Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 141/11
POSTANOWIENIE
Dnia 23 listopada 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Wojciech Katner (przewodniczący)
SSN Anna Kozłowska
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku T. W. K. i J. M. K.
przy uczestnictwie M.K.
o zmianę prawomocnego postanowienia w przedmiocie stwierdzenia nabycia
spadku po Z. K. w sprawie I Ns …/02 Sądu Rejonowego w S.,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 23 listopada 2011 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczki postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego w G.
z dnia 7 września 2010 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w G. do ponownego rozpoznania, pozostawiając
temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wnioskodawcy domagali się zmiany prawomocnego postanowienie Sądu
Rejonowego w S. z dnia 31 lipca 2003 r., którym stwierdzono nabycie spadku po Z.
M. K. na podstawie testamentu notarialnego z dnia 11 czerwca 1996 r. Podstawę
dziedziczenia – ich zdaniem – powinien stanowić zaginiony własnoręczny
testament zmarłej z dnia 20 czerwca 2002 r., w którym odwołała ona testament
notarialny i powołała do dziedziczenia troje dzieci w częściach równych.
Postanowieniem z dnia 21 grudnia 2009 r. Sąd Rejonowy w S. oddalił
wniosek i orzekł o kosztach postępowania.
Sąd ustalił, że spadkodawczyni, zamieszkująca w chwili śmierci w S., zmarła
dnia 17 lipca 2002 r. w G. Była wdową. Miała troje dzieci: córkę M. A. K. i synów J.
M. K. i T. W. K. Zmarła pozostawiła ważny testament notarialny z dnia 11 czerwca
1996 r., otwarty i ogłoszony w Sądzie Rejonowym w S. Prawomocnym
postanowieniem z dnia 31 lipca 2003 r. Sąd Rejonowy w S. stwierdził, że spadek
po Z. M. K. nabyła, na podstawie wymienionego testamentu notarialnego, M. A. K.
w całości, z dobrodziejstwem inwentarza.
W dniu 20 czerwca 2002 r. spadkodawczyni wzięła z biura notarialnego
wypis testamentu. W dniach 22 i 23 czerwca 2002 r. u spadkodawczyni przebywali
bracia J. T. i M. T. Rozmawiali wówczas o sytuacji w rodzinie T. dotyczącej ustnie
wyrażonej przez matkę braci woli przekazania mieszkania synowi J. T. – T. T. Po
śmierci matki braci T., z powodu niesporządzenia przez nią testamentu, doszło
między braćmi do sporu o mieszkanie, ostatecznie zakończonego polubownie. W
trakcie tej rozmowy Z. K. pokazała braciom T. dokument, jednakże oni nie wnikali w
jego treść.
W dniu 25 czerwca 2002 r. spadkodawczyni odbyła rozmowę z T. K. i
wspomniała wówczas o wizycie braci T. J. T. i M. T. byli na pogrzebie Z. K.
Podczas pobytu wnioskodawców w B. w dniach od 23 do 24 września 2005 r.,
bracia T. zrelacjonowali im przebieg ich wizyty u spadkodawczyni w czerwcu 2002
r. Doszło wówczas między nimi do ostrej wymiany zdań; wnioskodawcy mieli
pretensje do braci T., że dopiero teraz przedstawili im przebieg wizyty
3
u spadkodawczyni. J. T. i M. T. napisali wtedy oświadczenie z dnia 23 września
2005 r.
W dniu 27 grudnia 2003 r. został wysłany z . do wnioskodawców, dokument
– bez daty – napisany na maszynie, a podpisany przez spadkodawczynię. W tym
samym okresie dokument tej samej treści został wysłany także do notariusza, która
sporządziła testament. We wspomnianym dokumencie jest informacja o anulowaniu
testamentu z dnia 11 czerwca 1996 r. oraz stwierdzenie, że uczestniczka
postępowania (nazwana „L.”) „powinna móc mieszkać w S”.
W dniu 24 stycznia 2005 r. wnioskodawcy otrzymali pismo zatytułowane
„spis sporządzony po odwołaniu mojego ostatniego testamentu z dnia 11 czerwca
1996 r.” i opatrzone datą 23 czerwca 2002 r.
Z opinii biegłego ds. badania pisma ręcznego wynika, że wszystkie
przedłożone mu dokumenty zostały nakreślone przez spadkodawczynię.
Sąd Rejonowy nie znalazł podstaw do uwzględnienia wniosku. Uznał,
że wnioskodawcy nie wykazali przesłanek przewidzianych w art. 679 § 1 zdanie
drugie k.p.c. Ponadto zebrany w sprawie materiał nie pozwala przyjąć,
że spadkodawczyni zamierzała odwołać testament notarialny. Nie daje on także
podstaw do ustalenia jednoznacznej treści nowego testamentu.
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy w G. zmienił postanowienie
Sądu pierwszej instancji i stwierdził, że spadek po Z. M. K. na podstawie
testamentu z dnia 20 czerwca 2002 r. nabyli: córka M. A. K. i synowie J. M. K. oraz
T. W. K. każdy w 1/3 części i obciążył uczestniczkę postępowania kosztami
postępowania za obie instancje, pozostawiając ich szczegółowe wyliczenie
referendarzowi.
Sąd odwoławczy zaaprobował ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji.
Nie podzielił natomiast stanowiska, że nie zachodzą przesłanki przewidziane w art.
679 § 1 zdanie drugie k.p.c. W przeciwieństwie do Sądu Rejonowego uznał za
wiarygodne zeznania J. T. i M. T. w części, w której stwierdzili oni, że
spadkodawczyni okazała im własnoręczny testament, odwołujący testament
notarialny i powołujący do dziedziczenia wszystkie dzieci w częściach równych.
Podkreślił, że zeznania te potwierdził świadek J. S. Okoliczności przemawiających
4
za wiarygodnością zeznań przytoczonych świadków dostarczył też przeprowadzony
w postępowaniu apelacyjnym dowód z przesłuchania świadka E. S. Wymienione
dowody osobowe nie tylko potwierdziły sporządzenie przez spadkodawczynię
własnoręcznego testamentu, ale także wolę odwołania testamentu notarialnego i
nowego rozporządzenia majątkiem na wypadek śmierci. Wolę testatorki
potwierdzają także dokumenty w postaci pism z dnia 27 grudnia 2002 r. i 23
czerwca 2002 r.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach, pełnomocnik uczestniczki
postępowania zarzucił naruszenia art. 946 i art. 948 w związku z art. 946 k.c. oraz
obrazę art. 679 § 1 k.p.c., art. 382 w związku art. 328 § 2 i 13 § 2 i 391 § 1 k.p.c.,
art. 328 § 1 w związku z art. 13 § 2 i 391 § 1 k.p.c., art. 231 w związku z art. 13 § 2,
328 § 2 i 391 § 1 k.p.c., art. 379 pkt 5 w związku z art. 150, 214, 13 § 2 i 391 § 1
k.p.c., art. 386 § 1 i art. 385 k.p.c. Powołując się na te podstawy wniósł o uchylenie
zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
albo o uchylenie zaskarżonego postanowienia i oddalenie apelacji wnioskodawców.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zaskarżone postanowienie jest orzeczeniem reformatoryjnym, wydanym na
podstawie materiału zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji oraz
w postępowaniu apelacyjnym. W takiej sytuacji – jak wyjaśniono w orzecznictwie
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada 1998 r., III CKN 792/98,
OSNC 1999, nr 4, poz. 83) – Sąd odwoławczy powinien dokonać własnych ustaleń,
wskazując, na jakich dowodach je oparł, a także motywując, z jakich przyczyń
innym dowodom wiarygodności odmówił. Konieczna jest także ocena zarzutów
podniesionych w apelacji oraz wyjaśnienie podstawy prawnej orzeczenia,
z przytoczeniem przepisów prawa materialnego i formalnego.
W rozpoznawanej w sprawie Sąd Okręgowy dysponował zarówno
materiałem zebranym w pierwszej instancji, jak i uzyskanym na skutek
przeprowadzenia postępowania dowodowego we własnym zakresie (dowód
z przesłuchania świadka E. S.). W efekcie, zmieniając diametralnie postanowienie
Sądu pierwszej instancji, przyjął inną niż Sąd Rejonowy podstawę faktyczną
rozstrzygnięcia. Dotyczy to zwłaszcza okoliczności sporządzenia przez Z. K.
5
zaginionego testamentu własnoręcznego z dnia 20 czerwca 2002 r. i jego treści
oraz okoliczności uzasadniających żądanie zmiany na podstawie art. 679 k.p.c.
postanowienia z dnia 31 lipca 2003 r. o stwierdzeniu nabycia spadku po Z. K.
Rzecz jednak w tym, że Sąd Okręgowy, rozstrzygając sprawę odmiennie niż
Sąd Rejonowy, nie rozważył – co trafnie zarzuciła skarżąca – całego materiału
zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji. Przyjmując, że Z. K. sporządziła
zaginiony testament własnoręczny z dnia 20 czerwca 2002 r., którym odwołała
testament notarialny z dnia 11 czerwca 1996 r. i powołała do dziedziczenia
wszystkie dzieci w częściach równych, oparł się jedynie na dowodach z zeznań
świadków J. T., M. T., J. S. i E. S. oraz dwóch dokumentach sporządzonych
pismem maszynowym, opatrzonych podpisem spadkodawczyni, rozpoczynających
się od słów „Spis inwentarza (…) i „W tym moim oświadczeniu (…). Poza
rozważaniami Sądu znalazł się natomiast pozostały materiał sprawy, w tym
zgromadzony w sprawie Sądu Rejonowego w S. o stwierdzenie nabycia spadku
(sygn. akt I Ns …/02) i w sprawie Sądu Okręgowego w G. o zachowek (sygn. akt I
C 1…/07). Chodzi zwłaszcza o złożone w sprawie I Ns…./02 zeznania świadków
/…/ , które w ocenie Sądu Rejonowego przemawiają przeciwko przyjęciu, że Z. K.
sporządziła własnoręczny testament z dnia 20 czerwca 2002 r. Zeznania tych
świadków dostarczyły także argumentów przemawiających – zdaniem Sądu
Rejonowego – za wiarygodnością zeznań uczestniczki postępowania M. K. Ocena
zeznań uczestniczki postępowania pozostała jednak – tak jak zeznania
wymienionych świadków – poza rozważaniami Sądu odwoławczego. W tej sytuacji
nie można odmówić racji skarżącej, że Sąd wydał zaskarżone postanowienie z
naruszeniem art. 382 w zw. z art. 328 § 2 w zw. z art. 13 § 2 i w zw. z art. 391 § 1
k.p.c. polegającym na pominięciu części zebranego w sprawie materiału, bez
wskazania przyczyn, z jakich odmówił wiarygodności innym dowodom niż
stanowiące podstawę faktyczną zaskarżonego postanowienia. Nie można też
odeprzeć zarzutu skarżącej, że uzasadnienie zaskarżonego postanowienia, na
skutek jednoznacznego stwierdzenia Sądu odwoławczego, że podziela ustalenia
faktyczne Sądu Rejonowego, jest dotknięte sprzecznością ustaleń co do
sporządzenia przez Z. K. zaginionego testamentu własnoręcznego z dnia 20
czerwca 2002 r. Uszło bowiem uwagi Sądu odwoławczego, że Sąd Rejonowy ustalił
6
– w przeciwieństwie do Sądu odwoławczego – że Z. K. nie sporządziła
wspomnianego testamentu.
Regulujący postępowanie o uchylenie lub zmianę stwierdzenia nabycia
spadku przepis art. 679 k.p.c. zawiera – co dotyczy wnioskodawców w niniejszej
sprawie – istotne ograniczenia odnoszące się do uczestników poprzedniego
postępowania. Wspomniane ograniczenia dotyczą podstawy i terminu zgłoszenia
wniosku. Brzmienie art. 679 § 1 zdanie drugie k.p.c. wskazuje, że uczestnicy
postępowania o stwierdzenie nabycia spadku nie mogą opierać żądania zmiany
postanowienia na podstawie, którą mogli powołać w tamtym postępowaniu.
Następuje bowiem prekluzja uprawnienia do zgłaszania twierdzeń i środków
dowodowych, które mogły być, a nie zostały zgłoszone w postępowaniu
o stwierdzenie nabycia spadku. Uczestnik postępowania jest ograniczony także
terminem zawitym, gdyż wniosek może zgłosić tylko przed upływem roku od dnia,
w którym uzyskał możność powołania się na podstawę poprzednio dla niego
niedostępną (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 21 marca 2001 r., III CZP
4/01, OSNC 2001, nr 10, poz. 144).
W literaturze i orzecznictwie zgodnie przyjmuje się, że przepis art. 679 k.p.c.
nie tylko realizuje ochronę dziedziczenia spadkodawcy, lecz zastępuje także
instytucję wznowienia postępowania w sprawach o stwierdzenie nabycia spadku,
w drodze żądania zmiany dotychczasowego, wadliwego stwierdzenia nabycia
spadku (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 21 kwietnia 1994 r., III CZP 40/94,
i postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 września 2004 r., III CK 458/03,
niepubl.). W orzecznictwie wyjaśniono również, że wznowieniowy charakter
postępowania o uchylenie lub zmianę stwierdzenia nabycia spadku pozwala
sięgnąć przy wykładni zawartego w art. 679 k.p.c. pojęcia „podstawy”, której
uczestnik postępowania o stwierdzenie nabycia spadku nie mógł powołać w tym
postępowaniu, do treści i dorobku wykładni art. 403 § 2 k.p.c. Wskazano też,
że obejmuje ono zarówno okoliczności faktyczne, jak i środki dowodowe.
Podkreślono, że postępowanie o uchylenie lub zmianę stwierdzenia nabycia
spadku nie może być wykorzystywane jako środek do usunięcia skutków
bezczynności, czy wręcz błędów uczestnika postępowania. Nie wyklucza to jednak,
co do zasady, możliwości powoływania się przez wnioskodawcę w postępowaniu
7
wszczętym na podstawie art. 679 k.p.c. na nowe dowody, także odnośnie do
okoliczności podnoszonych w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku, jeżeli
nie mógł ich wówczas powołać (por. postanowienie Sąd Najwyższy z dnia
6 czerwca 2007 r., III CSK 19/07, niepubl.).
W świetle powyższego Sąd Okręgowy powinien był – co trafnie podniosła
skarżąca – rozważyć na podstawie zgromadzonego w sprawie materiału,
zwłaszcza w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku, czy powołanie się przez
wnioskodawców na okoliczność sporządzenia przez Z. K. zaginionego testamentu
własnoręcznego z dnia 20 czerwca 2002 r. może stanowić w rozumieniu art. 679
k.p.c. podstawę żądania zmiany postanowienia z dnia 31 sierpnia 2003 r. o
stwierdzeniu nabycia spadku. Rozważenia na postawie materiału zebranego w
postępowaniu w pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym wymagała
także kwestia, czy zgłoszone przez wnioskodawców środki dowodowe w postaci
zeznań świadków /…/ oraz dokumentów sporządzonych pismem maszynowym,
opatrzonych podpisem spadkodawczyni, rozpoczynających się od słów „Spis
inwentarza (…) i „W tym moim oświadczeniu (…) mieszczą się w pojęciu podstawy,
o której mowa w art. 679 k.p.c. Dotyczące tych kwestii ogólnikowe stwierdzenie
Sądu odwoławczego, że „skoro istniały inne przesłanki procesowe, nie wyłączające
możliwości zmiany zaskarżonego postanowienia, na podstawie art. 386 § 1 w zw. z
art. 679 § 2 i 3 k.p.c. Sąd Okręgowy zmienił zaskarżone postanowienie (…) nie
pozwala odeprzeć zarzutu skarżącej, że zaskarżone postanowienie zostało wydane
z naruszeniem art. 679 k.p.c. polegającym na przyjęciu, że zachodzi wskazana
przez wnioskodawców podstawa uzasadniająca zmianę postanowienia o
stwierdzeniu nabycia spadku. Chodzi tu zwłaszcza o przytaczane przez skarżącą
w celu uzasadnienia omawianego zarzutu kasacyjnego oparte na materiale
zebranym w sprawie okoliczności np. wskazujące, że wnioskodawcy już w
postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku, w którym byli uczestnikami,
powoływali się na sporządzenie przez Z. K. testamentu odwołującego testament
notarialny oraz podważające obiektywnie zachodzącą niemożność zgłoszenia w
podstępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku środków dowodowych,
zawnioskowanych dopiero w niniejszym postępowaniu, w celu wykazania
sporządzenia zaginionego testamentu z dnia 20 czerwca 2002 r. i jego treści.
8
Postępowanie, w którym zapadło zaskarżonego postanowienie, nie jest
dotknięte nieważnością spowodowaną – zdaniem skarżącej – pozbawieniem jej
możności obrony swych praw na skutek niewskazania w doręczonym
pełnomocnikowi procesowemu zawiadomieniu o przesłuchaniu w dniu 25 czerwca
2010 r. świadka E. S. (w miejscu zamieszkania) godziny przesłuchania (art. 379 pkt
5 w związku z art. 150 k.p.c.). W orzecznictwie przyjmuje się, że pozbawienie
strony (uczestnika postępowania) możności obrony swych praw (art. 379 pkt 5
k.p.c.) ma miejsce wtedy, gdy z powodu wadliwości procesowych sądu lub strony
przeciwnej, będących skutkiem naruszenia konkretnych przepisów kodeksu
postępowania cywilnego, których nie można było wskazać przy wydaniu orzeczenia
w danej instancji, strona nie mogła i nie brała udziału w postępowaniu lub jego
istotnej części (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 1998 r., III
CKN 34/98, Prok. i Pr. 1999, nr 5, poz. 41 – dodatek). Taka sytuacja nie zaistniała
w sprawie. Pełnomocnik procesowy, który otrzymał zawiadomienie o przesłuchaniu
kilkanaście dni przed przeprowadzeniem tej czynności, miał możliwość ustalenia
godziny jej przeprowadzenia; ponadto przed zamknięciem rozprawy (7 września
2010 r.) mógł zażądać powtórzenia tej czynności.
Wobec skutecznego podważenia podstawy faktycznej zaskarżonego
postanowienie przedwczesne byłoby odnoszenie się do zarzutów naruszenia prawa
materialnego. Skuteczne zgłoszenie zarzutu naruszenia prawa materialnego
wchodzi bowiem zasadniczo w rachubę tylko w tedy, gdy ustalony w postępowaniu
apelacyjnym stan faktyczny, będący podstawą zaskarżonego orzeczenia, nie budzi
wątpliwości (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 czerwca 1997 r., II CKN
60/97, OSNC 1997, nr 9, poz. 128). W związku z zarzutami przytoczonymi
w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej warto jednak podnieść, że skarżąca
trafnie zarzuciła, iż Sąd powinien w zaskarżonym postanowieniu – wobec przyjęcia,
że w zaginionym testamencie z dnia 20 czerwca 2002 r. Z. K. wyraźnie odwołała
jedynie testament notarialny – odnieść się do testamentu holograficznego Z. K. z
dnia 12 czerwca 1996 r. Warto w związku z tym przypomnieć, że w orzecznictwie
wyrażono pogląd, że jeżeli spadkodawca sporządzi kilka identycznych co do treści
testamentów – w tej samej dacie lub datach różnych – to wówczas jest kilka
jednakowo skutecznych testamentów. Odwołanie (art. 946 k.c.) jednego z tych
9
testamentów nie pozbawia ważności pozostałych, z samego zaś odwołania jednego
z nich nie można wnosić, iż spadkodawca odwołał w ten sposób pozostałe
testamenty, chyba że co innego wynika z okoliczności konkretnego wypadku
(postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 czerwca 1972 r., I CR 403/72, OSNC
1973, nr 3, poz. 49).
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji
(art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 w związku z art. 39821
i art. 391 § 1 k.p.c.).
jw