuacja prawna tej grupy jest już uregulowana prawnie
w oparciu o art. 922 § 1 k.c. W przeciwnym wypadku jego postępowanie byłoby
nieracjonalne, gdyż trudno wytłumaczyć objęcie obowiązkiem zwrotu bonifikaty
osoby bliskie pierwotnego nabywcy, a jego spadkobierców nie.
W skardze kasacyjnej opartej jedynie na zarzucie naruszenia art. 68 ust. 2
u.g.n. przez błędną wykładnię, pozwana wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku
i orzeczenie co do istoty sprawy przez oddalenie apelacji strony powodowej
i zasądzenie kosztów postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Jak trafnie wskazał Sąd pierwszej instancji, do zgłoszonego roszczenia
o zwrot zwaloryzowanej bonifikaty ma zastosowanie art. 68 ust. 2 u.g.n.
w brzmieniu obowiązującym w chwili zawarcia umowy zbycia przedmiotowego
lokalu mieszkalnego między pierwotnym nabywcą a gminą (dzień 24 lipca 2002 r.),
gdyż określony w tej umowie obowiązek zwrotu bonifikaty stanowi warunkowe
zobowiązanie wynikające z tejże umowy i mające swoje źródło w ustawie (art. 56
k.c.). Stanowisko takie zajął Sąd Najwyższy między innymi w uchwale z dnia
6 listopada 2002 r. III CZP 59/02 (OSNC 2003/7-8/101) oraz w uchwale składu
siedmiu sędziów z dnia 11 kwietnia 2008 r. III CZP 130/07 ( OSNC 2008/10/108)
i podziela je Sąd Najwyższy w obecnym składzie. W umowie tej zawarto
zastrzeżenie o treści odpowiadającej ówczesnemu brzmieniu art. 68 ust. 2 u.g.n.
i obowiązek tej treści obciążał nabywcę lokalu. To zastrzeżenie jest istotne dlatego,
że art. 68 u.g.n. był wielokrotnie zmieniany, także w zakresie podmiotowym,
a zatem wykładnia użytego w nim określenia „nabywcy” nieruchomości nie może
być uniwersalna, lecz musi odnosić się do konkretnego brzmienia przepisu.
Najistotniejsza zmiana zakresu podmiotowego omawianego przepisu nastąpiła
w wyniku nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 24 sierpnia 2007 r. o zmianie
ustawy o gospodarce nieruchomościami oraz o zmianie niektórych innych ustaw
(Dz. U. Nr 173, poz. 1218 – dalej: „ustawa z dnia 24 sierpnia 2007 r.”), która weszła
w życie z dniem 22 października 2007 r., a więc zarówno już po zawarciu
pierwotnej umowy sprzedaży, która jest przedmiotem sporu w sprawie, jak i po
śmieci pierwotnej nabywczyni i przejściu na pozwaną praw do spadku po niej oraz
5
po zbyciu lokalu przez pozwaną. Zmiana ta nie może być zatem uwzględniona przy
rozważaniu, czy na gruncie art. 68 ust. 2 u.g.n., w brzmieniu obowiązującym w dniu
24 lipca 2002 r., obowiązek zwrotu kwoty odpowiadającej udzielonej bonifikacie po
waloryzacji obciążał spadkobiercę pierwotnego nabywcy, który zbył lokal przed
upływem okresu przewidzianego w tym przepisie.
Kwestia ta była już przedmiotem wypowiedzi Sądu Najwyższego, który
w uchwale z dnia 17 grudnia 2010 r. III CZP 102/10 (OSNC 2011/7-8/82)
stwierdził, że przewidziany w art. 68 ust. 2 u.g.n. w brzmieniu sprzed nowelizacji
dokonanej ustawą z dnia 24 sierpnia 2007 r. obowiązek zwrotu kwoty
odpowiadającej udzielonej bonifikacie po waloryzacji nie obciąża spadkobiercy
pierwotnego nabywcy, który zbył lokal przed upływem okresu przewidzianego
w tym przepisie. Tym samym odstąpił od stanowiska zajętego we wskazanej już
wyżej, wcześniejszej uchwale z dnia 6 listopada 2002 r. III CZP 59/02,
stwierdzającej, że właściwy organ może żądać zwrotu kwoty udzielonej bonifikaty
po jej waloryzacji, w wypadku zbycia lokalu mieszkalnego przez osobę bliską
spadkodawcy, przed terminem określonym w art. 68 ust. 2 u.g.n. na rzecz osoby
nie będącej bliską zbywcy w rozumieniu tej ustawy.
Sąd Najwyższy w obecnym składzie podziela stanowisko zajęte w uchwale
z dnia 17 grudnia 2010 r. III CZP 102/10. Jak słusznie wskazał Sąd Najwyższy za
utrwaloną należy uznać wykładnię art. 68 ust. 2 (w brzmieniu sprzed nowelizacji
z dnia 24 sierpnia 2007 r.) wiążącą obowiązek zwrotu bonifikaty jedynie z osobą
pierwotnego nabywcy, a wyłączającą ten obowiązek w stosunku do osób, które
nabyły lokal od niego w drodze czynności prawnych.
Zgodnie z art. 922 § 1 k.c. o zakresie obowiązków i uprawnień spadkodawcy,
które przejdą na spadkobiercę decyduje stan istniejący w chwili otwarcia spadku.
Jeżeli w tej dacie powstał już obowiązek spadkodawcy zwrotu bonifikaty, bowiem
zbył on lokal w warunkach określonych w art. 68 ust. 2, to istniejące w chwili jego
śmierci zobowiązanie przechodzi na spadkobierców. Jeżeli jednak spadkodawca
przed śmiercią nie sprzedał lokalu w warunkach określonych w omawianym
przepisie, to nie istniało żadne jego zobowiązanie, które mogłoby przejść na
spadkobierców. Potencjalny i warunkowy obowiązek zwrotu bonifikaty będący,
6
wynikającym z ustawy, skutkiem umowy zbycia lokalu zawartej z pierwotnym
nabywcą nie może bowiem już się spełnić po jego śmierci, skoro powszechnie
przyjmuje się, że na gruncie art. 68 ust. 2 w brzmieniu sprzed nowelizacji z dnia
24 sierpnia 2007 r. obciążał on wyłącznie pierwotnego nabywcę.
Należy dodać, że skoro uzyskanie bonifikaty jest warunkowe w tym sensie,
że zbycie przez pierwotnego nabywcę lokalu na rzecz osoby trzeciej stanowi
ziszczenie się warunku rozwiązującego, to konsekwencją wąskiego rozumienia
pojęcia „nabywcy nieruchomości” powszechnie przyjmowanego przez Sąd
Najwyższy przy wykładni art. 68 ust. 2 w brzmieniu sprzed powyższej nowelizacji,
jest to, że ziszczenie się tego warunku w stosunku do spadkobiercy będzie już
niemożliwe. Z chwilą śmierci pierwotnego nabywcy nie jest już bowiem możliwe
ziszczenie się warunku polegającego na zbyciu przezeń prawa do lokalu.
Dziedziczenie potencjalnego obowiązku obciążającego wyłącznie spadkodawcę
jest pozbawione znaczenia prawnego, skoro po śmierci spadkodawcy obowiązek
taki nie może się już zaktualizować.
Jak słusznie wskazał Sąd Najwyższy w powołanej uchwale z dnia 17 grudnia
2010 r., przyjęta przezeń wykładnia art. 68 ust. 2 u.g.n. ujednolica sytuację prawną
osób bliskich i spadkobierców pierwotnego nabywcy lokalu w stanie prawnym
obowiązującym przed nowelizacją z 24 sierpnia 2007 r., co jest istotne z uwagi na
to, że w zdecydowanej większości przypadków spadkobierca pierwotnego nabywcy
lokalu jest jednocześnie jego osobą bliską.
Fakt, że w obecnie rozpoznawanej sprawie spadkobierca jest osobą obcą
stanowi okoliczność przypadkową i sporadyczną i nie może podważać
przedstawionej wyżej wykładni art. 68 ust. 2 sprzed nowelizacji, jak również nie
uzasadnia odstąpienia od niej, gdyż prowadziłoby to do naruszenia zasady
jednolitości sytuacji prawnej spadkobierców, nie uzasadnionego ważną społecznie
przyczyną.
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy uznając skargę kasacyjną za
uzasadnioną, na podstawie art. 39816
k.p.c. uchylił zaskarżony wyrok i orzekając co
do istoty sprawy oddalił apelację oraz zasądził od strony powodowej na rzecz
7
pozwanej koszty postępowania apelacyjnego i kasacyjnego na podstawie art. 98
w zw. z art. 108 § 1, art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.